بخشی از مقاله
طراحی پارک زلزله نمونه موردی در منطقه (1) شهرداری مشهد
چکیده
هر زمین لرزه ای یادآور این واقعیت است که ایران روی کمربند زلزله قرار دارد. از طرفی پیش بینی زمان زلزله از نظر علمی امکانپذیر نیست. پس تنها راه مصون ماندن از عواقب زلزله، مقاوم ساختن سرپناههاست. در شرایطی که خانهها، مراکز عمومی، راههای موجود کشور و ... قادر به حفظ جان افراد در زلزله نیستند، باید به موازات بحث مقاوم سازی و اصلاح بناها، برنامههای کوتاه مدت نیز بعنوان راهکارهای جدی دنبال شوند. یکی از این راهکارها ایجاد مراکز اسکان اولیه آسیب دیدگان و آوارگان زلزله است. هدف این مقاله طراحی یک پارک زلزله بعنوان مرکز اسکان اولیه زلزله زدگان در منطقه (1) شهرداری مشهد است که در آن امکانات مختلفی از قبیل درمانگاه، فضاهای اسکان موقت، انبارهای مواد غذایی و پوشاک، سرویسهای بهداشتی و حمام، آتش نشانی، مرکز مخابرات، ستاد مدیریت بحران و ... پیش بینی و با توجه به نیازهای موقعیت بحران و قواعد معماری طراحی شدهاند.
واژههای کلیدی: پارک، زلزله، بحران، گسل، مشهد.
-1 مقدمه
پارک زلزله مرکزی است که افراد می توانند پس از زلزله به آنجا بروند و مطمئن باشند که آن مرکز حتما پابرجا و آماده پذیرایی از مصدومان و آوارگان است. همین مساله باعث ایجاد آرامش در مصیبت دیدگان پس از زلزله خواهد بود. از آنجا که زمان در عملیات امداد و کمک رسانی به مصدومان بسیار اهمیت دارد، وجود چنین مرکزی سبب بهره وری از زمان نیز خواهد شد .[2]
زلزله پدیدهای است طبیعی، که یکی از عوامل بروز حوادث پیش بینی نشده در سطح جوامع میباشد. قرارگیری کشور ایران در مناطق با خطر پذیری بالای زلزله در سطح جهان و وجود نقاط جمعیتی متراکم، ایران را به کشوری شدیدا آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل نموده است. افزایش بی رویه جمعیت، ساخت و سازهای شهری و گسترش آن تا حاشیه شهرها، بدون برنامه ریزی مناسب و درنظر گرفتن تمهیدات و قوانین لازم، وخامت اوضاع را دو چندان کرده است .[3]
در جهت کاهش مخاطرات زلزله در شهرها، ضروری است تا مطالعات و تحقیقات جامعی در ارتباط با شناخت اثرات زلزله در سطوح شهری و تشخیص مناطق با خطر پذیری بالا انجام شود .[1] متاسفانه بافت شهری مشهد در برخی نواحی متراکم و فضای باز شهری به ندرت در آن دیده می شود.
