مقاله نقش آموزش عالی در توسعه پایدار

بخشی از مقاله

نقش آموزش عالی در توسعه پایدار

چکیده:

افزایش رقابت در بازار های جهانی و رشد فناوری به عنوان ابزاری پویا برای سود بیشتر، موجب افزایش نقش آفرینانی شده است که تلاش میکنندسهم بیشتری از منابع جهانی را به دست آورند در حالی که چندان توجهی به عواقب زیانبار آن ندارند.آموزش رسمی به سمت یادگیری برای شناختن گرایش داردتا یادگیری برای به کار بستن، چرا که زیست آزموده های جهانی نشان از آن دارد که سنگین ساختن کوله بار تحصیلی، اگر چه ممکن است موجب رشد اقتصادی شود، اما نمی تواند موجبات توسعه انسانی را که مبتنی بر سه اصل برخورداری از سطح زندگی طولانی و سالم ، کسب دانش و دسترسی به منابع لازم برای برخورداری از سطح زندگی شایسته فراهم کند..نداشتن این امکانات، بسیاری از فرصت های دیگر را نیز دسترسی ناپذیر میکند. هدف از این مقاله بررسی نقش دانشگاهها در آموزش توسعه پایدار است. در این مقاله مفهوم توسعه پایدار، ابعاد توسعه پایدار، اصول توسعه پایدار، و ویژگیهای آموزش عالی در توسعه پایدار و در نهایت نقش دانشگاهها در آموزش توسعه پایدار ارایه شده است.

کلمات کلیدی:

توسعه پایدار، توسعه، آموزش عالی، دانشگاه، منابع انسانی.

1 مقدمه

امروزه توسعه کلید عوامل موثر در بهبود شرایط زیستی، یعنی عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه را در بر میگیرد و محوریت توسعه با فرهنگ، اطلاعات و گسترش تواناییهاست( کامرانی).در واژه سنتی و قدیمی توسعه( رشد) حصول رشد اقتصادی به هر قیمتی مهم است در حالیکه در واژه جدید، توسعه پایدار رشد کیفی با توجه به محیط زیست و عدالت اجتماعی مد نظر میباشد. در این رویکرد انسان و محیط زیست محور توسعه است نه رشد اقتصادی با شاخصهای کمی(.(barle & chase 2004 تا اوایل دهه هشتاد میلادیبا حاکم بودن الگوواره رشد، تصور بر این بود که تنها راه رسیدن به توسعه، افزایش رشد اقتصادی است. افزایش رشد اقتصادی نیز منوط به افزایش تولید و مصرف و استفاده بیش از پیش از منابع طبیعی بود. بدین ترتیب، چرخه معیوب رشد اقتصادی، افزایش جمعیت، تخریب منابع طبیعی و آلودگی محیط زیست، تخریب لایه ازن و غیره شکل ارایه میدهد که گرفت.

به عبارتی توسعه، حرکتی به سوی یک حالت ارزشی است که ممکن است در یک ساختاراجتماعی بدست آید.هدف نهایی توسعه، بهبود سطح زندگی افراد جامعه از طریق کاهش فقر، بیکاری و نابرابری است( .(seers1969 پس اگر قبول کنیم که توسعه یعنی بهبود شرایط زندگی برای همگان، در این صورت توسعه به هر شکل و به هر نوع باید نیازهای اساسیآحاد ملت را برآورد( یونسکو، .(1369 تغییر رویکرد در توسعه و توجه به انسان و طبیعت تعرف جدیدی را ارایه میدهد که به توسعه پایدار معروف است. در رویکرد توسعه پایدارعلاوه بر اهمیت دادن به متغیر های کمی اقتصادی، به جنبه های کیفی زندگی انسان نیز توجه میشود.از این رو امروزه دیگر ملاک سنجش پیشرفت کشورفقط توسعه اقتصادی نیست و سایر حوزه های مرتبط با انسان که حاصل شرایط اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی جوامع است نیز توجه میشود. در عصر جدید و در کشاکش رقابت میان جوامع، برتری کشورها به میزان بهره مندی آنان از علم و دانش روز بستگی دارد و در نهایت کوشش علمی و برخورداری از فناوری که زاییده نیروی انسانی خلاق و کارآمد، به عنوان اصلی ترین عوامل دستیابی به توسعه است. برتری یک کشور بیسش از آنکه به منابع طبیعی یا ظرفیت های موجود صنعتیمتکی باشد، به میزان بهره مندی آن کشور از علوم و فنون و به پویایی نظام آموزش عالی آن کشور بستگی دارد(.(cortese,1999

