مقاله مولفه های اقتصاد مقاومتی در قرآن کریم

بخشی از مقاله

مولفه هاي اقتصاد مقاومتی در قرآن کریم

چکیده

با بررسی تاریخ نظام جمهوري اسلامی ایران، می توانیم ایستادگی در برابر فشارهاي متعدد مالی و اقتصادي قدرتهاي استکباري جهان نسبت به کشور را به وضوح درك کنیم. به طوري که از ابتداي شکل گیري انقلاب اسلامی، مقابله نظام سلطه گر با آن آغاز شده و این مقابله علاوه بر عرصه سیاست سایر حوزه هاي اقتصادي، فرهنگی، امنیتی و غیره را نیز دربرگرفته است.

با توجه به شرایط پیش روي کشور، در سال هاي اخیر، تحریم هاي اقتصادي به شدت افزایش یافته است. در همین راستا مقام معظم رهبري با نگاه دقیق و ظریف خود در پیام هاي نوروزي سال هاي اخیر به این مهم توجه وافري داشته اند. »اقتصاد مقاومتی« نیز واژه اي است که ایشان اولین بار در دیدار کارآفرینان در سال 1389 مطرح فرمودند.

در این مقاله سعی بر آن داریم تا با توجه به آیات قرآن کریم به تبیین اقتصاد مقاومتی و مصادیق آن پرداخته و الزامات و دستاوردهاي آن در کشور را که برگرفته از سخنان مقام معظم رهبري می باشد؛ بیان نماییم.

کلمات کلیدي : اقتصاد، اقتصاد مقاومتی ، تحریم اقتصادي

-1 مقدمه

در چند سال اخیر و با شدت یافتن تحریمهاي یکجانبهي غرب علیه کشورمان در جهت متوقف کردن برنامه هاي هستهاي ما، واژهاي به ادبیات اقتصادي کشور اضافه شده است. »اقتصاد مقاومتی« واژهي جدیدي در ادبیات اقتصادي کشور ایران است که به فراخور حال و روز اقتصاد کشورمان مورد بحث قرار گرفته و در حال چکش کاري است. این واژه اولین بار در دیدار کارآفرینان با رهبري در سال 1389 مطرح گردید.3

اگر تمام دانش انباشته و کتابهاي مرسوم اقتصادي دنیا را مطالعه کنیم، نظریه یا تجربهاي مدون و مکتوب دربارهي اقتصاد مقاومتی نخواهیم یافت. در تمام متون و کتابهاي اقتصاد، هیچ پیشینهاي نظري یا عملی از تحریم بانک مرکزي نخواهیم دید و از آنجا که این امر تاکنون سابقه نداشته، چگونگی واکنش به آن هم امري بدیع است.

حتی اگر مطالعاتی هم در این باره صورت گرفته باشد، در طبقهبندي هاي محرمانه و امنیتی قرار گرفته و امکان دسترسی به آن براي کارشناسان معمولی وجود ندارد. نتیجه اینکه اقتصاددانان انقلاب اسلامی نمیتوانند از نظریههاي متداول براي حل مشکل و مسألهي خود بهره بگیرد.

در این مقاله سعی داریم تا مولفه هاي اقتصاد مقاومتی را مورد بررسی قرار دهیم. در ابتدا به چیستی اقتصاد مقاومتی پرداخته و در ادامه به تبیین اقتصاد مقاومتی و بیان مصادیق اقتصاد مقاومتی در آیات قرآن کریم می پردازیم. در قسمت پایانی نیز ضمن اشاره به الزامات اقتصاد مقاومتی به دستاوردهاي اقتصاد مقاومتی در کشور برگرفته از سخنان مقام معظم رهبري اشاره می نماییم.