یک تعریف ساده برای بحران، کمبود منابع در هنگام نیاز است. اما در یک تعریف جامع و کلیتر، بحران شرایطی است که در آن حوادث ناگهانی مانند زلزله، سیل، آتش سوزی ناشی از رعد و برق شدید یا دیگر عوامل، تخریب محیط زیست و همچنین مشکلات ناشی از عملکردهای انسانی و سازمانی مانند ورشکستگی یک شرکت و… به صورت غیر قابل کنترل پیش آمده
1
و زندگی بشر را تهدید میکنند. که برای این بحرانها بایستی اقداماتی فوری و اضطراری انجام داد. بحرانها متنوع بوده و اغلب آنها تکرار شونده هستند و مشکلات و خسارات ناشی از آنها متفاوتند .[4]
برای انکه بتوانیم به تحلیل بحران بپردازیم میبایست در گام اول به شرح سیستم و عناصر اصلی تشکیل دهنده آن بپردازیم. در گام دوم با بررسی تاثیر عامل بحران بر سیستم مورد مطالعه به توصیف روند ایجاد بحران پرداخته و در گام سوم و نهایی بررسی روند مدیریت بر بحران با استفاده از عوامل موثر و کنترل کننده توصیف شده در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت .[7]
-2 شرح سیستم و چهار عنصر اصلی تشکیل دهنده آن
در این مقاله سیستم مورد بررسی ما یک جامعه شهری است که بر اثر وقوع زلزله دچار بحران در زمینه اسکان اضطراری می گردد .[8]
1-2 تعریف نیازمندیها:
هرآنچه که یک سیستم متعادل، زنده و پویا، برای حیات و ثبات خود بدان نیاز دارد. جامعه مثالی ما که یک جامعه شهری میباشد با توجه به موضوع مخاطبان خود، دارای طیف گستردهای از نیازمندیها از غذا و سرپناه و امنیت تا رفاه و حقوق فردی و اجتماعی میباشد.
2-2 تعریف توانمندیها:
هرآنچه که در جهت تامین نیازمندیهای تعریف شده در یک سیستم متعادل، زنده و پویا بدان نیاز باشد. در این مثال ابنیه و ساختمانهای دولتی و غیر دولتی، ماشین آلات و ابزار و تجهیزات مربوطه، مراکز امدادی و درمانی و امنیتی و هرانچه که در اختیار دولت برای ارائه خدمات به احاد جامعه میباشد به عنوان توانمندیها مطرح میباشد.
3-2 تعریف قوانین و ساز و کارهای حاکم بر سیستم:
آنچه از اصول تعیین شده و جاری در سیستم، که بصورت قراردادی و یا غیر قراردادی علاوه بر تعیین و تبیین نیازمندیها، به شرح توانمندیهای سیستم پرداخته و موجب ایجاد تعادل و توازن مابین نیازمندیها و توانمندیهای موجود در سیستم میگردد. در این مقاله قوانین مصوب در قانون اساسی که لزوم ارائه خدمات تعیین شدهای توسط دولت به عموم مردم در چهار چوب اصول مذهبی و مدنی جاری در کشور میباشد منظور نظر ما میباشد.
4-2 تعریف عامل ایجاد بحران :
هرآنچه با تاثیر خود بر یک سیستم متعادل زنده و پویا موجب برهم خوردن تعادل مابین توانمندیهای و نیازمندیهای سیستم گردد، عامل ایجاد بحران نامیده میشود .
در این مقاله عامل ایجاد بحران وقوع یک زمین لرزه بزرگ با بزرگای هفت ریشتر در یک شهر بزرگ میباشد.
-3 بررسی تاثیر عامل بحران بر سیستم مورد مطالعه در جهت توصیف روند ایجاد بحران
پس از وقوع زلزله و تخریب منازل مسکونی همواره حجم انبوهی از افراد جامعه ، نیازمند ارائه خدماتی در خصوص اسکان اضطراری در چند روز نخست می باشند، اسکان اضطراری دارای زیر شاخه هایی همچون سرپناه اضطراری، تامین آب آشامیدنی و بهداشتی، غذا، بهداشت و امنیت می باشد که تامین تمامی این نیازمندیها آنهم ظرف چند روز برای چنین حجم عظیمی خارج از
2
توان توانمندیهای باقیمانده و احتمالا آسیب دیده از زلزله میباشد. در این خصوص می بایست به این نکته توجه داشت باشیم که توانمندیهای جامعه آسیب دیده از زلزله بعلت تخریب ساختمانهای اداری ، خدماتی ، بهداشتی و نیز صدمات وارده به نیروهای انسانی مرتبط با این مراکز در زمان وقوع بحران دیگر قادر به پاسخگویی به نیازمندیهای ایجاد شده نمی باشد. در شکلهای زیر نحوه تاثیر حادثه زلزله بعنوان عامل ایجاد بحران به تفضیل شرح داده شده است .[7]
1-3 توانمندیهای جامعه بر اثر زلزله دچار آسیب می گردد ( کاهش بردار توانمندیها ):
بر اثر وقوع زلزله بخش اعظمی از مراکز خدماتی – اداری – امدادی – بهداشتی – انتظامی – اورژانسی چه از لحاظ ابنیه و تجهیزات و لوازم و چه از نظر نیروهای انسانی متخصص خود دچار خسارت و کاهش کارایی می گردند.
