بخشی از مقاله
چکیده
تغییر و تحولات سریع در عرصه علم و دانش، نیاز مبرم نظام آموزشی را به فراگیران خود راهبر و مستقل ضروری میسازد. لذا گنجاندن فراشناخت و راهبردهای آن در برنامه درسی زمینه یادگیری بهتری فراگیران را فراهم میآورد.هدف مقاله حاضر بیان نقش و جایگاه مفهوم فراشناخت و راهبردهای آن در برنامه درسی آموزش علوم در مقطع ابتدایی بود. روش پژوهش تحلیلی - استنتاجی می باشد. بهمنظور گردآوری دادههای لازم جهت دستیابی به اهداف پژوهش، منابع و متون موجود و مرتبط با موضوع پژوهش با استفاده از فرمهای فیشبرداری از منابع جمعآوری و با شیوه کیفی مورد تحلیل قرار گرفته است.
فراشناخت بر ماهیت یادگیری نحوه یادگیری تأکید دارد و دربردارنده دو مؤلفه دانش فراشناختی و کنترل فراشناختی هست. اهمیت کاربرد و آموزش مهارت فرا شناختی در برنامه درسی آموزش علوم را میتوان در سه بعد ماهیت و اهداف آموزش علوم، ساختار و ماهیت تدریس در آموزش علوم ،سرعتبالای رشد علم و فنّاوری جستجو کرد. در پایان با تأکید بر نقش معلم به بیان الگوهای آموزش فراشناخت در دو رویکرد پرسش متقابل و آموزش متقابل میپردازیم و راهبردهای برای کاربرد مهارتهای فراشناختی در کلاس بیان مینمایم.
مقدمه
دانش برنامه درسی بهعنوان یکرشته نوپا که سابقه - تاریخ - زیادی ندارد در مقایسه با سایر رشتههای علمی گسترش کمتری یافته و نیازمند تحقیق در جهت رشد و توسعه آن بهعنوان یک حوزه مطالعاتی هست. یکی از رویکردهایی که بهمنظور توسعه دانش در این حوزه موردتوجه هست کاربرد فرایندهای شناختی1 در مطالعات برنامهی درسی است - ایزنر و والانس 2 ،1979 به نقل از صفری و مرزوقی،. - 1388شناخت 3به فرایندهای فکری انسان، شامل اداره، حافظه و زبان ، اطلاق میشود - پروین و جان4 ،2001 به نقل از کدیور، . - 1391تلاش برای فهم فرایندهای شناختی انسان و یافتن روشهایی بهمنظور تصویب و بهبود این توانایی در جهت یادگیری بهتر، همواره موردتوجه نظام آموزش بوده است.
یافتههای جدید ابزارهای ارزشمندی را برای آموزشوپرورش مهارتهای شناختی فراهم میکند تا فرد بتواند به سطوح بالاتری از شناخت و یادگیری برسد - احمدی و اعتمادی، . - 1391تأکید بر آموزشوپرورش مهارتهای فراشناختی 5 در کلاس درس و محتوای برنامه درسی از مهمترین عوامل در یادگیری و مطالعه و رشد مهارتهای شناختی در فراگیران است - سیف، . - 1392امروزه نظامهای آموزشی و پرورشی کشورهای پیشرفته تلاش میگردد برنامهریزی درسی و طراحی روشهای تدریس و نیز تدوین فعالیتهای یادگیری بر پایهی نظریهی فراشناخت شکل گیرد - قلتاش و همکاران، - 1389 فراشناخت دیدگاه نوینی در آموزش و یادگیری هست که به معنای تفکر درباره تفکر است و ترکیبی از نظارت و خودتنظیمی فرایندهای تفکر هست.
هدف آموزش فراشناختی، پرورش خودکنترلی و خودآموزی در فراگیران است تا یادگیرندگان مستقلی شوند و بتوانند فرآیندهای شناختی یادگیریشان را در جهت اهداف تعیینشده خود، هدایت، نظارت و اصلاح کنند - 1988 ، - Flavell یافتههای پژوهشهای بسیاری نشان داده است که امروزه کاربرد و آموزش دانش و مهارت فراشناختی در فرایند برنامهریزی درسی و آموزشی کلاس درس منجر به افزایش یادگیری و ارتقاء بهتر عملکرد یادگیرندگان در حل مسئله - کاظمی و همکاران،1390 ؛ نجاتی ، 1390؛رحیمپور،1380 ؛ اکبری آب الوان،1388 ؛ورزدار، 1388؛ زارع و محمدی احمد آبادی ، - 1390 خلاقیت - بهروزی و همکاران،1393 ؛قلتاش و همکاران، - 1389 افزایش عملکرد یادگیری - صفری و مرزوقی،1389؛ 1990،Swanson ؛ فولاد چنگ،1383؛ عبداالله پور و همکاران،1384 ؛ ملکی،1384 ؛ قلتاش و همکاران، - 1389 و افزایش درک مطلب - جباری،1384 ؛ پاکدامن ساواجی،1380 ؛دهقانی و همکاران، - 1386 شده است.
