بخشی از مقاله
نظری به انواع خانواده در ایران
دگرگونی خانواده ایرانی در نیم قرن اخیر آرام و کند اما مستمر و قاطع بوده است . زمانی دراز شکلی از خانواده در این سرزمین وجود داشت که جامعه شناسان آن را با اصطلاح کلی خانواده گسترده» وصف کرده اند . خانواده ای بود بر اساس شرايع اسلامی وسنتهای ایرانی . خانواده ای که مذهب و سنت و شیوه تولید اقتصادی جوامع کشاورزی مبانی آن را تشکیل می داد. این خانواده بر اساس پنوتیا ری وه پدرمکانی» و اولویت جنس مذکر استوار بود و سازمان مرتبی داشت که زیر نظر پدر اداره می شد. خانواده واحد تولید و مصرف بود و این امر نه تنها در روستاها بلکه در شهرها نیز ، که مراکز مهم صنایع دستی بودند ، به چشم می خورد . منزلت اجتماعی زن ناچیز بود و به فرزند آوردن و انجام کارهای خانگی و گاهی کشاورزی و نساجی محدود می شد. فرزندان نام ونشان از پدر می بردند و سرای خانوادگی نسلهای متعدد را در خود جای میداد و پاسدار سنتها بود . مقررات ازدواج و طلاق و ارث و نگهداری فرزندان و مانند آن بر اساس فقه اسلامی استوار بود و روابط افراد خانواده بر سلسله مراتبی مبتنی بود که همه قبول داشتند .
برخورد با تمدن صنعتی غربة و نتایج آن که عبارت از تغییرات ساخت اقتصادی جامعه، رواج شهر نشینی ، ودخالت دولت باشد، در چند دهه اخیر موجب تغییرات عمده در این شکل از خانواده و ، خصوصا ، شکل شهری آن شد. و ما شاهد این تحول هستیم .
نفوذ تمدن غرب که گاهی صورت تقلید بدون قید و شرط نیز به خود می گیرد بیش از همه در روابط زن و مرد و پدران و فرزندان به چشم می خورد. روابط زوجين ، لااقل در محیطهای شهری ، شکلی تازه به خود گرفته و زن به عنوان همدم و همکار مرد پذیرفته شده است . مدرسه به کمک خانواده آمده و گاه تعالیم آن با تعالیم خانواده تضاد پیدا کرده است . تغییرات اجتماعی روزبروز سریعتر شده و افکار نو و گاهی نیز آداب و رسوم مسخ شده غرب از طریق مطبوعات ، رادیو و تلویزیون و سینما در اختیار نسلهای جوانتر درآمده است .
امکانات « تحرک اجتماعی» موجب رشد طبقات متوسط در شهرهای ایران شده و آموزش عمومی و تخصصی مشاغل جدیدی را به وجود آورده و صاحبان این مشاغل جدید در صنعت وخدمات رفتارهای تازه و راه و رسم دیگری یافته اند . همچنین «تحرک مکانی» کارگران و روستا بیان لزوما ابعاد خانواده را دگرگون کرده است .
دخالت دولت در اسر خانواده نیز اهمیت بسیار دارد . اعلام تساوی حقوق مرد و زن، امکان انتخاب شدن و انتخاب کردن زنان، و نیز قانون حمایت خانواده را باید از جمله این اقدامات دانست .
چنین وضعی موجب شده که از سالها پیش تغییراتی از درون در خانواده بروز کند و اندک اند که قبول عامه پیدا کند و دخالت دولت نیز در جهت تقویت این گرایش بوده است. اما برخی از شکلهای قدیمی خانواده هنوز در برابر این تغییرات مقاومت می کند . بدینسان ، در جامعه کنونی ما انواع خانواده و انواع رفتارهای خانوادگی در کنار هم به چشم می خورد .
همزیستی انواع خانواده
یکی از خصوصیات اجتماعی ایران امروز همزیستی انواع خانواده ها در سه محیط شهری، روستایی ، وایلی است. نکته اساسی قبول این واقعیت است که خانواده در این سرزمین درحال دگرگونی است ، ولی بیان این دگرگونی و توصیف شکلهای امروزی آن با برخی اصطلاحات رایج چون «خانواده هسته ای» و یا «خانواده گسترده » چنانکه باید و شاید چگونگی این خانواده ها را آشکار نمی سازد و گاهی نیز ممکنست کسانی را که در ذهن خود تعاریفی خاص از این اصطلاحات دارند ، گمراه کند.
و در این نوشته کوشش شده است که تا حد مقدور فهرستی از انواع خانواده در محیطهای سه گانه آورده شود . مراد از این فهرست به هیچ وجه عرضه کردن طبقه بندی کاملی از خانواده ایرانی نیست و فقط به این اسید تهیه شده که شاید محققین را در تکمیلی چنین طبقه بندی ياری کند؛ زیرا به گمان ما ، سعی در شناخت واقعی انواع خانواده بسیار اساسینر و پرثمرتر از مباحث نظری و کلیی است که در سالهای اخیر در باره مقايسه خانواده ایرانی با انواع خانواده غربی در گرفته است .
