بخشی از مقاله
چکیده
هر زمین لرزه ای یادآور این واقعیت است که ایران روی کمربند زلزله قرار دارد. از طرفی پیش بینی زمان زلزله از نظر علمی امکانپذیر نیست. پس تنها راه مصون ماندن از عواقب زلزله، مقاوم ساختن سرپناههاست. در شرایطی که خانهها، مراکز عمومی، راههای موجود کشور و ... قادر به حفظ جان افراد در زلزله نیستند، باید به موازات بحث مقاوم سازی و اصلاح بناها، برنامههای کوتاه مدت نیز بعنوان راهکارهای جدی دنبال شوند. یکی از این راهکارها ایجاد مراکز اسکان اولیه آسیب دیدگان و آوارگان زلزله است. هدف این مقاله طراحی یک پارک زلزله بعنوان مرکز اسکان اولیه زلزله زدگان در منطقه (1) شهرداری مشهد است که در آن امکانات مختلفی از قبیل درمانگاه، فضاهای اسکان موقت، انبارهای مواد غذایی و پوشاک، سرویسهای بهداشتی و حمام، آتش نشانی، مرکز مخابرات، ستاد مدیریت بحران و ... پیش بینی و با توجه به نیازهای موقعیت بحران و قواعد معماری طراحی شدهاند.
واژههای کلیدی: پارک، زلزله، بحران، گسل، مشهد.
-1 مقدمه
پارک زلزله مرکزی است که افراد می توانند پس از زلزله به آنجا بروند و مطمئن باشند که آن مرکز حتما پابرجا و آماده پذیرایی از مصدومان و آوارگان است. همین مساله باعث ایجاد آرامش در مصیبت دیدگان پس از زلزله خواهد بود. از آنجا که زمان در عملیات امداد و کمک رسانی به مصدومان بسیار اهمیت دارد، وجود چنین مرکزی سبب بهره وری از زمان نیز خواهد شد .[2]
زلزله پدیدهای است طبیعی، که یکی از عوامل بروز حوادث پیش بینی نشده در سطح جوامع میباشد. قرارگیری کشور ایران در مناطق با خطر پذیری بالای زلزله در سطح جهان و وجود نقاط جمعیتی متراکم، ایران را به کشوری شدیدا آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل نموده است. افزایش بی رویه جمعیت، ساخت و سازهای شهری و گسترش آن تا حاشیه شهرها، بدون برنامه ریزی مناسب و درنظر گرفتن تمهیدات و قوانین لازم، وخامت اوضاع را دو چندان کرده است .[3]
در جهت کاهش مخاطرات زلزله در شهرها، ضروری است تا مطالعات و تحقیقات جامعی در ارتباط با شناخت اثرات زلزله در سطوح شهری و تشخیص مناطق با خطر پذیری بالا انجام شود .[1] متاسفانه بافت شهری مشهد در برخی نواحی متراکم و فضای باز شهری به ندرت در آن دیده می شود.
یک تعریف ساده برای بحران، کمبود منابع در هنگام نیاز است. اما در یک تعریف جامع و کلیتر، بحران شرایطی است که در آن حوادث ناگهانی مانند زلزله، سیل، آتش سوزی ناشی از رعد و برق شدید یا دیگر عوامل، تخریب محیط زیست و همچنین مشکلات ناشی از عملکردهای انسانی و سازمانی مانند ورشکستگی یک شرکت و… به صورت غیر قابل کنترل پیش آمده
1
و زندگی بشر را تهدید میکنند. که برای این بحرانها بایستی اقداماتی فوری و اضطراری انجام داد. بحرانها متنوع بوده و اغلب آنها تکرار شونده هستند و مشکلات و خسارات ناشی از آنها متفاوتند .[4]
برای انکه بتوانیم به تحلیل بحران بپردازیم میبایست در گام اول به شرح سیستم و عناصر اصلی تشکیل دهنده آن بپردازیم. در گام دوم با بررسی تاثیر عامل بحران بر سیستم مورد مطالعه به توصیف روند ایجاد بحران پرداخته و در گام سوم و نهایی بررسی روند مدیریت بر بحران با استفاده از عوامل موثر و کنترل کننده توصیف شده در این مقاله مورد بررسی قرار خواهد گرفت .[7]
-2 شرح سیستم و چهار عنصر اصلی تشکیل دهنده آن
در این مقاله سیستم مورد بررسی ما یک جامعه شهری است که بر اثر وقوع زلزله دچار بحران در زمینه اسکان اضطراری می گردد .[8]
1-2 تعریف نیازمندیها:
هرآنچه که یک سیستم متعادل، زنده و پویا، برای حیات و ثبات خود بدان نیاز دارد. جامعه مثالی ما که یک جامعه شهری میباشد با توجه به موضوع مخاطبان خود، دارای طیف گستردهای از نیازمندیها از غذا و سرپناه و امنیت تا رفاه و حقوق فردی و اجتماعی میباشد.
