بخشی از مقاله
شناسایی پتانسیلها و راهکارهای توسعه گردشگری درمانی در ایران (مطالعه موردی: مشهد)
چکیده
گردشگری درمانی و بهداشتی امروزه از رو به رشدترین بخشهای صنعت گردشگری جهان است که باعث شده سازمانهای دست اندر کار و کشورهای علاقمند به توسعه گردشگری، توجه خود را به این بخش از صنعت گردشگری جلب و برای آن برنامهریزی کنند. امروزه، گردشگری درمانی برای بهرهگیری از فواید درمانی و تأثیرات جسمی و روانی مناطق خاص مورد توجه گردشگران قرار گرفته است. این پژوهش با هدف بررسی عوامل رشد و توسعه و پتانسیلهای گردشگری سلامت و چگونگی رفع موانع جذب گردشگر درمانی در ایران صورت گرفته و پژوهش حاضر از مطالعات کتابخانهای، اینترنتی، استفاده شده است. برای جمعآوری دادهها، پرسشنامهای طراحی شد و در اختیار تعدادی از کارکنان بیمارستانها، هتلها و آژانسهای مسافرتی قرار گرفت. استخراج شاخصهای مد نظر برای طراحی پرسشنامه از منابع معتبر کتابخانهای، اینترنتی و مصاحبه انجام شد. یافتهها نشان میدهد که ایران در زمینه زیرساختهای پایه و درمانی، حمایتهای کارآمد دولت، داشتن برنامه مدون توسعه گردشگری پزشکی، داشتن مراکز ارائهدهنده خدمات سلامت با اعتبار بینالمللی و ترفیع و بازاریابی منسجم با چالشهایی روبهروست. برنامهریزی مناسب، ارزانسازی بهای خدمات گردشگری، آموزش پزشکان، ایجاد وبگاه گردشگری درمانی، تشکیل شورای سیاستگذاری گردشگری سلامت و ایجاد پلیس گردشگری نیز از جمله راهکارهایی است که در این مقاله به آن اشاره شده است.
واژههای کلیدی: گردشگری سلامت، گردشگری پزشکی، گردشگری تندرستی، توسعه، هتل کلینیکی.
-1 مقدمه
صـنعت مســافرت و جهانگردی یکی از بزرگترین و متنوعترین صـنایع در دنیا محســوب میشــود (رهبری، اخوان بهبهانی، .(1389 گردشگری درمانی یا مسافرت درمانی مسافرتی است به دیگر کشورها برای قرار گرفتن تحت عمل جراحی، انواع مراقبتهای پزشکی و دنـدانپزشـــکی، عمـلهـای زیبـایی، بهرهمنـدی از عوامل ســـلامتبخش طبیعی نظیر چشـــمههای آب معدنی، لجن درمانی، طبیعتدرمانی، استفاده از هوای پاک و... (فرامرزی، .(2011
گردشـگریِ درمانی فرصتهایی را برای بیمارستانها فراهم میسازد تا از پتانسیلهای خود در ارائه خدمات به بیماران سایر کشورها اســتفاده نمایند. کشــورهایی با مد نظر قرار دادن این نیاز بشــر قرن 21، در صــدد بهرهمندی از فرصــتهای موجود کشــور خود در خصوص بحثی به نامگردشگریِ درمانی هستند (نصیری پور، سلمانی، .(1389
گردشـگریِ درمانی صرفا ارائه خدمات پزشکی نیست؛ بلکه بر این منطق استوار است که معالجات پزشکی در کنار استراحت وفراغت و سـیاحت ناشـی از یک مسـافرت خارجی میتواند به تسـریع بهبود و سـلامت افراد انسـانی مساعدت نماید (حیدرزاده و همکاران، .(1386 این نوع از گردشـگری به یک صـنعت چند میلیارد دلاری در عرصـه جهانی تبدیل شـده اسـت (فصلنامه داخلی بیمارستان رضوی، .(1390
در بسـیاری از موارد، ناتوانی بسـیاری از سـیســتمهای مراقبت ســلامت در برابر افزایش تقاضــا، منجر به کاهش دســترسـی به علت لیسـتهای انتظار طولانی و هزینههای بالا شـده است. هزینه مهمترین عامل رشد گردشگری درمانی در دنیا است که باعث میشود اغلب مردم کشـورهای توسـعه یافته، به دنبال درمان در کشـورهای کمتر توسعه یافته باشند. بیماران بدون بیمه، بسته به نوع کشور مقصد و نوع درمان، میتوانند حدود 15تا 85 درصد در هزینههای درمانی خود صرفهجویی کنند.