با توجه به آنچه گفته شد، نخست به توصیف انواع خانواده می پردازیم وسپس عوامل این تنوع را مطرح خواهیم کرد
الف ) خانواده در شهر
هر چند به دلایل گوناگون ، چون صنعتی شدن، درجه شهرنشینی، وضع اکولوژیکی شهرهای کار زنان ، مهاجرت ، و ... اکثریت قریب به اتفاق خانواده های شهری ، خصوصادرتهران و چند شهر بزرگ ، به ظاهر کوچک وزن وشوهری به نظر می آیند ، ولی شبکه های خویشاوندی وسیع براین خانواده های کوچک تسلط خود را حفظ کرده است . انواع خانواده ها در این محیط شهری را به ترتیب زیر می توان فهرست کرد:
1 - خانواده مستقل زن وشوهری بدون ملحقات: این خانواده ایست نومكان. شغل رئيس خانوار معمولا در خدمات بالا و یا مشاغل آزاد است. انتخاب همسر آزادانه و یا با موافقت سمبولیک خانواده بزرگ است . استقلال مالی دارد و تعهدات اجتماعی آن ناچیز است . زن و مرد به عنوان دو همسر و به تساوی زندگی می کنند .
۲. خانواده مستقل زن و شوهری با ملحقات : این نوع خانواده در محیطهای شهری به خاطر تجزیه شدن خانواده گسترده قدیم زیاد دیده می شود . غالبا پدر و مادر پیر و سالخورده به خانواده زن و شوهری ملحق می شوند و تا زمانی که وضع سالخوردگان سرو سامان نگیرد و سازمانهای اجتماعی خاص برای این جماعت به وجود نیاید، این سالخوردگان چاره ای جز زندگی با فرزندان خویش ندارند . نان آور خانواده معمولا خانواده زن و شوهری است ، ولی اگر برادر با خواهر با خانواده زندگی کنند ممکنست درآمدی به خانواده بیاورند .
٣. خانواده پدری توسعه یافته : که عبارت باشد از شوهر ، زن ، بچه ها ، زن پسر ، فرزندان پسر یعنی خانواده ای که یک یا چند پسر متأهل خانواده با پدرومادر خود در آن زندگی می کنند و بیشتر در شهرهای ولایتی ایران به چشم می خورد .
در اینجا قدرت خانواده در اختیار پدر و مادر اصلی است ولی ممکنست پسران خانواده به بودجه خانواده کمک مالی کنند.
این نوع خانواده بیشتر در میان کارمندان قدیمی دولت ، بازرگانان ، بلا کین سابق املاک مزروعی دیده می شود . مرد نقش برتری را دارد، همسر گزینی با موافقت خانواده انجام می گیرد ، تعهدات اجتماعی بسیار زیاد است . تعداد افراد این نوع خانوار ممکنست نسبتا زیاد باشد. مطابق سرشماری 1345 ، از 1.960.000 خانواده شهری تعداد خانوارهایی که پدر و مادر و فرزندان ازدواج کرده بدون نوه زندگی می کرده اند 26 هزار ، وپدرومادر و فرزندان ازدواج کرده با نوه 60 به هزار بوده است. این نوع خانواده را شاید بتوان «خانواده گسترده» نامید .
. 4خانواده زن و شوهری مستقل مهاجر : این خانواده ها بیشتر از مهاجرین روستایی تشکیل می شود، که فعلا در شهرها در خدمات جزء و یا صنایع ساختمانی مشغول به کار هستند . شبکه خویشاوندی بر آنها تسلطی ندارد . این نوع خانواده گاهی نیز ممکنست دارای ملحقات باشد ( برادر با خویش و وابسته ای که از ده آمده و با این خانواده زندگی می کند)
.5شبکه خویشاوندی : و بالاخره ، شبکه خویشاوندی است ، که نمی توان آن را در ردیف سایر انواع خانواده آورد، بلکه مسلط است بر خانواده های کوچکتر و تشکیل می شود. از خانواده های زن و شوهری و یا پدری توسعه یافته ( مادری و یا پدری که روابط و تعهدات اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی مختلفی آنها را به یکدیگر پیوند می دهد . معمولا مسن ترین فرد مرد یا زن) شبکه خویشاوندی سمت ریاست معنوی دارد. خانواده های وابسته به این شبکه که اصطلاحا «خا ندان» نامیده می شوند، در بعضی شهرها حتی در محلات خاصی زندگی می کنند مطالعاتی که در شهر آمل و اراک انجام شده این واقعیت را نشان می دهد. این شبکه خصوصا در مواقع عروسی ، مرگ و عزاداری ، مراسم سالیانه و همچنین در مواقعی که کمک اقتصادی به یکی از اعضای آن لازم آید دخالت می کند. وجود این شبکه هنوز در مملکتی که روابط چهره به چهره اهمیت دارد در پیشبرد امور زندگی افراد و گشودن مشکلاتشان بسیار مؤثر است .
