بخشی از مقاله
شهرنگاری اسلامی – ایرانی در راستای بازتولید فضاهای شهری
چکیده
همانطور که برای ظهور هر شهری با ویژگی های منبعث و متکی بر باورها و اصول و ارزش های خاص ، سه عامل اصلی انسان ، روابط و کالبد دخالت دارند، در شکل گیری شهر ایرانی – اسلامی نیز همین سه عامل باید مورد توجه قرار بگیرند. اگرچه هرکس می تواند تفسیر یا تصور ذهنی خود را از شهر ایرانی – اسلامی داشته باشد ، در واقع هر یک از این افراد ویژگی های شهری خاص را تشریح می کنند نظیر اصفهان ، شیراز ، یزد ، مشهد، کرمانشاه و یا ... . اما به طور عام می توان گفت : " شهر ایرانی – اسلامی به معنای اخص کلمه فرآیندی است که همانند تحول و تغییر ساکنان خود ، در حال تحول و دگرگونی بوده و همواره خود را با نیازهای زمان و مکان و شهروندانش وفق می دهد و البته این تغییرات در چارچوب اصول و ارزش های فرهنگی ایرانی و اسلامی تجلی خواهد یافت. " به بیانی دیگر ، شهر ایرانی – اسلامی ماهیتی است بالقوه که می تواند در هر زمانی و مکانی با توجه به فن آوری و مصالح و دانش و هنر و فرهنگ بومی که درترکیب با اصول و ارزش های اسلامی قرار می گیرند ، تفسیر و تجلی خاص خویش را داشته باشد. آنچه درشهر امروز ایرانی – اسلامی دیده می شود وامداری از فرهنگی وارداتی است که بدون پردازش و بومی سازی عینا اجرا شده و چهره شهر را به مثابه موزائیکی از فرهنگ ها و خرده فرهنگ های اقصی نقاط جهان بدون ذره ای تناسب مابین اجزای این موزائیک ، تشکیل داده است.پژوهش حاضر در پی تدوین اصولی است که با تکیه بر نمونه های موجود درشهرهای ایرانی
– اسلامی واجد کیفیت ، بتوان به طراحی فضاهای عمومی شهر شهر پرداخت به نحوی که متمایل به اصول و ارزش های شهرسازی ایرانی – اسلامی باشند.
کلمات کلیدی : فضاهای شهری، معماری و شهرسازی اسلامی
1
-2مقدمه
شهر اسلامی یکی از مظاهر تمدن اسلام است که در شکلگیری و استخوانبندی آن عوامل متعددی نظیر عوامل اجتماعی، تکنیکها و روشهای ساخت و ساز، ارزشهای دینی و... تاثیرگذارند. بنابراین شهر اسلامی برخاسته از فرهنگ و تمدن اسلام، عناصر شهرسازی و معماری سایر فرهنگها را جذب کرده و سپس روابط اجتماعی را بر اساس معیارها و ارزشهای خود سامان میدهد و لذا ساختار فیزیکی آن یادآور هویت ساکنان مسلمان آن میباشد. بنابراین میتوان گفت در شهر اسلامی - ایرانی ارتباط ذاتی و ساختاری مابین دین، فضای شهری و مناسبات اجتماعی وجود دارد.