نیاز به اطمینان از کیفیت درمان به اندازهای است که بیماران از کشورهای با نظامهای درمانی نامناسب، به کشورهای با نظام سلامت مناسب سفر میکنند (نصیریپور، سلمانی، .(1389
در سـالهای اخیر، امتیاز سـفر به کشـورهای دیگر برای برخورداری از خدمات سـلامت، در دسـترس اقشار متوسط جامعه هم قرار گرفته اسـت. کشـورهای مقصـد این سـفرهاالزاماً، کشورهای توسعه یافته نیستند؛ بلکه کشورهای در حال توسعهای که در این بازار جدید وارد شدهاند نیز در این میان قرار دارند (دلگشایی و همکاران،.(1390
اطلاعات دقیقی از تعداد بیمارانی که خدمات سـلامت را در مقاصـد گردشگری پزشکی دریافت میکنند وجود ندارد. در سال 2003 میلادی تقریبا 350 هزار بیمار از کشـورهای توسعه یافته برای دریافت خدمات سلامت به کشورهای در حال توسعه سفر کردهاند. بر اسـاس برآورد 750 هزار آمریکایی برای دریافت مراقبتهای درمانی در سـال 2007 به خارج از کشـور رفتهاند و پیشبینی میشود این تعداد تا سال 2010 میلادی به 6 میلیون نفر افزایش یابد (دلگشایی و همکاران، .(1390
ایران در این صـنعت از قابلیتهای زیادی برخوردار اسـت. کشـور ایران در میان برخی از مجموعه محصولات و خدمات تعریف شده، دارای امکانات و توانهای بالقوهای اســت که با ســرمایهگذاری میتواند آنها را به توان بالفعل تبدیل نموده به عنوان یک منبع درآمد ارزی مورد استفاده قرار دهد. صنعت گردشگریِ پزشکی یکی از این موارد است.
بر اسـاس سـند چشـمانداز ایران 1404، پیشبینی میشـود ایران سالانه بیش از 40 میلیون گردشگر داخلی و 20 میلیون گردشگر خارجی داشـته باشـد. از مجموع افرادی که به عنوان گردشـگر وارد کشـورها می شوند 7 درصد را کسانی در نظر میگیرند که برای درمان و استفاده از مواهب طبیعی به آن کشورها سفر می کنند (دلگشایی و همکاران، .(1390
ارزان بودن خدمات پزشـکی ایران نسـبت به سایر کشورهای جهان، کیفیت مناسب و برابری آن با جدیدترین شیوههای علم طب در جهان، از مهمترین دلایلی اســت که میتواند گردشــگریِ درمانی را در ایران رونق دهد. ایران به لحاظ میراث فرهنگی رتبه پنجم، از نظر آب و هوا رتبه دهم و متأسفانه در زمینه جذب گردشگر، رتبه بیش از شصت و هفتم را دارد (نصیریپور، سلمانی، .(1389
با توجه به شـرایط فوق العاده در کشور پهناور ایران، سرمایهگذاری در زمینههای پزشکی، بهداشت، درمان و سلامت، از مطمئنترین و سـودآورترین زمینههای سرمایهگذاری است (قلمی، .(1388 سابقه برنامهریزی گردشگری در کشور ما به حدود 1341 (آغاز برنامه ســوم عمرانی کشــور) برمیگردد؛ اما با گذشــت بیش از 40 ســال هنوز جایگاه مناســب خود را نیافته اســت. آمار دقیقی از تعداد گردشگرانی که به ایران مراجعه میکنند وجود ندارد اما به گفته مسئولان، سالانه 20هزار گردشگر اتباع حاشیه خلیج فارس و عراق به قصد درمان به ایران سفر می کنند (نصیریپور، سلمانی، .(1389