الا رغم اینکه نتایج پژوهشهای بسیاری بر اهمیت آگاهیهای فراشناختی در کسب موفقیت تأکید دارد اما در برنامه درسی مدارس توجه کافی به مؤلفههای فراشناختی نمیشود - صفری و مرزوقی،. - 1388 لذا با توجه به اهمیت جایگاه فراشناخت در برنامه درسی در پژوهش حاضر به بیان نقش و اهمیت بیان نقش و جایگاه مفهوم فراشناخت و راهبردهای آن در برنامه درسی آموزش علوم میپردازیم. با توجه به نقش و اهمیت پرورش مهارت های فراشناخت در پژوهش حاضر به بیان جایگاه ضرورت کاربرد فراشناخت در برنامه درسی آموزش علوم می پردازیم و برای رسیدن به این اهداف پژوهش حاضر به پرسش های زیر پاسخ می دهد.
- مفهوم فراشناخت و مولفه های آن چیست؟
- الگوهای آموزشی مبتنی بر فراشناخت در آموزش علوم چیست؟
روش تحقیق
برای نیل به هدف پژوهش، از روش پژوهش تحلیلی - استنتاجی استفاده و به منظور گردآوری دادههای لازم، منابع موجود و مرتبط با استفاده از فرمهای فیشبرداری از منابع، جمعآوری و با شیوههای کیفی مورد تجزیهوتحلیل قرار گرفته است.
یافته ها مفهوم فراشناخت
فراشناخت یکی از مهمترین مؤلفههای خودتنظیمی6 هست - علینقی خرازی و همکاران، . - 1387 اصطلاح فراشناخت را فلاول در سال 1976 برای اولین بار بکار برد - سیف،. - 1392فلاول فراشناخت را شناخت دربارهی شناخت میداند یا بهطورکلی فراشناخت را چگونگی کنترل شناخت تعریف میکند - زارع و محمدی احمدآبادی ، 1389 - .فراشناخت بر آگاهی و مهارت دانش آموزان بر فعالیتهای فکری و یادگیری آنها اطلاق میگردد - خدامی و همکار،. - 1390فراشناخت 7 به کنترل آگاهانه فعالیتهای شناختی خود است یعنی یادگیری نحوه یادگیری و تفکر خود است و شامل هم اطلاعاتی در مورد نظام شناختی و هم شامل اطلاعاتی در مورد فرایندهای کنترل پردازش اطلاعات است - کدیور،. - 1391
اصطلاح فراشناخت، به آگاهی و دانش ما درباره فرایندهای شناختی خودمان - یادگیریمان - و راهبردهای استفاده بهینه از آنها برای رسیدن به هدفهای یادگیری گفته میشود - سیف،. - 1392فراشناخت همچنین شامل شناخت پیرامون چگونگی تحلیل تفکر ، اینکه چگونه نتایج از تحلیل استنتاج گردد و اینکه چگونه آنچه آموختهشده است به عمل درآید نیز هست. داونینگ 8و همکاران - 2008 - بهمنظور حل مسائل بهصورت مؤثر ، دانش آموزان نیاز دارند درک کنند که کارکرد ذهنشان چگونه است . به تعبیر دیگر ، آنها نیاز دارند درک کنند که چگونه تکالیف شناختی مهم همچون به خاطر سپاری ، یادگیری و حل مسئله انجام میشود .
مؤلفههای فراشناخت
فلاول - 1979 - برای مفهومسازی فراشناخت دو مفهوم دانش فراشناختی و تجربه فراشناختی را بیان میکند - به نقل از یار محمدیان واصلی آزاد ، - 1391دانش فراشناختی9 به دانشها نسبت به ذهن و عملکرد آن مربوط میشود و مشتمل بر دانش فرد درباره خود، تکلیف و راهبرد میشود و وقتی به دست میآید که فرد از تواناییها و نیز ناتواناییهای شناختی خودآگاه شود - کدیور ،. - 1393 تجارب فراشناختی به آن دسته از تجارب شناختی و عاطفی گفته میشود که به اقدام شناختی مربوط میشوند تجربههای فراشناختی ممکن است آگاهانه و قابلبیان و یا کمتر آگاهانه و کمتر قابلبیان باشد. - صادقی و محتشمی،. - 1389 شر او و دنیسون - 1994 - 10دو مقوله دانش فراشناختی و کنترل فراشناخت11را برای فراشناخت بیان می نمایند برای هرکدام از این دو مؤلفه هم دارای زیر مؤلفههایی را بیان میکنند.
آنها برای مقوله دانش فراشناختی سه مؤلفه دانش بیانی12 ،دانش روش کاری13، دانش شرطی14 و برای مقوله کنترل فراشناختی چهار مؤلفه برنامهریزی 15 ، نظارت16 ،بازنگری17 و ارزشیابی18 بیان میکنند.میچر19و همکاران - - 2006در پژوهشی که باهدف طبقهبندی کردن فعالیتهای فراشناختی حین دو فعالیت خواندن متون تاریخی و حل مسئله فیزیک انجام داد. شش فعالیت جهتدهی، برنامهریزی، اجرا ، ارزیابی، نظارت، بسط و تعمیم را بهعنوان مؤلفههای فراشناخت در آموزش علوم شناسایی کرد. آرتزت و آرمور - 1998 - 20مؤلفههای فراشناختی لازم برای آموزش علوم را شامل باورها، برنامهریزی، نظارت، تنظیم، ارزشیابی و بازنگری دانسته و اجرای آموزش موفق را وابسته به این عناصر قلمداد میکند. - به نقل از صفری و مرزوقی،. - 1388