نکته مهمی که باید به آن توجه داشت این است که منظور از شهر اسلامی، تنها استفاده از فرمها یا عناصر معماری اسلامی نیست. در واقع، شهر اسلامی متأثر از شهروندان مسلمانش، هویتی مستقل پیدا میکند و فیزیک هر شهری بر اساس الگوی ویژهای از معنا و روح آن شهر هویت پیدا میکند. لذا یک شهر اسلامی در ارتباط با ساکنانش و ساکنان یک شهر اسلامی نیز در ارتباط با شهرشان هویتمند میگردند. به عبارت دیگر در این زمان خصوصیات یک شهر اسلامی را باید بیشتر در حوزه اجتماعی آن جستجو کرد. صحنه اصلی زندگی سیاسی و اجتماعی در یک شهر اسلامی، فضاهای جمعی آن است و لذا توجه ما به مفهوم اسلامی در فرایند شکلگیری فضای شهری باید بیشتر ناظر به جنبههای اجتماعی شهر باشد. و از طرف دیگر در جغرافیای موجود ایران الگوهای ساخت کالبدی بومی به شکل غنی وجود دارد که این اصول محتوایی اسلامی و نحوه طراحی کالبدی ایرانی در تلفیق با یکدیگر به سمت طراحی فضاهای عمومی شهر ایرانی – اسلامی رهنمون می شوند. که می بایستی این اصول به دقت شناسایی شده و در دستور کار طراحان و برنامه ریزان شهری قرار بگیرد.
-3فرضیات پژوهش
این پژوهش در چارچوب علوم برنامه ریزی صورت می پذیرد و لذا اثبات میزان اثرگذاری راهبردهای پیشنهادی آن امکان پذیر نیست مگر اینکه در چارچوب مدل های شبیه سازی انجام پذیرد. به این ترتیب یک فرض اصلی برای شروع فرآیند شناخت در نظر گرفته می شود؛ به نظر می رسد با بررسی مولفه های شهرهای ایرانی – اسلامی موجود که دارای فضاهای شهری سرزنده و با کیفیت هستند ، بتوان به اتخاذ راهکارهای موثری برای بازتولید فضاهای شهری ایرانی – اسلامی متناسب با نیازهای استفاده کنندگان از فضاها ، نائل شد.
-4اهداف تحقیق
با توجه به بررسی های صورت گرفته در طی انجام پژوهش اهداف تحقیق عبارت خواهند بود از :
➢ شناسایی الگوهای موجود طراحی فضاهای شهری ایرانی - اسلامی
➢ تدوین معیارهای برنامه ریزی و طراحی فضاهای عمومی شهری متناسب با اصول شهرسازی ایرانی -
اسلامی
➢ تدوین ساختار و فرآیند تصمیم سازی و مدیریت شهر ایرانی – اسلامی به نحوی که همسو با ارزش های محتوایی اسلامی و فرهنگ بومی ایرانی باشد .
-5فرآیند انجام پژوهش
2
در پی معرفی کلیات پژوهش ، به منظور شناخت و تعمق در پایه های نظری مفاهیم طراحی فضاهای شهری ایرانی - اسلامی، ادبیات نظری این مفاهیم و موضوعات مرتبط مورد مطالعه قرار گرفته است؛ در مرحله بعد با مرور مولفه ها و خصوصیات فضاهای شهری موجود در شهرهای ایران که واجد هویت ایرانی – اسلامی هستند ، معیارهای طراحی این فضاها تدوین گردیده است و در نهایت بعنوان اهداف عملیاتی طراحی فضاهی شهری با هدف تولید فضاهای ایرانی – اسلامی ، راهکارهای اجرایی تعیین شده اند.
شکل شماره : 1 نمودار فرآیند انجام پژوهش ماخذ: نگارنده -6مبانی نظری ؛ تعاریف
فضای شهری- سید حسین بحرینی در خصوص تعریف فضای شهری معتقد است که "فضاهای شهری به مفهوم صحنه ای هستند که فعالیت های عمومی زندگی شهری در آنها بوقوع می پیوندند. خیابان ها ، میادین و پارک های یک شهر فعالیت های انسانی را شکل می دهند . این فضاهای پویا در مقابل فضاهای ثابت و بی تحرک محل کار و سکونت اجزاء اصلی و حیاتی یک شهر را تشکیل داده ، شبکه های حرکت ، مراکز ارتباطی و فضاهای عمومی بازی و تفریح را در شهر تامین می کنند. "(بحرینی ، 1386 ، ( 313 بنابراین عقیده چنین استنباط می شود که فضای شهری می تواند مستقل از مکان پدید آید و نظریه فوق تغییرات در رویداد فضای شهری را در همه اعصار چه متقدم و چه متاخر دربر می گیرد. شکل فضای شهر هندسه یک پیوستگی اجتماعی – مکانی (مدنی پور ، 1387 ، ( 50 است و این مکان مصنوع متاثر از بستر طبیعی خویش عینیت یافته است ، می تواند از جنبه های متفاوتی نظیر ارزیابی تاریخی فضا، تحلیل فضا به مثابه یک اثر هنری ، سنجش مورفولوژیک فضا و یا حاصل فیزیکی عملکردهای آن مورد ارزیابی قرار بگیرد.