در این بازار نوظهور اما داغ، پیروزیاز آنِ کشـورهایی خواهد بود که بتوانند شـعار گردشـگری سلامت در دنیا را به خوبی به مرحله اجرا دربیاورند و آن شـعار چیزی نیسـت جز امکانات در حد کشــورهای جهان اول، قیمت در حد کشـورهای جهان ســوم (فرامرزی، .(2011
-2 مبانی نظری و پیشینه تجربی
در سالهای اخیر مطالعات متعددی پیرامون مبحث گردشگری درمانی انجام شده است. از جمله:
-3 تعریفگردشگریِ درمانی
تعریف: مدیریت ارائه مطلوب خدمات درمانی و بهداشــتی به گردشــگران خارجی از منظر بهرورهی اقتصــادی که به منظور درمان و دیدار از جاذبههای دیدنی، به کشوردیگری وارد میشوند.
گردشـگری درمانی امروزه از رو به رشـدترین بخشهای صـنعت گردشـگری جهان اسـت که باعث شده سازمانهای دستاندرکار و کشـورهای علاقهمند به توسعه گردشگری، توجه خود را به این بخش از صنعت گردشگری جلب و برای آن برنامهریزی کنند. زندگی صـنعتی در بیشـتر کشورهای دنیا الزاماتی را با خود همراه دارد و نیازهایی را نیز برای مردم جوامع مختلف ایجاد کرده است. امروزه تمایل مردم برای تناسـب اندام، اسـتفاده از منابع طبیعی و ویتامینها، کاهش درد، تسلط بر استرس و افزایش سلامت روح و روان و جسـم بسـیار چشـمگیر است. به همین دلیل است که در نقاط مختلف جهان روشهای درمانی طبیعی مانند استفاده از چشمههای آب گرم، بسـیار مورد توجه قرار میگیرد و تمامی اقشـار مردم، اعم از کمدرآمدها و پردرآمدها به سمت این نوع از گردشگری تمایل دارند.
چشــمه های آب گرم محلهایی مناســب برای ایجاد اقامتگاههای گردشــگری اســت که با ایجاد مراکز تفریحی و ارائه ســرویسها و امکانات در این نقاط، میتوان آنها را به مقاصد گردشگری درجه اول برای گردشگران تبدیل کرد؛ زیرا همزمان، هم لحظههایی مفرح و پرهیجان خواهند داشت و هم به سلامت و آرامش دست مییابند.
839
علاوه بر این، جاذبههای طبیعی و روشهایگردشــگریِ درمانی به دلایل اقتصــادی نیز مورد توجه قرار میگیرد؛ چراکه صـــادرات خدمات پزشکی یک اصل شناخته شده برای تقویت ساختار بهداشت و درمان کشورها است.
گردشگری درمانی به سه دسته زیر تقسیم میشود:
الف- گردشگری سلامت ب- گردشگری درمانی یا مراقبتی ج- گردشگری پزشکی
الف- گردشگری سلامت (health Tourism)
منظور از گردشـگری سـلامت، مسـافرت گردشگر به دهکدههای سلامت و مناطق دارای چشمههای آبگرم است. در این نوع سفر، گردشـــگر برای رهایی از تنشهای زندگی رورمره و تجدید قوا، بدون مداخله و نظارت پزشـــکی راهی ســـفر میشـــود. معمولا این گردشگران بیماری جسمی مشخصی ندارند و بیشتر در پی بهرهمندی از طبیعت شفابخش مناطق دیگر هستند. گردشگری سلامت شامل دهکدههای سلامت، پارکهای موضوعی، استفاده از کوهستان، صحرا، هوای پاک و ... است.