2-2 تعریف توانمندیها:
هرآنچه که در جهت تامین نیازمندیهای تعریف شده در یک سیستم متعادل، زنده و پویا بدان نیاز باشد. در این مثال ابنیه و ساختمانهای دولتی و غیر دولتی، ماشین آلات و ابزار و تجهیزات مربوطه، مراکز امدادی و درمانی و امنیتی و هرانچه که در اختیار دولت برای ارائه خدمات به احاد جامعه میباشد به عنوان توانمندیها مطرح میباشد.
3-2 تعریف قوانین و ساز و کارهای حاکم بر سیستم:
آنچه از اصول تعیین شده و جاری در سیستم، که بصورت قراردادی و یا غیر قراردادی علاوه بر تعیین و تبیین نیازمندیها، به شرح توانمندیهای سیستم پرداخته و موجب ایجاد تعادل و توازن مابین نیازمندیها و توانمندیهای موجود در سیستم میگردد. در این مقاله قوانین مصوب در قانون اساسی که لزوم ارائه خدمات تعیین شدهای توسط دولت به عموم مردم در چهار چوب اصول مذهبی و مدنی جاری در کشور میباشد منظور نظر ما میباشد.
4-2 تعریف عامل ایجاد بحران :
هرآنچه با تاثیر خود بر یک سیستم متعادل زنده و پویا موجب برهم خوردن تعادل مابین توانمندیهای و نیازمندیهای سیستم گردد، عامل ایجاد بحران نامیده میشود .
در این مقاله عامل ایجاد بحران وقوع یک زمین لرزه بزرگ با بزرگای هفت ریشتر در یک شهر بزرگ میباشد.
-3 بررسی تاثیر عامل بحران بر سیستم مورد مطالعه در جهت توصیف روند ایجاد بحران
پس از وقوع زلزله و تخریب منازل مسکونی همواره حجم انبوهی از افراد جامعه ، نیازمند ارائه خدماتی در خصوص اسکان اضطراری در چند روز نخست می باشند، اسکان اضطراری دارای زیر شاخه هایی همچون سرپناه اضطراری، تامین آب آشامیدنی و بهداشتی، غذا، بهداشت و امنیت می باشد که تامین تمامی این نیازمندیها آنهم ظرف چند روز برای چنین حجم عظیمی خارج از
2
توان توانمندیهای باقیمانده و احتمالا آسیب دیده از زلزله میباشد. در این خصوص می بایست به این نکته توجه داشت باشیم که توانمندیهای جامعه آسیب دیده از زلزله بعلت تخریب ساختمانهای اداری ، خدماتی ، بهداشتی و نیز صدمات وارده به نیروهای انسانی مرتبط با این مراکز در زمان وقوع بحران دیگر قادر به پاسخگویی به نیازمندیهای ایجاد شده نمی باشد. در شکلهای زیر نحوه تاثیر حادثه زلزله بعنوان عامل ایجاد بحران به تفضیل شرح داده شده است .[7]
1-3 توانمندیهای جامعه بر اثر زلزله دچار آسیب می گردد ( کاهش بردار توانمندیها ):
بر اثر وقوع زلزله بخش اعظمی از مراکز خدماتی – اداری – امدادی – بهداشتی – انتظامی – اورژانسی چه از لحاظ ابنیه و تجهیزات و لوازم و چه از نظر نیروهای انسانی متخصص خود دچار خسارت و کاهش کارایی می گردند.