-2 چیستی اقتصاد مقاومتی

در ابتدا به تعاریفی که مقام معظم رهبري در سخنان خود ارائه فرمودند، اشاره می نماییمح مقام معظم رهبري در تعریف اقتصاد مقاومتی فرمودند : »اقتصاد مقاومتی معنایش این است که ما یک اقتصادى
داشته باشیم که هم روند رو به رشد اقتصادى در کشور محفوظ بماند، هم آسیبپذیرىاش کاهش پیدا کند. یعنی وضع اقتصادى کشور و نظام اقتصادى جورى باشد که در مقابل ترفندهاى دشمنان که همیشگی و به شکلهاى مختلف خواهد بود، کمتر آسیب ببیند و اختلال پیدا کند.1 «
ایشان همچنین فرمودند : »اقتصاد مقاومتی یعنی اقتصادى که همراه باشد با مقاومت در مقابل کارشکنی دشمن، خباثت دشمن2.«

ایشان فرمودند : » اقتصاد مقاومتی فقط جنبهى نفی نیست؛ اینجور نیست که اقتصاد مقاومتی معنایش حصار کشیدن دور خود و فقط انجام یک کارهاى تدافعی باشد؛ نه، اقتصاد مقاومتی یعنی آن اقتصادى که به یک ملت امکان میدهد و اجازه میدهد که حتّی در شرائط فشار هم رشد و شکوفائی خودشان را داشته باشند. این یک فکر است، یک مطالبهى عمومی است. شما دانشجو هستید، استاد هستید، اقتصاددان هستید؛ بسیار خوب، با زبان دانشگاهی، همین ایدهى اقتصاد مقاومتی را تبیین کنید؛ حدودش را مشخص کنید؛ یعنی آن اقتصادى که در شرائط فشار، در شرائط تحریم، در شرائط دشمنیها و خصومتهاى شدید میتواند تضمین کنندهى رشد و شکوفائی یک کشور باشد.3«

ایشان در تبیین اقتصاد مقاومتی فرمودند : »یک واقعیت این است که اگر کشور در مقابل فشارهاى دشمن - از جمله در مقابل همین تحریمها و از این چیزها - مقاومت مدبرانه بکند، نه فقط این حربه کُند خواهد شد، بلکه در آینده هم امکان تکرار چنین چیزهائی دیگر وجود نخواهد داشت؛ چون این یک گذرگاه است، این یک برهه است؛ کشور از این برهه عبور خواهد کرد.4«
با توجه به تعاریفی که مقام معظم رهبري ارائه فرمودند در این جا دو تعریف از اقتصاد مقاومتی را ذکر می نماییم :
الف- اقتصاد مقاومتی یعنی حفاظت از روند رو به رشد اقتصادى و کاهش آسیبپذیرى در مقابل ترفندهاى دشمنان به این معنی که منظور از اقتصاد مقاومتی ، یک اقتصاد مقاومتی فعال و پویاست نه یک اقتصاد منفعل و بسته یعنی مقاومت براي دفع موانع پیشرفت و کوشش در مسیر حرکت و پیشرفت تعریف میشود. در واقع هدف در اقتصاد مقاومتی آن است که بر فشارها و ضربههاي اقتصادي از سوي نیروهاي متخاصم که سد راه پیشرفت جامعه است، غلبه کرد.

ب- اقتصاد مقاومتی یعنی مقاومت در مقابل کارشکنی و فشار و تحریم هاي دشمنان : اقتصاد مقاومتی به معناي اقتصاد خودکفا، مولد، مستقل و شکوفایی که در برابر همه فشارها بتواند مقاومت کند و ستون هاي جامعه را به استواري محافظت نماید. اقتصاد مقاومتی کاهش وابستگی ها و تاکید روي مزیت هاي تولید داخل و تلاش براي خوداتکایی است.