2-3 نیازمندیهای جامعه افزایش پیدا می کنند ( رشد بردار نیازمندیها ):
بر اثر وقوع زلزله و آسیب رسیدن به زیرساختهای جامعه مورد بحث و نیز ساختمانهای مسکونی نیاز به سرپناه اضطراری – تامین آب – غذا – بهداشت – امنیت – خدمات امدادی و ... به صورت غیر مترقبه ای افزایش می یابد.
3-3 قوانین و ساز و کار تعیین شده و مصوب آسیب می بینند ( حرکت محور تعادل ):
با وقوع حادثه و با از بین رفتن بخشی از نیروهای مدیریتی و نیز نظارتی که مسئولیت ایجاد تعادل مابین نیازمندیها و توانمندیهای جامعه و نظارت بر حسن انجام آن را برعهده داشته اند. قوانین و ساز و کارهای تعیین شده و مصوب آسیب میبیند.
4-3 وقوع زلزله به عنوان عامل ایجاد بحران
عامل ایجاد بحران در این مثال زلزله هفت ریشتری است که مدیران جامعه میتوانسته اند با مطالعات پیشگیرانه و برنامه ریزی قبلی ، آموزش ، مقاوم سازی و ایمن سازی برای وقوع ان جامعه را اماده ساخته تا در کاهش ریسک خطر پذیری جامعه تاثیر مستقیم بگذارند.
-4 بررسی روند مدیریت بر بحران
1-4 افزایش توانمندیها:
این روش متداول ترین روش کنترل بحران می باشد. مدیران ارشد جامعه با استفاده از اختیارات خود با هدایت حجم انبوهی از کمکهای داخلی و خارجی به سوی بخش آسیب دیده ، سعی در کنترل بحران می نمایند در این روش گاهی تغییر کاربری گروهی از توانمندیها در جهت تامین نیازمندیهای ایجاد شده در جامعه نیز مشاهده می گردد به طور مثال ارسال نیروهای نظامی برای همکاری با نیروهای انتظامی ، برای حفظ امنیت و نیز ارائه خدمات امدادی ، و یا تغییر کاربری مراکز تفریحی ورزشی و مذهبی به مراکز اسکان اضطراری و اسکان مجروحین .[4]
2-4 کاهش نیازمندیها:
بدین منظور قبل از وقوع حادثه ، مدیران بحران با ارائه برنامه های از پیش تعیین شده همچون آموزش های پناه گیری – امداد و نجات- ساخت و ساز ایمن در کنار ایمن سازی و مقاوم سازی ابنیه های خاص همچون مراکز امدادی – انتظامی – اورژانس سعی می نمایند تا افزایش حجم نیازمندیهای جامعه بر اثر حادثه را کنترل نموده و به حداقل برسانند. اما در زمان بروز حادثه
3
کاهش نیازمندیها گاه با حذف قسمتی از نیازمندیهای مصوب جامعه همچون رفاه ، اموزش ، بهداشت فردی و ... امکان پذیر می گردد معمولا این امر توسط مدیران بحران و با استفاده از اختیارات تفویض شده ویژه زمان بحران روی میدهد . در این حالت نیازهای جامعه به چند نیاز اصلی حیات همچون غذا ، سرپناه ، بهداشت گروهی محدود میگردد 4]و.[5
3-4 تغییر در قوانین و ساز و کارهای تعیین شده جامعه
تغییر قوانین در زمان بروز بحران یکی از موثرترین عوامل کنترل کننده بحران می باشد. تغییر کاربری و توانمندیهای جامعه و نیز حذف برخی از نیازمندیهای مشترک تمامی جوامع انسانی همچون رفاه- آموزش عمومی – حقوق فردی و اجتماعی – آزادی های تبین شده از جمله تغییرات ایجاد شده ای می باشد که قادر است مدیران ارشد را در مهار بحران یاری نماید این عمل همانگونه که قادر است در کوتاه مدت در مهار بحران به یاری مدیران بیاید قادر است در بلند مدت خود عامل ایجاد بحران های دیگری گردد.