طراحی فضای شهری- طراحی شهری ، فراتر از پرداختن به زیبایی شناسی محیط شهری و یا استقرار هنرمندانه آن ، خلق و نگاهداری مکان های شهری در پاسخ مناسب به مسائل اکولوژیک ، رفاه اقتصادی و زندگی جمعی با یکدیگر است ( ( calthorpe,1993,P.12 از دیدگاه برخی نظریه پردازان طراحی فضای شهری ، طراحی محیطی مصنوع است که در واکنش متقابل با بستر طبیعی خود قرار دارد. از دیدگاه این کارشناسان لایه هایی از محیط های خلق شده و این اشکال اجتماعی هستند که فضای طبیعی را دگرگون می سازند و روی آن جای می گیرند ، با گذشت زمان انباشته می شوند. بدین ترتیب شهر ، پدیده ای اجتماعی – مکانی است با بعدی زمانی که ذاتی ، اما مرئی است. (مدنی پور 1387 به نقل از مامفورد ، 1940 و بنه ولو ، (1980
شهرسازی" ایرانی – اسلامی"- این مفهوم مشتمل بر مبانی نظری و تئوری های مربوط به اصول و ارزش هایی است که باید در طراحی و برنامه ریزی و ایجاد محیط زندگی مسلمانان رعایت شود و بر روابط انسان با محیط ( طبیعی و مصنوع) و با سایر همنوعان خویش ( جامعه) حاکم باشد. این اصول و ارزش ها از تعالیم اسلامی استخراج
خواهند شد و دربردارنده عوامل مهم فرهنگ ایرانی که با آنها در تضاد و تناقض نباشد نیز هست. از آنجا که اصول حاکم بر کلیه اعمال مسلمانان از جمله حکمروایی شهری و تصمیم سازی در این زمینه ، قرآن کریم و سنت پیامبر (ص) می باشد ، موضوعات کلی در این مبحث مربوط به نقش انسان در زمین ، ارتباط اجزا و عناصر جهان هستی ، هدف غایی حیات انسان ، ارتباط انسان با عالم وجود و جهان بینی انسان که نمود آنها در شهر عبارتند از : وحدت در کثرت ، تعادل، اندازه ، هماهنگی ، حساب و ... . ( نقی زاده ، (1379
-7فضاهای شهری در شهرهای ایرانی – اسلامی از گذشته تا کنون
در طی ادوار گذشته و پس از التقاط علم و هنر ایرانی با جهان بینی و فرهنگ اسلامی ، درحیطه شهر و خلق فضای شهری نمونه های چشمگیری وجود یافته اند که اوج آن در نقش جهان اصفهان تجلی یافته است. فضایی که ایرانیان خلق می کردند ، هم بر یافته های خیالی و هم کیهان شناختی متکی بوده است. در این روند تمامی عناصر آن به ژرفا برده می شد و هیچ چیز آن زاده هوس و اتفاق زودگذر نبوده. ساختار نظام فضایی در معماری و خلق فضا در شهر ایرانی اسلامی براساس "کشف قلمرو و تصاویر ثابت هندسی در میان تاثرات متفاوت ادراک حسی " چنان که کریستیان نوربرگ شولتز به آن معتقد بود ، نمی باشد بلکه این حدود و قلمروها براساس محدوده وجود انسان و ارتباط بی واسطه اش با جهان ماوراء و نظام حاکم بر جهان وجودی انسان صورت می گیرد. جهانی که در این نظام فضایی تبیین شده است دارای ساختار "جهت گیری " ، " مرکزگرایی" و "محوریت عمودی " می باشد. (تقوایی، ( 1386 انسان برای اینکه بتواند با خدای بی مکان و بی زمان روبرو شود ، از راهنماها و رموزی که خداوند در اختیارش قرار داده بود بهره می برد. معمار و خالق فضای ایرانی نیز با کمک این رموز ، جهت گیری و اندازه گیری در آن فضا را محقق می ساخت تا بدان وسیله از زیبایی آن حضور آگاهی دهد. در این فضا هر جزء هماهنگ با وجود حقیقی خود در جایی از "مکان" استقرار می یابد.