-3 تبیین اقتصاد مقاومتی در آیات قرآن کریم

در این قسمت بنا داریم تا با جستجو در آیات قرآن کریم ، آیات متناسب با بحث را بیان نماییم و با توجه به تفاسیر موجود به توضیح و تبیین اقتصاد مقاومتی در آیات قرآن کریم بپردازیم.
-1-3 روح تهاجم در برابر دشمن سرسخت :

خداوند در آیه 104 از سوره مبارکه نساء میفرماید: »و لا تهِنُوافیابتغاء الْقوِم إِنْ تکُونُوا تأْلمون فإِنﱠهمیأْلمون کما تأْلمونو ترْجونمن اللﱠه ما لایرْجونو کان اللﱠهعلیماً حکیماً 1«

این آیه به دنبال آیات مربوط به جهاد و هجرت، براى زنده کردن روح فداکارى در مسلمانان آمده است. این آیه بیان می نماید که در مقابل دشمنان سرسخت، روح تهاجم را در خود حفظ کنید زیرا از نظر روانی اثر فوق العادهاى در کوبیدن روحیه دشمن دارد.

سپس استدلال زنده و روشنی براى این حکم بیان میکند و می گوید: چرا شما سستی به خرج دهید »در حالی که اگر شما در جهاد گرفتار درد و رنج میشوید دشمنان شما نیز از این ناراحتیها سهمی دارند، با این تفاوت که شما امید به کمک و رحمت وسیع پروردگار عالم دارید و آنها فاقد چنین امیدى هستند« و در پایان براى تأکید بیشتر میفرماید: »فراموش نکنید که تمام این ناراحتیها و رنجها و تلاشها و کوششها و احیانا

سستیها و مسامحه کاریهاى شما از دیدگاه علم خدا مخفی نیست« و بنابراین، نتیجه همه آنها را خواهید دید. (مکارم شیرازي،1374، 1، (447

پس مسلمانان باید روحیهى قوى داشته باشند و شکستهاى موردى (مثل احد) آنان را سست نکند و به جاى موضع تدافعی، در تعقیب دشمن و در حالت تهاجمی باشند. (قرائتی، 1383، 2 ، (373

با توجه به این آیه لازمه غلبه بر دشمن، حفظ روحیه تهاجم و عدم سستی می باشد. پس باید توجه داشت که مقابله با تحریم هاي اقتصادي در شرایط دشوار نباید از روحیه مومنین بکاهد چرا که دشمن درصدد است که ضعف و شکست جامعه اسلامی را مشاهده نماید. اقتصاد مقاومتی راهکاري در جهت سربلندي جامعه اسلامی است.

-2-3 استقامت و پایداري در برابر دشمن :

خداوند در آیه 112 از سوره مبارکه هود میفرماید: >فاستقم کما أُمرْتومْن تابمعکو لا تطْغوا إِنﱠه بِما تعملُونبصیرٌ 2«
ظاهرا ریشه استقامت از قیام آدمی گرفته شده باشد، چون انسان در سایر حالاتش غیر از قیام آن طور که در حال قیام مسلط بر کارها و مقاصد خود هست تسلط ندارد و آن طور نمیتواند قبض و بسط و دادوستد را انجام دهد، به خلاف حال قیام که وقتی انسان بر پاى خود بایستد از هر حال دیگرى بهتر تعادل خود را در دست دارد و در نتیجه

به تمامی اعمال خود از ثبات و حرکت، دادن و گرفتن، اعطاء و منع و جلب و دفع مسلطتر است، و نیز کنترل تمامی قواى خویش و افعال آن قوا را در دست دارد. بنابراین میتوان گفت حالت قیام در تمامی شؤون معرف شخصیت آدمی است. بنابراین استقامت معنایش طلب قیام از هر چیز است و همچنین استقامت آدمی در یک کار این است که از نفس خود بخواهد که درباره آن امر قیام نموده آن را اصلاح کند، بطورى که دیگر فساد و نقص به آن راه نیابد و به حد کمال و تمامیت خود برسد. (طباطبایی، 1374، 11، (62-63-