4-4 عامل ایجاد بحران
توجه به عامل ایجاد بحران مدیریت را به سوی مسائل پیشگیرانه در زمینه کاهش ریسک خطرپذیری جامعه رهنمون می سازد. جامعه ای که برای وقوع یک حادثه دارای برنامه مدون و طراحی شده ای بر اساس تحقیقات زیر بنایی در کنار آموزش باشد می تواند با ایجاد زیرساختهای متناسب حادثه برای رویارویی و گذر از بحران آمادگی داشته باشد . شناسایی و پیش بینی نحوه عمل و نوع تاثیر گذاری عامل ایجاد بحران بر جامعه ، به مدیران کمک می کند تا به نوشتن سناریوهای دقیق تری از نحوه روند بحران و نیز کنترل آن ، اقدام نموده و در نتیجه سرعت عملکرد خود را در مهار بحران در حد زیادی بالا ببرند .[5]
5-4 برنامه مدیریتی با دید کل نگر به هر چهار عنصر اصلی نظریه تعادل
یک مدیریت بحران کامل ، بر اساس نظریه تعادل ، استفاده صحیح از هر چهار فاکتور موثر بر ایجاد بحران ، برای کنترل نمودن بحران ایجاد شده می باشد . در دیدی کلان نگر می توان با توجه به عامل ایجاد بحران ، با طراحی و ارائه برنامه های بلند مدت و ایجاد ساختارهای زیربنایی و زیرساختهای مورد نیاز در کنار آموزش و مانورهای مربوط به آن ، در کاهش نیازمندیها کوشیده و از طرفی با حفظ توانمندیها موجود ، به کمک ساخت ابنیه های و زیر ساختهای دارای مقاومت در برابر زلزله ، در کنار تجهیز نیروهای متخصص در زمینه مدیریت و فرماندهی عملیات بحران به دانش و ابزار مورد نیاز ، سعی در بالا بردن توانمندیهای جامعه نمود و در کنار این سه فاکتور اصلی به تبیین قوانین خاص زمان بحران ، اقدام نموده و همزمان با تشکیل گروهی از مدیران که نمایندگان تام الاختیار حکومت می باشد در زمان وقوع بحران اقدام به تغییر قوانین جاری جامعه بصورت کوتاه مدت در جهت مهار بحران نمود .[5]
اکنون لازم است تا به نکته بسیار مهمی توجه شود .در خصوص کنترل و مدیریت بحران ، انجام چنین مانورهایی که توضیح داده شد ، با هدف بازگشت سریع جامعه به تعادل موقت طراحی گردیده است لذا می بایست توجه داشته باشیم که با ایجاد یک تعادل موقت از اصرار بر ادامه تغییرات در همان جهت خودداری گردد تا که خود این تغییرات ایجاد شده موجب بروز بحران نگردد
.
بطور مثال با حذف بخشی از حقوق شهروندان همچون رفاه و آموزش و غیره در مواقع بحرانی ، حرکت در جهت هدفمند کردن توانمندیها برای تامین مایحتاج و امنیت و سرپناه صورت می گیرد اما با ثابت ماندن این حالت ( حذف بخشی از حقوق
4
شهروندان ) در میان مدت ما شاهد بحران در زمینه های اجتماعی خواهیم بود . لذا با فرا رسیدن تعادل اولیه در جامعه مورد مثال ، مدیریت عالیه بحران میبایست با تغییراتی پویا در عوامل کنترل بحران ، جامعه را به آرامی به ثبات دائم خود برساند.