ب ) خانواده در روستا در روستا می توان انواع زیر را نام برد :
1. خانواده زن و شوهری مستقل : خانواده هایی هستند که به علت عدم تعلق به ده وابسته به شبکه خویشاوندی نیستند. اینها بیشتر از خانواده خوش نشین و پیله ور تشکیل شده اند . خوش نشین ها کسانی هستند که نسبت به جامعه بوسی ده بیگانه محسوب می شوند و برای کار به عنوان کارگر مزدور در ده به سر می برند و پیله ورهاد کاندار ده هستند و یا بعضی خدمات دیگر انجام می دهند. با تغییراتی که در روستا ها پديدار شده باید انتظار افزایش این نوع خانواده را داشت (مانند خانواده راننده تراکتور ، مروج روستایی، متصدی برق ، و...) این انواع جديد خانواده در ابتدا منشاء شهری دارند وسپس ممکنست خود روستاییان به این مشاغل بپردازند.
۲. خانواده زن و شوهری به ظاهر مستقل: خانواده ای است به ظاهر متشکل از زن و شوهر و بچه ها در یک خانه (گاهی خانه عبارت از یک اطاق است) ولی زیر نظر خانواده گسترده پدری است که در جنب آن زندگی می کند . معمولا رئيس این خانواده جزء واحد اقتصادی تولید خانواده گسترده محسوب می شود .
. خانواده پدری توسعه یافته : اگر امکانات اجازه دهد ، پدر ومادر اصلی با فرزندان متاهل خود مجتمعا زندگی می کنند. ولی در هر صورت، چه در شکل قبلی وچه در این شکل، این خانواده از لحاظ اقتصادی (چه فرزندان متأهل با پدر چه جدا) یک واحد را تشکیل میدهند . باید متذکر شد که گاهی شکل سازمان بهره برداری از زمین باشکل خانواده گسترده ربط پیدا می کند. در سیستم خرده مالکی خانواده پدری توسعه یافته است که از زمین بهره برداری می کند مانند شمال ایران و یا آذربايجان غربی ) و در سیستم بزرگ مالکی- که دهقانان براساس قرعه کشی قطعات زمین را کشت می کردند - «بنه»، که واحد مستقل کشاورزی است ، گاهی با یک خانواده گسترده مترادف می شد. یکی از محققین طرز بهره برداری از زمین را در دو روستای نزدیک تهران اینطور تعریف می کند :
« همه اهالی ده به دوازده بنه تقسیم شده اند . هریک با اسم خاصی . و هر کدام از بنه ها سر بنه ای دارند که ریش سفیدشان است وهر پنه ای در محلی از ده سکونت کرده ، به نام بنۀ خود . حتی در قبرستان ده هم هربنهای محل خاصی برای دفن اموات خود دارد و هربنهای تقریبا یک خانوار بزرگی است که افراد آن از جانب پدر با هم نسبت دارند . ریاست بنه های دوازده گانه مقامی استانی که از پدر به پسرش می رسد .
البته نمی توان گفت که در همه جای ایران بنه تا این حد جنبه خانوادگی دارد ، ولی مثالهای دیگری نیز ، غیر از آنچه گفته شد، وجود دارد که نشان می دهد شاید در دهات دیگر نیز مرور زمان این وابستگی واحد کار را به واحد خانواده گسترده از میان برده باشد .
٤. خانواده زن وشوهری از هم گسیخته به علت مهاجرت شوهر و بجای ماندن زن و کودکان، که گاهی بطور مستقل به زندگی خود ادامه می دهد و گاه درون خانواده پدری جذب می شود .
.. شبکه خویشاوندی : ازدواج درون- گروه موجب شده که در بسیاری از دهات همه با هم خویشاوند باشند و یا اینکه دو یا سه شبکه خویشاوندی برده حکومت کند این شبکه ها گاهی طايفه می شوند
پ) خانواده در ایل
در ایلات باید خانواده را با دید دیگری مطالعه کرد، زیرا خانواده گاه زن و شوهری ، گاه زن و شوهری با ملحقات ، و گاه خانواده پدری توسعه یافته است، که هریک مستقلا در چادری زندگی می کنند و گاهی نیزد و خانواده زن و شوهری در زیر یک چادر .ولی عملا این خانواده ها تحت تسلط واحد وسیعتری هستند (سال و یا ... ) خانواده به ظاهر مستقل است ولی نظام اجتماعی، که براساس خویشاوندی وسا ختمان ایلی استوار است ، وظایف و حقوق و تعهدات خانواده را معلوم می کند و رابطه ای مستقیم میان شکل خانواده و نقش اعضای آن، از یک سو، و نظام تولید ، از سوی دیگر، وجود دارد .