در این آیه خداوند مهمترین دستور را به پیغمبر اکرم (ص) میدهد و میگوید: استقامت کن همانگونه که به تو دستور داده شده است. استقامت در راه تبلیغ و ارشاد کن، استقامت در طریق مبارزه و پیکار کن، استقامت در انجام وظائف الهی و پیاده کردن تعلیمات قرآن کن. ولی این استقامت نه به خاطر خوشایند این و آن باشد و نه از روى تظاهر و ریا، و نه براى کسب عنوان قهرمانی، نه براى بدست آوردن مقام و ثروت و کسب موفقیت و قدرت، بلکه تنها به خاطر فرمان خدا و آن گونه که به تو دستور داده شده است باید باشد. استقامتی خالی از افراط و تفریط، و زیاده و نقصان، استقامتی که در آن طغیان وجود نداشته باشد چرا که خداوند از اعمال شما آگاه است و هیچ حرکت و سکون و سخن و برنامهاى بر او مخفی نمی ماند. (مکارم شیرازي،1374، 9، (257

در تفسیر نور (قرائتی، 1383، 5 ، (388 و در ذیل این آیه به نکات زیر اشاره شده است : -1 نتیجهى تاریخ انبیا، استقامت است.

-2 در استقامت و پایدارى، رهبر باید پیشگام همه باشد. (شرایط مکّه براى مسلمانان صدر اسلام، دشوار و نیاز به استقامت بوده است) -3 پایدارى زمانی ارزش دارد که در همهى امور باشد. در عبادت، در ارشاد، تحمل ناگوارىها و مانند آن.

-4 عمل باید بر طبق نص و فرمان الهی باشد، نه بر اساس قیاس و استحسان و خیال و امثال آن. -5 پایدارى رهبر بدون همراهی و پایدارى امت بینتیجه است.
-6 همه چیز باید طبق فرمان باشد، نه زیادهروى و طغیان.

-7 رهبر و امت باید در راه مستقیم حرکت کنند و از افراط و تفریط بپرهیزند.
همچنین خداوند در آیه 30 از سوره مبارکه فصلت میفرماید: » إِنﱠ الﱠذین قالُواربنا اللﱠه ثُم استقاموا تتنزﱠلُعلیهِم الْملائکهُ أﱠلا تخافُواو لا تحزنُواوأبشرُوا بِالْجنﱠهِ الﱠتی کُنْتُم تُوعدون 1«

در این قسمت به تبیین معناي استقامت پرداختیم و بیان نمودیم که استقامت آدمی در یک کار این است که که درباره آن امر قیام نموده آن را اصلاح کند، بطورى که دیگر فساد و نقص به آن راه نیابد و به حد کمال و تمامیت خود برسد. بنابراین معناي استقامت دربردارنده ضعف نیست به گونه اي که برخی تصور می کنند، پس با اقتصاد مقاومتی نیز می توان به رشد و شکوفائی دست یافت.

-3-3 عمران و آبادانی

خداوند در آیه 61 از سوره مبارکه هود میفرماید: »وِإلی ثمود أخاهم صالحاً قال یا قوِم اعبدوا اللﱠه ما لکُممْن إِله غیرُههو أنْشأکُممن الْأرضِو استعمرکُم فیها فاستغْفرُوه ثُم تُوبوا إِلیه إِنﱠربی قریب مجیب2«

عمارت به معنی آباد کردن است و استعمار بنا بر استفعال، طلب عمارت است یعنی خدا شما را از زمین آفریده و از شما آبادى آن را خواسته است و آن عبارت اخراى خلیفه اللﱠه بودن انسان است. (قرشی، 1371، 5 ،(42