-5 بررسی عناصر شهری در رابطه با زلزله و طراحی شهری
نقشه راهنمای شهر سازی شامل جمع بندی برنامه های توسعه اجتماعی و اقتصادی است و مشخص کننده سازماندهی توسعه می باشد. اهمیت و گسترش این نقشه و عملکردش از کشوری به کشور دیگر متفاوت می باشد. بستگی به رژیم سیاسی و شرایط اجتماعی حدود توسعه و کارآیی و توانایی محلی دارد.
چنانچه این نقشه اصول ساخت و ساز در یک شهر را تعیین می کند. بنابراین به طور سیستماتیک لازم است تا امکانات محافظت از یک شهر را در برابر زلزله و اثرات مخرب آن را پیش بینی کند. مسلما این مسئله بسیار مشکل و یا غیر ممکن است که در قالب این گزارش به تمام موارد اثرات زلزله و پیش بینی های لازم در نقشه های شهر سازی اشاره شود.
در اینجا تنها جنبه هایی از این مسائل بررسی شده وبدون شک به تمام موضوع نپرداخته و جنبه های فنی با جزئیاتش تشریح نشده است برای این کار احتیاج به مطالعات دقیق تری داریم.
زیرا این مساله بستگی به شرایط طبیعی ومصنوعی محل دارد:ساختمانها- زمین شناسی وزمین شناختی – درجه توسعه اقتصادی وتکنولوژی سیستم اجتماعی ونظام سیاسی وغیره.
در این قسمت از تحقیق شهر با توجه به عناصر تشکیل دهنده آن و شاخص های آسیب پذیری از زلزله مورد توجه قرار گرفته که با ترکیب دو به دو عناصر با هم نتیجه گیری می شود.
هر یک از الگوهای عناصرساختاری کالبدی می تواند با انواع الگوی های مربوط به سایر عناصر ترکیب شده وماحصل آن یک الگو- اندازه مرکب از عناصر ساختار کالبدی شهر را ارائه دهد که در ارزیابی در مقابل زلزله کارایی های متفاوتی را بدست می دهند تعداد وتنوع زیاد این ترکیبات ارزیابی تک تک آنها را دشوار می نماید، لذا باید به دنبال دسته بندی قانونمندی ها و معیارهایی برای ارزیابی مطلوبیت هر کدام از حالاتی که ممکن است پیش آید بود.
در زمینه ساختار کالبدی شهر و عناصر آن »محور-مرکز-بخش-عناصر طبیعی« در گامهای مختلف زمانی آن وقوع زلزله مورد بررسی قرار می گیرد.
-6 انواع زلزله:
-1 زلزله های زمین ساختی(تکتونیکی) 90 درصد زلزله ها را تشکیل می دهد و شایع ترین نوع زمین لرزه است که ناشی از تکان یا جابجایی قسمتهای مختلف قشر زمین می باشد.
-2 زلزله هایی که با آتشفشان در ارتباط هستند(7 درصد).
-3 زلزله هایی که با ریزش فضاهای خالی زمین همراه می باشد(3 درصد)مثل ریزش غارهای زیرزمینی.