اساسا پایداری الگوواره ای است برای تفکر در مورد آینده، که در آن ملاحظات محیطی، اجتماعی و اقتصادی به منظور ارتقاء کیفیت زندگی در وضعیتی متعادل با یکدیگر قرار میگیرد(.(brundtland1987 سازمان ملل متحد در سال 1983 به منظور رفع مشکلات پیش آمده، کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه را ایجاد کرد در گزارش نهایی خود با عنوان»آینده مشترک ما«، رویکرد جدید توسعه پایدار را مطرح ساخت. در این گزارش، توسعه پایدار بدین گونه تعریف میشود که» توسعه ای که نیازهای نسل کنونی را بدون در خطر قرار دادن توانایی نسلهای آینده در رفع نیازهایشان برآورده میکند.(brundtland1987 )«بدین ترتیب، به تدریج نشانه های ظهور الگوواره پایداری اشکار گشت. جهان که تا آن زمان چاره همه آلام بشر را در رشد بسشتر اقتصادی میدید، متوجه شد ه بود که تولید بیشتر لزوما نمیتواند ضامن رفاه و صلح و خوشبختی انسانها باشد. رشد اقتصادی زمانی پیام آور خوشبختی و آرامش خواهد بود که ضمن حفظ حرمت طبیعت و سایر موجودات، حاصل آن به صورت عادلانه در اختیار نسل حاضر و آینده بشر قرار بگیرد. آموزش عالی به دلیل ضریب تاثیر بسیار بالایی که که دارد، دارای توانایی لازم برای آغاز حرکتی اساسی به سمت توسعه پایدار میباشد(.(barle & chase 2004

موسسات آموزش عالی در توسعه ایده های نو و اظهار نظر در مورد جامعه و همچنین سهیم شدن در ایجاد دانش جدید از آزادی منحصر بفردی برخوردار است. دانشگاهها در توسعه کیفیتهای پویا در دانشجویان خود نقش دارندو این کیفیتها بهآنان اجازه میدهد حداقل در زندگی حرفه ای خود با آزادی اراده و استقلال بالا و قدرت انتقاد عمل کنند. دانشگاهها باید در دانشجویان خود شایستگیهایی را پرورش دهند که آنها بتوانند با شرایط و موقعیتهای نامعین، با قاطعیت با ناهنجاریها، ارزشها و علایق واگرا مقابله کنند(.(cortese, 1999

این مقاله ضمن بررسی مفهوم توسعه پایدار و ابعاد آن، به بررسی نقش سیستمهای آموزشی به ویژه دانشگاهها، رویکرد آموزشی مورد نیاز و قابلیت های توسعه پایدار میپردازد.

2 توسعه پایدار

مفهوم توسعه پایدار ناظر بر این واقعت انکار ناپذیر است که ملاحظات مربوط به اکولوژی میتواند و باید در فعالیتهای اقتصادی به کار گرفته شود. این ملاحظات شامل ایده های ایجاد محیطی منطقی است که در آن ادعای توسعه به منظور پیشبرد کیفیت همه جانبه زندگی مورد چالش قرار میگیرد(.(redcli, 2005

توسعه پایدار به معنای تلفیق اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی برای حداکثر سازی رفاه انسان فعلی بدون آسیب به توانایی های نسل آتی برای برآوردن نیازهایشان میباشد( مدهوشی و نیازی، .(1389

1-2 ابعاد توسعه پایدار

توسعه پایدار چهار بعد اصلی محیطی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارد که همگی در یک بافت منسجم در هم تنیده شدهاند و به صورت متقابل بر یکدیگر تأثیر میگذارند، به طوری که نمیتوان آنها را جدای از یکدیگر تصور نمود به زعم گارسیا اگر توسعه پایدار را به سقف یک ساختمان تشبیه کنیم، چنین ابعاد محیطی و اقتصادی و اجتماعی ستونهای آن را تشکیل میدهند که بر فرهنگ جامعه که زیربنای ساختمان را میسازد استوار شدهاند(.( seers,1969