راغب در مفردات گفته: کلمه »انشا« به معناى ایجاد و تربیت چیزى است و بیشتر در جانداران که تربیت بیشترى لازم دارند استعمال می شود. همچنین کلمه »عمارت« (بر خلاف کلمه خراب که به معناى از اثر انداختن چیزى است) به معناى آباد کردن چیزى است تا اثر مطلوب را دارا شود، مثلا می گویند: »عمر ارضه« یعنی فلانی زمین خود را آباد کرد. بنابراین کلمه عمارت به معناى آن است که زمین را از حال طبیعیش برگردانی و وضعی به آن بدهی که بتوان آن فوایدى که مترقب از زمین است را استفاده کرد، مثلا خانه خراب و غیر قابل سکونت را طورى کنی که قابل سکونت شود و در مسجد طورى تحول ایجاد کنی که شایسته براى عبادت شود و زراعت را به نحوى متحول سازى که آماده کشت و زرع گردد و باغ را به صورتی در آورى که میوه بدهد و کلمه »استعمار« به معناى طلب عمارت است به این معنی که از انسانی بخواهی زمین را آباد کند به طورى که آماده بهره بردارى شود، بهرهاى که از آن زمین توقع میرود. بنا بر آنچه گذشت معناى جمله » هو أنشأکم من الأرض و استعمرکم فیها «... (با در نظر داشتن این که کلام افاده حصر میکند) این است که خداى تعالی آن کسی است که شما را از مواد زمینی این زمین ایجاد کرد و یا به عبارتی دیگر بر روى مواد ارضی، این حقیقتی که نامش انسان است را ایجاد کرد و سپس به تکمیلش پرداخته، اندك اندك تربیتش کرد و در فطرتش انداخت تا در زمین تصرفاتی بکند و آن را به حالی در آورد که بتواند در زنده ماندن خود از آن سود ببرد و احتیاجات و نواقصی را که در زندگی خود به آن برمیخورد برطرف سازد. (طباطبایی، 1374، 10، (461-462
قابل توجه این که قرآن نمیگوید خداوند زمین را آباد کرد و در اختیار شما گذاشت، بلکه میگوید عمران و آبادى زمین را به شما تفویض کرد، اشاره به این که وسائل از هر نظر آماده است، اما شما باید با کار و کوشش زمین را آباد سازید و منابع آن را بدست آورید و بدون کار و کوشش سهمی ندارید. در ضمن این حقیقت نیز از آن استفاده می شود که براى عمران و آبادى باید به یک ملت مجال داد و کارهاى آنها را بدست آنان سپرد و وسائل و ابزار لازم را در اختیارشان گذارد. (مکارم شیرازي، 1374، 9 ، (150
با توجه به مطالبی که بیان شد مشخص است که عمران و آبادي در مورد اقتصاد هم قابل ذکر است. بنابراین آنچه که در شرایط فعلی کشور موجب عمران و آبادانی اقتصاد کشور خواهد شد، اقتصاد مقاومتی است.

-4 مصادیق اقتصاد مقاومتی در آیات قرآن کریم

در این قسمت به مصادیقی که در آیات قرآن کریم به اقتصاد مقاومتی اشاره دارند توجه می نماییم.

» -1- 4اعداد قوه« یا آمادگی کامل در برابر تهاجم دشمن :

خداوند در آیه 60 از سوره مبارکه انفال میفرماید: »و أعدوا لهمما استطعتُممْن قُوٍةومْن رِباط الْخیِل تُرْهبون بِه عدو اللﱠهوعدوکُمو آخرینمْندونهِم لا تعلمونهم ﱠهاللیعلمهمو ما تُنْفقُوامْن شیء فی سبیلِ اللﱠهیوف إِلیکُمو أنْتُم لا تُظْلمون 1«