حرکت به سوی مرکز نوعی آیین عبور و انتقال است از ناسوت به لاهوت ، از موهوم به واقعیت و جاودانگی ، از مرگ به زندگی و از انسان به خدا (الیاده ، 67،(1378 مرکز با تمثل به مور عمودی ، سیر صعودی به مراتب اعلی را محقق می سازد به همین دلیل " جهت عمودی همیشه به عنوان بعد فضای تقدس تلقی شده است". (نوربرگ شولتز، (1381
تجسم کالبدی فضای معماری و شهر ایرانی به عقیده محمود توسلی به سه دوره تقسیم می شود که عبارتند از:.1 دوره پیش از تسلط مدرنیسم ؛ .2 دوره تسلط مدرنیسم ؛ .3 دوره سرگشتگی حاضر. فضای شهر ایرانی در گذشته های دور ، جوهر هنر ایران در دوره ی اسلامی است. این فضا دقیقا تجلی کالبدی فرهنگ سنتی بوده و با تدواومی چند هزار ساله ، تا اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی ادامه یافته است. اگر بخواهیم این ساختار فضایی را در یک اصل خلاصه کنیم به اصل پیوستگی فضایی می رسیم . دوره تسلط مدرنیسم ، دوره تلاقی فرهنگ غربی با فرهنگ سنتی و در پی آن ، از هم پاشیدگی فضای شهر ایرانی است. نکته قابل ذکر آن است که تغییر در ساختار فضای شهرهای ایرانی بی خبر از دگرگونی تدریجی در غرب صورت می پذیرد. این دوره که از نظر زمانی آغازش منطبق است با دهه های اول حکومت پهلوی ، با تغییرات سریع و ناگهانی ساختار فضای شهری ایرانی همراه است . در حالی که تغییرات ساختار فضایی شهرهای اروپا در طول چند قرن صورت گرفته است. این چنین بود که در ایران موازنه به هم خورد و پایه های فرهنگی غنی معماری و فضای شهری در فرهنگ غربی استحاله شد و رو به نابودی رفت. (توسلی، (1376
-8معیارهای زیبایی شناسی اسلامی و ایرانی
4
از آنجا که هنر و معماری ارتباط بنیادینی با فرهنگ و جهان بینی برقرار می نماید و علاوه بر شکل گیری و ابزار وجود آن به عنوان جلوه ای از هویت جامعه و با عنایت به اینکه رکن اصلی " فرهنگ و جهان بینی و هویت ایرانی " اسلامی است ، رابطه اسلام با هنر ومعماری ایرانی ، یا به عبارتی اتصاف هنر و معماری ایران به اسلام و به بیان بهتر "اسلامیت " هنر و معماری ایرانی غیر قابل انکار است. (نقی زاده ، (1382 به عقیده امین زاده هنر اسلامی ایرانی به دنبال راهی برای بیان توحید است. (امین زاده و دیگران ، (1379 این هنرها راهی را برگزیده اند تا به تعبیر بوکهاردت ، هیچ عنصری نتواند "من" بگوید. (بوکهاردت ، (1372 عناصر این هنرها همچون تندیس ها ، تصاویر و برخی فرم های هندسی مشخص و منفرد نیستند که به گونه ای خویش