هرچقدر عمق زلزله زیاد باشد شعاع آن نیز زیاد تر خواهد بود. این نسبت برای شدت زلزله به شعاع تاثیر آن نیز صادق است. در جدول (1) شعاع تاثیر هر زلزله را نسبت به قدرت آن مشاهده میکنید. تقریبا 90 درصد زلزله ها علت زمین ساختی (تکتونیکی) دارندو علت آن از حرکت صفحات زمین (پیت تکتونیک) یعنی اعمال فشار از لایه ای به لایه ای دیگر از زمین که موجب تراکم انرژی پتانسیل شده تا حدی که منجر به شکستن قطعه بزرگی از سنگهای پوسته و رهایی انرژی می شود. اغلب زمین لرزه ها در امتداد گسلهای فعال رخ می دهند. از ین رو شناسایی گسلهای فعال و نقشه برداری از آنها »مناطق لرزه خیز« یا به عبارتی محلهای وقوع زمین لرزه های احتمالی را مشخص می کند.گردآوری اطلاعات در مورد زمین لرزه های گذشته یک منطقه و پیاده کردن آنها به روی نقشه مناطق خطر را هرچه بهتر مشخص می سازد. برخی از شهرهای بزرگ کشور ما در مجاورت
5
گسلهای فعال ساخته شده اند و متاسفانه هر چند مدت یکبار در بخشی از ایران زمین لرزه ای مخرب،خسارت های جبران ناپذیری به بار می آورد.بررسی های اخیری که در مورد لرزه خیزی و دوره های بازگشت زمین لرزه های ایران صورت گرفته ،نتایج تکان دهنده ای را به همراه داشته است.به این ترتیب که شهرهایی مثل تهران،نیشابور،قزوین،کاشان،مشهد و شیراز که در مناطقی با خطر نسبی بالا واقع شده اند و زمین لرزه های ویران کنده ای در آنها به ثبت رسیده است،مدت طولانی است که فعالیت لرزه خیزی مهمی نداشته اند .[3]
جدول :1 نسبت برای شدت زلزله به شعاع تاثیر آن
-7 موقعیت جغرافیایی منطقه:
شهر مشهد مرکز شهرستانی به همین نام و مرکز استان خراسان است که دارای 313337 کیلومتر مربع مساحت می باشد و در 36 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی و 59 درجه و 36 دقیقه و 45 ثانیه طول شرقی قرار دارد. وسعت شهرستان مشهد 17358 کیلومتر مربع است و در حوضه آبریز کشف رود و در انتهای جنوبی دشت رسوبی توس واقع است و دو رشته کوه هزار مسجد در شمال و بینالود در جنوب آن قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا حدود 970 متر و فاصله زمینی آن با تهران 934 کیلومتر است، و رودخانه کشف رود در 8 کیلومتری شمال این شهر از شمال غرب به سمت شرق جریان دارد. در نظام سلسله مراتب شهری ایران، مشهد در مرتبه دوم بعد از تهران قراردارد که به دلیل اعتبار فرامنطقهای و عوامل مختلفی همچون قرارداشتن در مسیر راههای تجاری و ارتباطی کشورهای آسیای میانه و افغانستان، همواره جمعیت آن در حال افزایش است .[6]
6
-8 گسل های اطراف شهر مشهد:
محدوده مورد مطالعه شامل یکی از محلات موجود در ارضای غربی شهر مشهد می باشد به جهت آشنایی بیشتر و خصوصیات زمین شناسی محدوده در ابتدا لازم است گسل های اطراف شهر مشهد را معرفی کرده سپس به بررسی سایر خصوصیات موجود در بافت محدوده بپردازیم.
1-8 موقعیت گسلها:
گسل کشف رود در جنوب شهر مشهد ، گسل فشاری جنوب چناوران ، گسل توس زون ، گسل طرقیه ، گسل راندگی بینالود جزو گسل های شاخص مشهد می باشد.
2-8 معرفی محدوده مورد مطالعه:
این محله در منطقه (1) شهرداری مشهد قرار داشته و از شمال به خیابان ابکوه ، از جنوب به خیابان سناباد ، از شرق به تربیت و از غرب به دانشسرا محدود می شود. شهرداری منطقه یک مشهد با وسعتی معادل 1611 هکتاراز سه ناحیه خدماتی تشکیل شده است.
شکل :1 موقعیت شهرداری منطقه (1) مشهد
