بخشی از مقاله
چکیده:
دین اسلام به منزله آخرین دین آسمانی، در تعالیم خود توجه و اهتمامی ویژه به ترتیب انسانها داشته است. توجه به تربیت دینی و اخلاقی از دیدگاه اسلام، همواره به مثابه اصلی مهم و اساسی در سعادت انسانها و نیز دور ماندن آنها از گناهان و ناپاکیها؛ مورد توجه بوده و هست. در کشور ما آموزش و پرورش برای توجه به این اصل مهم و اساسی، در مقاطع تحصیلی، برنامههای درسی متنوع و متعددی تدارک دیده است.
در این میان مقطع متوسطه اول به دلیل ویژگیهای فراگیران آن و نیز اهمیتی که این مقطع به لحاظ طیف جنبههای گوناگون کارکردی - از جمله پرورش علمی یا اخلاقی و آموزش عمومی یا تخصصی - که بر عهده دارد، این مهم از اهمیت بهسزایی برخوردار است؛ از این رو تربیت دینی و اخلاقی دانشآموزان در این مقطع، باید به طور ویژه بررسی گردد.
به منظور پرداختن به این امر، در این مقاله تلاش شده است که مبانی تربیت دینی از دیدگاه اسلام استخراج گردد و دلالتهای آن در آموزش متوسطه شرح داده شود. بدین منظور ابتدا مبانی تربیت دینی از دیدگاه اسلام بررسی شده است. سپس به ضرورت توجه به تربیت دینی دانشآموزان این مقطع اشاره شده است. در ادامه، دلالتهای تربیتی دین اسلام در آموزش متوسطه بررسی گردیده است.
مقدمه:
تربیت دینی در جامعه معاصر ایران، به دلایل فراوانی از جمله جهانی شدن و ورود گسترده فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطاتی به زندگی روزمره افراد، دستخوش تغییر و تحول شگرف و در عین حال خطرناکی شده است. جوانان و نوجوانان و به ویژه دانشآموزان مدارس، به دلیل مطابقت نداشتن آنچه در مدرسه به عنوان معارف اسلامی واخلاق میآموزند، با آنچه در عمل در جامعه و در زندگانی آنها روی میدهد، دچار سردرگمی و حیرت شدهاند. آموزههای اخلاقی و تربیتی در برنامههای درسی، به علت ارتباط نداشتن با زندگی روزمره و واقعی دانشآموزان، مورد شک و تردید و در بسیاری از موارد، غفلت و بیتوجهی قرار گرفتهاند.
در نظام آموزشی ایران توجه به ترتیب دینی و اخلاقی دانشآموزان، به منظور اخلاقی کردن جامعه و پرورش فضائل و نیکیها در اجتماع، از جمله اهداف مهم آموزش و پرورش و از آن فراتر، جامعه اسلامی محسوب میشود. از آنجا که اهداف تعلیم و تربیت از مبانی تعلیم و تربیت نشئت گرفتهاند، لازم است ابتدا با مفهوم مبانی تعلیم و تربیت آشنا شویم تا بهتر بتوانیم اهمیت اهداف آموزش و پرورش را درک کنیم.
در تعریف مبانی آمده است: »مبانی تعلیم و تربیت از موقع آدمی و امکانات و محدودیتهایش و نیز از ضرورتهایی که حیاتش همواره در تحت تاثیر آنهاست، بحث میکند
تربیت دینی
تربیت در ادیان ومکاتب مختف تعاریف گوناگونی دارد اما در حوزه فرهنگ اسلامی برخی گفته اند: »تربیت یعنی انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به شخص مورد تربیت تا بتواند استعدادهای نهفته اش را در تمام ابعاد وجود، و به طور هماهنگ پرورش داده، شکوفا سازد و به تدریج به سوی هدف و کمال مطلوب حرکت کند
هدف تربیت دینی
از نظر امیر مؤمنان - ع - هدف تربیت دینی، تربیت موحدان به توحید حضوری است، موحدانی که نه تنها به صورت عقلانی، یگانگی خداوند خالق را پذیرفته باشند. بلکه دخالت او را نیز در جهان طبیعی و عالم انسانی باور و حضور مؤثر و فراگیر او را در متن هستی - به ویژه در متن حیات انسانی - با تمام وجود احساس کنند و بر اساس ایمان به »در محضر حق بودن« تقوا پیشه سازند. تربیت دینی علوی در صدد این است که حضور همیشگی و همه جا حق را در ذهن و دل متربی تثبیت کند. این همان ایمان و حق الیقین است. این حق الیقین بالاترین مرحله شناخت به شمار میرود که عشق به معشوق سبب رسیدن به این نوع شناخت میشود.
وقتی متربی به این شناخت و احساس دست یافت، در عمل نیز پیوسته مطیع و فرمانبردار خداوند خواهد بود. در حقیقت برای رسیدن به هدف اصلی که توحید حضوری است، سه هدف میانی وجود دارد که بیان آن بر اساس طبقه بندی متخصصان تعلیم و تربیت به این صورت است:.1 حیطه شناختی:شناخت خداوند و اعتقاد به اینکه او یگانه وجود مستقل است و انسان، موجودی ربطی و فقیر بالذات و همواره در محضر اوست. .2 حیطهی عاطفی: برانگیختن احساسات و هیجانات متربی و ایجاد وابستگی و عشق به خداوند .3 حیطهی حسی - حرکتی: تعبد در برابر دستورات الهی و تنظیم رفتار بر اساس آن دستورها
تقسیم مبانی تعلیم و تربیت
مبانی تعلیم و تربیت را میتوان به دو دسته کلی طبقهبندی کرد: الف - مبانی علمی؛ ب - مبانی فلسفی.