کلمه »اعداد« به معناى تهیه کردن چیزى است تا انسان با آن چیز به هدف دیگرى که دارد برسد، که اگر قبلا آن را تهیه ندیده بود به مطلوب خود نمیرسید، مانند فراهم آوردن هیزم و کبریت براى تهیه آتش و نیز مانند تهیه آتش براى طبخ. و کلمه »قوه« به معناى هر چیزى است که با وجودش کار معینی از کارها ممکن میگردد و در جنگ به معناى هر چیزى است که جنگ و دفاع با آن امکان پذیر است از قبیل انواع اسلحه و مردان جنگی با تجربه و داراى سوابق جنگی و تشکیلات نظامی. (طباطبایی، 1374، 9، (150

جمله »و أعدوا لهمما استطعتُممْن قُوٍةومْن رِباط الْخیِل« امر عامی است به مؤمنین که در قبال کفار به قدر تواناییشان از تدارکات جنگی که به آن احتیاج پیدا خواهند کرد تهیه کنند، به مقدار آنچه که کفار بالفعل دارند و آنچه که توانایی تهیه آن را دارند. علاوه بر این حکومت اسلامی حکومتی است انسانی، به این معنا که حقوق همه افراد انسانها را رعایت نموده و به خواستههاى آنان احترام میگذارد، ولو هر که میخواهد باشد، نه این که خواستههاى افراد را فداى خواسته یک نفر و یا خواسته اکثریت کرده باشد و چون چنین است دشمن منافع یک جامعه اسلامی دشمن منافع تمامی افراد است و بر همه افراد است که قیام نموده و دشمن را از خود و از منافع خود دفع دهند. (طباطبایی، 1374، 9، (151

با این توضیحات روشن است که این آیه به ظاهر در زمینه جهاد اسلامی سخن میگوید، اما لازم به ذکر است که آن ها که تنها پارهاى از روایات را دیدهاند و کلمه قوه را به یک مصداق، محدود ساختهاند گرفتار اشتباه عجیبی شده اند. مسلمانان با داشتن یک چنین دستور صریح و روشنی گویا همه چیز را به دست فراموشی سپردهاند، نه از فراهم ساختن نیروهاى معنوى و روانی براى مقابله با دشمن در میان آنها خبرى هست و نه از نیروهاى اقتصادى و فرهنگی و سیاسی و نظامی و عجیب این است که با این فراموشکارى بزرگ و پشت سر انداختن چنین دستور صریح باز خود را مسلمان میدانیم و گناه عقب افتادگی خود را به گردن اسلام میافکنیم و میگوئیم اگر اسلام آئین پیشرفت و پیروزى است پس چرا ما مسلمانها عقب افتادهایم؟!. به عقیده ما اگر این دستور بزرگ اسلامی به عنوان یک شعار همگانی در همه جا تبلیغ شود و همه مسلمانان از کوچک و بزرگ، عالم و غیر عالم، نویسنده و گوینده، سرباز و افسر، کشاورز و بازرگان، در زندگی خود آن را به کار بندند، براى جبران عقبماندگیشان کافی است. (مکارم شیرازي، 1374، 7 ، (221-225
بنابراین سخن از جهاد و آمادگی براي شرایط آن تنها محدود به جهاد نظامی نمیشود و با توجه به این که جهاد در بسیاري از ابعاد نظیر اقتصادى، فرهنگی، سیاسی، نظامی کاربرد دارد؛ همان گونه که مقام معظم رهبري سال 90 را سال جهاد اقتصادي نامیدند، پس منظور از این آیه جهاد اقتصادي و اقتصاد مقاومتی نیز بوده است. بنابراین با توجه به این رویکرد لازم به ذکر است که تمام افراد جامعه اسلامی موظفند تا تمام نیرو و توان خود را به کار گیرند تا پیشرفتی بایسته و شایسته نسبت به کشور اسلامیشان حاصل شود.
-2-4 زره سازي جهت مقابله با تهاجم دشمن

خداوند در سوره مبارکه انبیاء آیه 80 میفرماید: »وعلﱠمناه صنْعه لبوسٍ لکُملتُحصنکُممْنبأْسکُم فهْل أنْتُم شاکرُون 1«