ب- گردشگری درمانی یا مراقبتی (Curative Tourism)
گردشـگری درمانی به معنای مسافرت گردشگر به منظور استفاده از منابع درمانی طبیعی (آبهای معدنی، نمک، لجن و غیره) است که معمولا برای درمان برخی بیماری ها یا گذران دوران نقاهت تحت نظارت و مداخله پزشکی صورت میگیرد. این نوع از گردشگری هم این روزها مورد توجه مسئولان گردشگری کشور قرار گرفته است. به خصوص لجندرمانی که طبیعت ایران را در میان کشورهای همسایه به شدت محبوب کرده است.
ج- گردشگری پزشکی (Medical Tourism)
گردشگری پزشکی یعنی سفر به منظور درمان بیماریهای جسمی یا انجام نوعی از عملهای جراحی زیر نظر پزشکان در بیمارستان ها یا مراکز درمانی. گردشــگری پزشــکی از زیرشــاخههای گردشــگری درمانی اســت. این نوع ســفر از اوایل 1990 به دلایل مختلفی همچون جهانی شــدن و آزادســازی تجارت، تغییرهای نرخ ارز در اقتصــاد، در نتیجه محبوبیت کشــورهای آســیایی از این حیث و بحرانهای اقتصادی در منطقه کشورهای آسیایی (که سبب توجه بیشتر به این صنعت شد)، رایج شد.
تاریخچه گردشـــگری پزشـــکی به هزاران ســـال قبل و به یونان قدیم بازمیگردد؛ زمانی که زائران از نقاط مختلف با عبور از دریای مدیترانه خود را به منطقهای در خلیج »ســـرونیک« به نام »اپیدوریا« میرســـاندند. باورها بر این بود که محراب خدای شـــفابخش یونانیها، اســـقلپیوس، در آنجا قرار دارد. بیماران با روزه گرفتن و نیایش به دنبال شـــفای بیماریهای خود بودند. در حال حاضـــر اپیدوریا قدیمیترین خاستگاه گردشگری پزشکی در جهان شناخته میشود.
-4 مهمترین پتانسیلهای ایران در زمینه توسعه گردشگری درمانی
ایران از لحاظ دارا بودن پتانسیلهای جذب گردشگر سلامت در بین کشورهای اسلامی رتبه اول را دارد. مهمترین پتانسیلهای ایران در زمینه توســعه گردشــگری ســلامت در دنیا، در بین کشــورهای اســلامی و منطقه شــامل تجهیزات پزشــکی، منابع انســانی، انواع تخصـصها و تجربه پزشکی ایرانیان است. همچنین از نظر تنوع اقلیمی، جاذبههای سیاحتی و زیارتی قابلیت جذب گردشگر درمانی را دارد که اگر به درستی از این ظرفیتها استفاده شود میتوان در این عرصه رتبه اول منطقه را کسب نمود.
هزینههای درمان برای گردشـگران سلامت در ایران بسیار پایین است. در واقع هزینههایی که یک گردشگر سلامت برای درمان خود در ایران صـرف میکند بسـیار پایینتر از کشـورهای دیگر یعنی حداقل یکدهم هزینههای کشـورهای دیگر است؛ مثلا هزینه عمل لیزیک قلب در کشوری مثل ترکیه حداقل 10 برابر آن هزینه در ایران است.