الف - مبانی علمی آموزش و پرورش با توجه به جنبههای زیستی، اجتماعی و روانی مورد تربیت مشخص میشوند.
ب - مبانی فلسفی آموزش و پرورش، از ملاحظات اخلاقی و فلسفی مربوط به طبیعت آدمی و هدفها و غایات تربیت افراد استنتاج میشوند
در مورد دین و آموزههای دینی، صاحبنظران تعلیم و تربیت، مبانی دینی را در ذیل مبانی فلسفی قرار دادهاند
مبانی دینی و اخلاقی در نظام تعلیم و تربیت ایران، برگرفته از دین اسلام و آموزههای آن است؛ از اینرو ضروری به نظر میرسد در نظام آموزشی ایران، مبانی علمی، فلسفی و دینی در کنار یکدیگر به کار گرفته شوند.
نظر به اهمیت مبانی دینی در پرورش انسانهای فاضل و اندیشمند و نیز اهمیتی که دین اسلام برای تربیت چنین انسانهایی قایل است، در ادامه به بیان مبانی تربیت دینی از دیدگاه اسلام پرداخته میشود.
دیدگاه های مبانی تعلیم و تربیت
دیدگاه اول: از دیدگاه اول، مبانی تربیت دینی - اسلامی - به سه مبانی اعتقادی، فطرت و کرامت تقسیمبندی شدهاند.
مبانی اعتقادی
به این امر اشاره دارند که جهان بینی بر اساس توحید بنا شده است. محور این جهان بینی«توحید« ذات مقدس الهی است که جهان از او آغاز و به او ختم میشود. در این بینش جهان و انسان هدفمند آفریده شدهاند و به تعبیر قرآن، عبث و بیهوده آفریده نشدهاند .
فطرت
فطرت نوع خاصی از آفرینش انسان است که انسان را به درک و شناخت حقایق و خداپرستی و خیرو نیکی و ارزشهای انسانی سوق میدهد، و زمینه گرایشهای اخلاقی و ایمانی است. این ویژگی را خداوند با لطف ویژه خود، در سرشت بشر به ودیعه نهاده تا زمینه کمالات و فضائل باشد و فعلیت و ظهور کامل آن مستلزم هدایت و تعلیم و تربیت است .
خداپرستی که اصل اساسی و نخستین دین است، عشق به حیات ابدی، کمال جویی و زیبایی دوستی، اموری فطری هستند. همچنین نوع دوستی ، عدالت دوستی و سایر اصول اعتقادی، عملی، اخلاقی و اجتماعی، همه به صورت خام ریشه در فطرت دارند، البته فطرت انسانها بر اثر گناهان و افعال و افکار مذموم و نکوهیده، رو به تیرگی و انجماد خواهد رفت، که هدایت و باروری آن در سایه تربیت و بالاخص تربیت دینی امکانپذیر است.
با درک صحیح از فطرت میتوان به پرورش انسان پرداخت، به همین دلیل اگر استعدادهای فطری نباشد یا شناخته نشود، تربیت، مفهوم و مقصد مشخص نخواهد داشت .همین دلیل در طول تاریخ، انسانهای بزرگی به بیان اهمیت فطرت در نهاد آدمی پرداختهاند، که از میان آنها روسو - Roussea - توجهی ویژه به فطرت داشته است. روسو میگوید: »انسان اگر به طبیعت و فطرت خود واگذار شود، نیکوکار خواهد بود. باید به طور کلی قوای انسانی را در کودک پرورانید که بتواند به خوبی زندگی کند
کرامت
یکی از مبانی تربیت اسلامی »کرامت انسان« است. کرامت یعنی بالایی و برتری ویژه انسان که از عناصر روحانی و فطرت خداجوی انسان، مایه میگیرد .
کرامت دارای دو مرتبه »ذاتی« و »اکتسابی« است. از نظر اسلام، انسان از یک سو کرامت ذاتی و طبیعی دارد که نوع انسان را شامل میشود و بدان جهت بر بسیاری از موجودات جهان برتری دارد؛ و از سوی دیگر کرامت اکتسابی دارد که از طریق تقوا و پرهیزکاری برای او دست یافتنی است
بدیهی است کرامت اکتسابی از کرامت ذاتی و استعدادهای فطری ویژه انسان ناشی میشود، که در پرتو تربیت و مجاهده به فعلیت میرسد، به طوری که بدون کرامت اکتسابی، انسان به مقام انسانیت ارتقا نمییابد و زمینه کرامت ذاتی را نیز از دست خواهد داد
در توضیح و تبیین کرامت انسان از دیدگاه اسلام میتوان گفت:
1 .انسان خلیفه خدا در زمین است است . بقره آیه 30
.-2نسان فطرت خداآشنا دارد و جز با یاد او آرام نمیگیرد.رعد آیه 28