را مطرح نمایند ، و یا حتی بخواهند ارزش معنوی خود را بیان کنند ، بلکه عناصر و اجزای این هنرها آنچنان در کلیت و کثرت موجود مستحیل شده اند که تنها می توانند به وحدت و در نتیجه به توحید اشاره نمایند و بالاتر از آن هنر اسلامی از قید فردیت هنرمند و حتی زمان و حوادث آزاد است. نگاهی به هنر خطاطی و یا طرح های اسلیمی و حتی شعر ، بوضوح نشان دهنده لازمان و لامکان بودن آنهاست که نمی توانند به چیزی جز توحید اشاره کنند. (نقی زاده ، (1382 تعالیم اسلامی ، برای ادامه حیات انسانها در زمانها و مکانهای مختلف اصول لا یتغیری را بیان می نماید که این اصول را عمدتا د رنیازهای انسان ، در نحوه زندگی او، در اصول شکل دهنده روابط او با جهان خارج ، در غایت زندگی او ، و در نقش انسان در زمین و هدف خلقت او می توان پیگیری کرد. آنچه که نسبت به زمان و مکان و امکانات در اختیار ، متغیر است روشهای پاسخگو در به این اصول و ارزش های مستتر در آن است. (همان، ( 1382
-9فرآیند انتساب معماری و شهر به اسلامی
وقتی میتوان صفت اسلامی را به یک شئ انسان ساخته اطلاق نمود که آن شئ بر اساس تعالیم اسلامی بوجود آمده باشد و به گونه ای در خدمت انسان قرار گرفته باشد که در عین پاسخگویی به نیازهای مادی او ، وی را به سمت ارزش های اسلامی هدایت نماید.(نقی زاده ، 1383، ص.(47
به عقیده بسیاری اندیشمندان ، علت اصلی شکل گیری کالبدی مجتمع های مسلمانان ، منتج از ساختار قومی-اجتماعی و اقتصادی شهرهای آنهاست. ( Lapidus, 1973 ) در واقع این امر گواه تاثیر اسلام بر شکل گیری مجتمع های زیستی مسلمانان و امکان وجود شهر اسلامی است. به طور نمونه ، می توان به تقسیم بندی فضایی و کالبدی شهرهای ایرانی که بر اساس تفکرات طبقاتی ( کاستی ) ساسانی شکل گرفته بودند و تغییرات آنها پس از اسلام آوردن ایرانیان اشاره کرد. ( پیرنیا، (1372 اما آنچه مهم است تلفیق این جهان بینی با بستر تکاملی و رشد و نمو آن است که به عقیده آندره گدار برای یک محقق و تاریخ نگار مساله در تحقیق و سنجش سهمی است که هریک از سبک های معماری در بوجود آمدن آن داشته و گرفتن این نتیجه است که آیا معماری اسلامی بیشتر ایرانی بوده است یا مصری، بیزانسی یا رومی یا اینکه به زبان ساده قبطی در مصر ، بیزانسی در شام و در ایران ایرانی بوده است. (گدار ، 1345، ص(344
امروزه علیرغم گونه گونی خواستگاه نظریات نوین شهرسازی و تعمیم ناپذیری تئوری ها به هر منطقه از جهان ، رویکردی مشابه در هر یک از مفاهیم نوین برنامه ریزی و طراحی شهری مطرح می شود که همانا توجه به انگاره های بومی و سرمایه های فرهنگی در بستر طراحی و برنامه ریزی است. این امر عامل هویت بخش به مکان محسوب گشته و منجر به خلق حس مکان خواهد شد. بدین ترتیب وقتی از شهری که در ایران و با فرهنگ اسلامی پی افکنده می شود