پتانسیلها و ظرفیتهای گردشگری درمانی در ایران، در بین کشورهای اسلامی و حتی شمال آفریقا بسیار بی سابقه است و با توجه به اینکه بحث گردشگری سلامت به عنوان موضوعیکاملاً بینرشتهای به بخش گردشگری و سلامت مرتبط استعمدتاً( دو سازمان میراث فرهنگی در بخش خدمات گردشـگری مثل ویزا، اسـکان، هتلداری و رفتوآمد گردشـگر و در بخش خدمات پزشکی، وزارت بهداشـت دخیل اسـت)، متأسـفانه هنوز در این زمینه نتیجه مناسبی بین دو سازمان حاصل نشده به طوری که عزم جدی و ساختار مناسـب جهت اسـتفاده از ظرفیتهای گردشـگری حوزه سـلامت در وزارت بهداشـت و همچنین سایر سازمانهای گردشگری ایران وجود ندارد واگر هم در این زمینه کاری انجام شده، علاقه مسئولان بیمارستانها یا مدیران دانشگاهها بوده است.
-5 روششناسی پژوهش
این پژوهش از نوع توصــیفی- کاربردی اســت. برای جمعآوری دادهها بر اســاس مدل swot پرســشنامهای طراحی شــد و 15 پرسشنامه 20 سؤالی در اختیار تعدادی از کارکنان بیمارستانها، هتلها و آژانسهای مسافرتی، که به عنوان محیط پژوهش انتخاب شدند، قرار گرفت.
ابزار گردآوری دادهها با مقیاس لیکرت (خیلی زیاد5= زیاد4= متوســط3= کم2= خیلی کم(1= نمرهدهی شــد. برای ســنجش روایی از تکنیک قضـاوت خبرگان و جهت سنجش پایایی پرسشنامه، ضریب آلفای کرونباخ 0/8 محاسبه شد. دادهها توسط نرمافزار Spss ورژن 20 تحلیـل گردیـد و از آنجـایی کـه مقـدار آلفـای کرونباخ (0/8) بزرگتر از 0/7 اســـت، آزمون از پایایی قابل قبولی برخوردار است.
اســـتخراج شـــاخصهـای مورد نظر برای طراحی پرســـشنـامه از طریق منابع معتبر کتابخانهای و اینترنتی انجام و تعداد 15 پرسشنامه بررسی شده است. در روند بررسی پتانسیلها و راهکارهای توسعه گردشگری درمانی در ایران (با توجه به شهر مشهد)، با روش تکمیل پرسـشنامه و فعالیت کتابخانهای و اسـتفاده از آمار و اطلاعات مورد نیاز اقدام شده در قالب پرسشنامه، به اخذ نظرات ســه گروه مؤثر و مداخله کننده در امر گردشــگری درمانی (بیمارســتانها، هتلها و آژانسها) پرداخته و مهمترین نقاط قوت، نقاط ضعف، فرصتها و تهدیدها را در جهت بررسی در قالب پرسشنامه به صورت فهرست درآورده و پس از آن با وزندهی به گزینههای پاسخ داده شده و تعیین و اعمال ضریب برای اهمیت نظرات پاسخ دهندگان (بیمارستانها، هتلها و آژانسها)، رتبهبندی مؤلفههای تعریف شده انجام شد.
در نهایت اولویتبندی از مجموع نظرات مشترک سه گروه مداخله کننده صورت گرفته است.
محدوده زمانی در این پژوهش از 15اســفند 92 تا خرداد 93 بوده و ارائه چالشها، راهکارها و پیشــنهادات بر اســاس نتایج به دست آمده از این پرسشنامهها صورت گرفته است.
-6 تحلیل دادهها و یافتهها
برای تحلیل دادهها ابتدا اطلاعات پرسشنامه در نرمافزار Spss ورژن 20 وارد شد؛ سپس با استفاده از نرمافزار پایایی، پرسشنامه مورد سنجش قرار گرفت. نتایج شامل دو خروجی است: خروجی اول تعداد و درصد موارد معتبر و موارد خارج شده و کل موارد را نشان میدهد.
جدول :(1) پردازش مورد خلاصه