بعد محیطی توسعه پایدار

انسان در طول تاریخ تکامل خود برای رفع نیازها و نیز افزایش سطح رفاه خود به تدریج از روشها و ابزارهای تکامل یافته تری بهره برده که به استخراج بیشتر و گستردهتر منابع و تخریب و آلودگی محیط زیست منجر گشته است. افزایش گازهای گلخانهای، گرم شدن زمین، تخریب لایه ازن، بارانهای اسیدی و بیابان زایی نمونههای از بحرانهای زیست محیطی هستند که موجب نابودی زیستگاههای حیاتوحش، انقراض گونههای گیاهی و جانوری و ... گشته است و به گونهای بیسابقه زمین را عنوان زیستگاه بشر با خطر مواجه کرده است. این مشکلات پیامد رشد شتابان صنعت به منظور رشد اقتصادی است بدون اینکه به آثار زیست محیطی و تخریب منابع تجدیدناپذیر طبیعت و نیز حق نسلهای دیگر این مناطق توسعه نیافته و نیز نسلهای آینده برای استفاده از منابع طبیعی زمین توجه شود.

باتوجه به مشکلات روزافزون ناشی از بیتوجهی ها و به منظور نجات انسان و طبیعت که بقایشان به هم وابسته است چارهای جز نیست که نگاهمان به تربیت و منابع موجود تغییرکند. به طوری که نگرش سلطه و حجمه به نگرش سازگاری و احیا تبدیل شود(.(barle and chase,2004

بعد اقتصادی توسعه پایدار

آدام اسمیت در سال 1761 بر این عقیده بود که دستی نامرئی اقتصاد را کنترل میکند. از نظر او این دست نامرئی در جامعهای بیشترین کارایی را خواهد داشت که از شرایط رقابت کامل برخوردار باشد. به نظر اسمیت نفع شخصی مهمترین عامل محرک فعالیتهای اقتصادی است. اگر افراد در
کسب نفع شخصی آزاد گذاشته شود و هر فرد بتواند بدون مانع، نفع شخصی خود را تامین کند آنگاه منافع اجتماعی هم به بهترین شکل حاصل خواهد شد. زیرا اجتماع چیزی جز مجموع افراد تشکیل دهنده آن نیست. بنابراین منافع فرد و اجتماع هماهنگ و همسو است.

بدین ترتیب تا اوایل دهه هفتاد اعتقاد بر این بود که افزایش تولید موجب افزایش درآمد و مصرف خواهد شد که همین امر موجب حذف نابرابریهای اجتماعی خواهد گردید. در واقع رشد تولید ناخالص ملی((GNP هدف و میزان توسعه در نظر گرفته میشد. اما مشاهده شد که علیرغم سرعت رشد اقتصادی، مشکلاتی چون بیکاری اشتغال ناقص و فقر حل نشد. بنابراین دانشمندان و سیاستگزاران بر آن شدند تا هدف توسعه اقتصادی و اجتماعی را ارزیابی کند سینز در سال 1969 توسعه را به عنوان فرایندی اقتصادی هدف آن کاهش فقر ونابرابری و بیکاری است، تعریف کرد. سازمان بینالمللی کار نیز در سال 1969 برنامه اشتغال جهانی را به منظور افزایش استاندارد زندگی و رفاه افراد فقیر اجرا درآمد(.(seers,1969