2-3 نیازمندیهای جامعه افزایش پیدا می کنند ( رشد بردار نیازمندیها ):
بر اثر وقوع زلزله و آسیب رسیدن به زیرساختهای جامعه مورد بحث و نیز ساختمانهای مسکونی نیاز به سرپناه اضطراری – تامین آب – غذا – بهداشت – امنیت – خدمات امدادی و ... به صورت غیر مترقبه ای افزایش می یابد.
3-3 قوانین و ساز و کار تعیین شده و مصوب آسیب می بینند ( حرکت محور تعادل ):
با وقوع حادثه و با از بین رفتن بخشی از نیروهای مدیریتی و نیز نظارتی که مسئولیت ایجاد تعادل مابین نیازمندیها و توانمندیهای جامعه و نظارت بر حسن انجام آن را برعهده داشته اند. قوانین و ساز و کارهای تعیین شده و مصوب آسیب میبیند.
4-3 وقوع زلزله به عنوان عامل ایجاد بحران
عامل ایجاد بحران در این مثال زلزله هفت ریشتری است که مدیران جامعه میتوانسته اند با مطالعات پیشگیرانه و برنامه ریزی قبلی ، آموزش ، مقاوم سازی و ایمن سازی برای وقوع ان جامعه را اماده ساخته تا در کاهش ریسک خطر پذیری جامعه تاثیر مستقیم بگذارند.
-4 بررسی روند مدیریت بر بحران
1-4 افزایش توانمندیها:
این روش متداول ترین روش کنترل بحران می باشد. مدیران ارشد جامعه با استفاده از اختیارات خود با هدایت حجم انبوهی از کمکهای داخلی و خارجی به سوی بخش آسیب دیده ، سعی در کنترل بحران می نمایند در این روش گاهی تغییر کاربری گروهی از توانمندیها در جهت تامین نیازمندیهای ایجاد شده در جامعه نیز مشاهده می گردد به طور مثال ارسال نیروهای نظامی برای همکاری با نیروهای انتظامی ، برای حفظ امنیت و نیز ارائه خدمات امدادی ، و یا تغییر کاربری مراکز تفریحی ورزشی و مذهبی به مراکز اسکان اضطراری و اسکان مجروحین .[4]
2-4 کاهش نیازمندیها:
بدین منظور قبل از وقوع حادثه ، مدیران بحران با ارائه برنامه های از پیش تعیین شده همچون آموزش های پناه گیری – امداد و نجات- ساخت و ساز ایمن در کنار ایمن سازی و مقاوم سازی ابنیه های خاص همچون مراکز امدادی – انتظامی – اورژانس سعی می نمایند تا افزایش حجم نیازمندیهای جامعه بر اثر حادثه را کنترل نموده و به حداقل برسانند. اما در زمان بروز حادثه
3
کاهش نیازمندیها گاه با حذف قسمتی از نیازمندیهای مصوب جامعه همچون رفاه ، اموزش ، بهداشت فردی و ... امکان پذیر می گردد معمولا این امر توسط مدیران بحران و با استفاده از اختیارات تفویض شده ویژه زمان بحران روی میدهد . در این حالت نیازهای جامعه به چند نیاز اصلی حیات همچون غذا ، سرپناه ، بهداشت گروهی محدود میگردد 4]و.[5
3-4 تغییر در قوانین و ساز و کارهای تعیین شده جامعه
تغییر قوانین در زمان بروز بحران یکی از موثرترین عوامل کنترل کننده بحران می باشد. تغییر کاربری و توانمندیهای جامعه و نیز حذف برخی از نیازمندیهای مشترک تمامی جوامع انسانی همچون رفاه- آموزش عمومی – حقوق فردی و اجتماعی – آزادی های تبین شده از جمله تغییرات ایجاد شده ای می باشد که قادر است مدیران ارشد را در مهار بحران یاری نماید این عمل همانگونه که قادر است در کوتاه مدت در مهار بحران به یاری مدیران بیاید قادر است در بلند مدت خود عامل ایجاد بحران های دیگری گردد.