بعد اجتماعی توسعه پایدار

اقتصاددانان کلاسیک سرمایهداری، فرضیات اخلاقی سودگرایی را به عنوان تنها رویکرد منطقی ،اخلاقی میدانند. هدف سود گرایی، حداکثر نمودن کل سود است. اما بیشتر فلاسفه، سودگرایی را اخلاقی زشت میدانند زیرا سودگرایی، محدودیت منابع، هویت افراد، یا اخلاق بین نسلها را در نظر نمیگیرد. اما از منظر اقتصادی، دالی معتقد است که مشکل سودگرایی این است که به دنبال حداکثر نمودن دوگانه غیر ممکنی است، زیرا در یک جهان محدود، یا باید کالای کمتری در اختیار افراد بیشتری قرار بگیرد و یا کالای بیشتری در اختیار افراد کمتری قرار بگیرد(.(seers,1969 بدینترتیب، مهمترین اصل در نگرشها، تعیین اولویتها و جهتدهی به رفتارها، اصل منافع شخصی است و چون فرمانروایی این اصل در کلیه موارد صادق است، آن را »اصل آهنین« نام نهادهاند(شمس،.(1386

اما برابری درون نسلی و میان نسلی، در مقابل منافع شخصی قرار میگیرد زیرا برابری درون نسلی به توزیع عادلانه منابع در میان افراد موجود مربوط میشود و برابری میان نسلی با توزیع عادلانه و برابر منابع بین نسل کنونی و نسلهای آینده از نظر اجرا، رویکرد اخلاقی سادهای نیست اما برای سعادت انسانها ضروری میباشد زیرا نابرابری درون نسلی که مهمترین بعد اجتماعی- اقتصادی توسعه پایدار است به فقر منجر میشود که پیامدهای آن عبارتست از: فقدان درآمد، گرسنگی، عدم دسترسی به حداقل امکانات مثل سرپناه، آب آشامیدنی و...، عدم دسترسی به آموزش بهداشت، بهداشت پایین و بیماری، محرومیت اجتماعی(.(seers,1969

بعد فرهنگی توسعه پایدار

فرهنگ عبارت است از مجموعه ای کلی که دانش، اعتقاد، هنر قانون اخلاقی رسوم و هرگونه قابلیتها و عادات دیگری را در برمیگیرد کهانسان به عنوان عضوی از جامعه آن را در چنگ خود میآورد(کلمن و واتسون).

از آنجا که بافت و فرهنگ محلی تأثیر زیادی بر ابعاد توسعه دارد، توسعه پایدار در سطح جهان اشکال مختلفی پیدا خواهد کرد. آرمانها و اصول توسعه پایدار، مفاهیم گستردهای را در بر میگیرد از جمله برابری بین نسلی، برابری جنسیتی، تعادل اجتماعی، کاهش فقر، حفاظت و احیای محیط زیست، حفاظت از منابع طبیعی و ایجاد جوامعی که صلح بر آنها حاکم است .(brundtland, 1987)

2-2 اصول توسعه پایدار

کنارگذاشتن تصور قدر قدرتی انسان

تصور قدر قدرتی انسان از اینجا ناشی شده که انسان در مسیر عروج تمدن و تکنولوژی به چنان توانمندی تکنولوژیک دست یافت که نه تنها خروج از آشیان اکولوژیک برای او میسر شد، بلکه تصور کرد که مالک و قادر محیط خود است و هر کاری را میتواند انجام دهد. حاصل چنین تصوریغفلت از ظرفیت نگهداشت و تحمل نظامهای اکولوژیک از یک سو و نادیده گرفتن این واقعیت سوی دیگر میباشد که انسان یک ارگانیسم از مجرای ارگانیسمهای محیط طبیعی است و نه بیشتر و باید رابطه معقول و متعادلی با دیگر موجودات نظامی کره زمین داشته باشد(زاهدی و نجفی،(1384

اکوسیستم بسیار مهمتر از درک و تصور فعلیاست

کیفیت و کارکردهای اکوسیستمها و خدماتی که اکوسیستمها و محیط طبیعی ارایه میدهند، به مراتب مهمتر از آن چیزی است که در برنامهریزی توسعه و در تصور عمومی وجود دارد و بیان آنها در قالب اصطلاحات و واژههای اقتصادی ممکن نیست(زاهدی و نجفی،(1384

عدالت و برابری

شامل برابری در مسیر درون نسلی، برابری درون کشوری، برابری جنسیتی، برابری بین کشورها و برابری بین نسلها است(زاهدی و نجفی،. (1384

آشتی توسعه و پایداری

فلسفه اصلی توسعه پایدار آشتی بین توسعه و پایداری از طریق دقت و توجه کافی به همه اهداف از دیدی سیستمی و کل گرایانه است. عبارت دیگر درحالیکه بسیاری از سیاستهای توسعه در گذشته براساس نظریه رشد بود، توسعه پایدار رشد را یک عامل اقتصادی میداند و بر پایه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و طبیعی یا زیست محیطی تأکید میکند(زاهدی و نجفی،.(1384

مشارکت و وفاق

مشارکت وسیع در تصمیمگیری یکی از پیشنیازهای توسعه پایدار است و موجب مشروع بودن تصمیمها، برنامه و پشتیبانی در اجرای آنها میشود. مشارکت به نوبه خود یک هدف است و اصل اساسی برابری را برآورده میسازد و میتواند سبب وفاق در مورد آرمان بلند مدت و حرکت به سوی پایداری شود((.(kirkpatric,George etal, 2001

مردم محور بودن انسانها یک اصل اساسی است که با پارادایم پایداری و فلسفه آن و نیز با اصل مشارکت و وفاق همخوان است(.(kirkpatric,George etal, 2001

برنامه جامع چرخهای و تلفیقی

فعالیتها و برنامههای توسعه پایدار باید با گسترش مداوم همه موارد را در بر گرفته و یک نظام تلفیقی مناسب از همه فعالیتهای مرتبط، ضروری و نیز فعالیتهای کوتاهمدت یا بلندمدت را به وجود آورد. این به آن معناست که کار برنامهریزی یک بار به اتمام نمیرسد و لذا هیچ ضرورتی برای لحاظ همه موارد ضروریاز همان اول نیست و میتوان از ساده و کم شروع کرد تا در چرخههای بعدی تکمیل شود(زاهدی و نجفی،.(1384

دیدی سیستمی و کل گرایانه

یک سیستم مجموعه ای ترکیبی از عناصری است که با یکدیگر ارتباط پویا دارند. این مجموعه در جهت اهداف خاص عمل میکند در این جریان دانشگاه یک سیستم باز است که با محیط خود ارتباط دارد(سرخابی،.(1380

ساخت روی آنچه که وجود دارد

دلیلی وجود ندارد که همه چیز از ابتدا شروع شود خاصیت چرخهای برنامهریزی توسعه پایدار این است که میتوان از یک پایه موجود مثل( یک برنامه در حال اجرا) شروع کرد و در طی چرخهها آنها را کامل کند(زاهدی و نجفی، .(1384

انعطاف پذیری

انعطافپذیری، قدرت و ظرفیت یک نظام در حفظ موجودیت خود در مقابل اختلالات و تحقیقات بیرونی است. این تغییرات که ممکن است اقتصادی، اجتماعی، زیستمحیطی یا سیاسی باشد.دو نوع اثر متفاوت دارند: فشار و ضربه یا شوک. سیستم در صورت پایدار است که علیرغم وارد آمدن فشار و ضربه یا شوک، توانایی حفظ وضعیت خود را داشته باشد. فشار به آثار کم، جزیی اما مستمر اشاره دارد که آثار تراکمی آن میتواند زیاد باشد، مثل کاهش تقاضای بازار برای محصول; در حالی که ضربه یک عامل قابل توجه اما گذرا است مثل خشکسالی یا افزایش ناگهانی قیمت نهادهها (یانگ و برتون،.(1377

استفاده عادلانه از منابع

به معنی بهمعنای استفاده از منابع تجدیدپذیر در حد تجدید پذیری رعایت کارایی در مصرف منابع تجدیدناپذیر میباشد، کارایی مصرف منابع نیز به منابع افزایش میزان تولید به ازای واحد مصرف کند منابع تجدید ناپذیر میباشد. کارایی مصرف منابع نیز به معنای افزایش میزان تولید به ازای واحد مصرف منابع، کاهش هزینه، کاهش مصرف و باقی گذاشتن مقدار بیشتری از منابع برای نسلهای آتی و آلودگی و ضایعات کمتر است(زاهدی و نجفی، .(1384

تفکر جهانی و عمل محلی

جهانی اندیشه کن و محلی عمل کن، شعار اصلی توسعه پایدار است و توسعه پایدار جز با توجه واقعی و کافی به مشکلات محلی و حل