بخشی از مقاله
هویت در نشانه های شهری : نمونه موردی شهر مشهد
چکیده:
هویت شهری به عنوان شاخص ترین نمود فضایی هویت جامعه، عهده دار تعیین ارزشها، هنجارها و روابط انسانی در ساخت فضایی شهر است که یکی از مفاهیم مرتبط با جنبه های هویت شهری، تصویر ذهنی است که در اثر تجربه مستقیم محیط فیزیکی رشد می یابد. تصویر ذهنی برداشت هایی است که مخاطبان مختلف مناظر شهری، از شهر و بخشهای مختلف شهری در ذهن دارند که نمادها و نشانه ها یکی از همان برداشت هایی می باشند که در روند ادراک هویت شهر قرار می گیرند. نمادها و نشانه های شهری همان عناصر طبیعی و مصنوعی که علاوه بر ارتقای ذهنی جامعه از محیط و اعتلای خوانایی شهر، موجب ایجاد آرامش، هویت بخشی به فضاهای کالبدی و یادآور خاطرات گذشته نیز می گردند و به دلیل آنکه در زندگی روزمره انسانها هر لحظه ابداع و تکرار می شوند، حس خاصی از معنا و هویت را در شهرها، تقویت می کنند. حال با این توصیف، در این مقاله برآنیم تا از دو طریقِ مطالعات نظری و مطالعه نمونه های موردی، ابتدا مفهوم فضاهای شهری، بیان شده و سپس راهکارهای عملی معنی دادن و هویت بخشی به این فضاها از طریق تحلیل چند نمونه موردی، بررسی گردد.
واژگان کلیدی : هویت، نشانه ، فلکه، میدان، رابطه نشانه با هویت
2
.1 مقدمه:
اینک این پرسش مطرح است که برای هویت بخشی به میدان های شهر مشهد و تبدیل آنها به جلوه گاههای فرهنگ و تمدن اسلامی چه باید کرد؟
در صورتیکه کاربرد نشانه ها و نمادهای اسلامی در میادین شهری امکان پذیر باشد، راهکارهای استفاده بجا و محتوایی از آنها چیستند و فرآیند انجام کار چگونه است؟
بدون تردید جایگاه نمادها و نشانه های شهری در فضاها و مبلمان شهری از اهمیت خاص و ویژه ای برخوردار است. چرا که بسیاری از مسائل فرهنگی وآداب و رسوم و سنت های مردم از این گونه علائم سرچشمه می گیرند. و با حضورشان خاطرات گذشته را بیان می کنند و یادآور تجربیات تلخ و شیرین گذشتگان می باشند. البته دیده می شود گاهی نشانه ها دارای ابعاد و ارزش های خاص خود هستند و
معمولاً موقعیت شان متناسب با جایگاهی است که در آن قرار گرفته اند. هدف اصلی تدوین نوشتار حاضر آن است که پیشنهادهای اجرایی در جهت تبدیل شدن میدانهای شهری به تجلی گاه ارزشها و باورهای دینی و فرهنگی ساکنان شان به دست اید.
.2 روش تحقیق:
پژوهش حاضر بر مطالعات کتابخانه ای و میدانی استوار است و در آن تلاش شده است تا مبانی نظری و اهمیت کـاربرد نشانه ها در بیان معنا، ایجاد حس هویت و آرامش محیط های شهری مورد بازکاوی قرار گیرد . بدین منظور، پس از تعریف این مفاهیم ،به نقش و اهمیت و ارتباط انها با یکدیگر میپردازیم و در بخـش نتیجـه نیـز راهبردهای اجرایی در این خصوص ارائه گردیده است .
.3 مبانی نظری:
.1-3 تعریف هویت :
هویت در لغت به معنای ذات و شخصیت هرشِی است (غراب ،1390 ، ص 9 )، از معنای لغوی که بگذریم به طور کلی هویت را در حوزه معناشناسی میتوان اینگونه تعریف کرد: به مجموعه ای از صفات گفته می شود که باعث تشخیص فرد یا شیئی از افراد یا اشیاء دیگرمیشود. هویت شهر همان هویت انسان در زندگی اجتماعی است بطوریکه او خود را با آن شناسایی میکند و به دیگری میشناساند و در حوزه شهرسازی و معماری این گونه تعریف شده:
» هویت را می توان در بازشناسی عناصر معماری و شهرسازی و ماندگارسازی بناهاو فضاهای باقی مانده از گذشته، باززنده سازی و بازآفرینی عناصر گوناگون با توجه به نیازهای درحال تحولِ انسان دانست.« (سفردوست،1384، (268
.1-1-3 هویت مکانی:
3
» هویت مقوله ای هنجاری و ارزشی است که بحث در مورد آن مستلزم ارزش گذاری و موضع گیری هنجاری است.در بسیاری از متون تخصصی و پژوهش ها، مطالعه هویت در محیط مصنوع با توجه به نظریه های ادراک محیط و علوم رفتاری انجام شده است. در این پژوهش ها هویت به معنای احساس تعلق و این همانی با محیط در نظر گرفته شده است و معیار هایی چون احساس امنیت، خاطر انگیزی، حس تعلق و وابستگی به منظور ارزیابی هویت تدوین شده و بکار رفته است.« (پور جعفر،1389، (58 ارزیابی اینگونه معیارها اغلب از طریق مصاحبه با مردم و بررسی نظرهای آنها انجام گرفته و در مرحله نهایی توسط پژوهشگر تحلیل شده
و تبدیل به برخی مفاهیم طراحی شده اند. کتاب سیمای شهر لینچ مشهورترین نمونه این مطالعات است که بر مبنای اصول روان شناسی گشتالت انجام شده است.
.2-1-3 شکل گیری هویت مکانی :
» در هویت مکانی نخست محیط به واسطه شخص شناسایی میگردد، که حس مکان یا همان هویت مکانی است و در مرحله دوم ارتباط روانی فرد با محیط است که مطمئنا این نوع ارتباط بر رفتار و شخصیت افراد تاثیر به سزایی دارد. این ارتباط روانی باعث حس تعلق مکان میشود و در فرد فرصت خلاق بودن، امکان جهت یابی و امنیت، احساس رضایت و آرامش را ایجاد میکند.« (کربلایی نوری، 1391، (118
.2-3 هویت شهری :
محیط های ساخته شده برای مردم معانی نمادین زیادی دارند تشخیص این معانی به طور خود اگاه و نا خوداگاه در ذهنیت مردم نسبت به محیط و نسبت به خودشان اثر گذار است. . صاحب نظرانی که شهر را چون یک متن تلقی میکنند هویت شهری را فضایی میدانند که از سه عنصر متن، محتوا و احساس تعلق و دلبستگی تشکیل شده است . بدین ترتیب هویت شهری را میتوان عارضه ای ذهنی.حسی و معنوی دانست که میتواند با ایجاد حس خوشایندی، خاطره انگیزی و تعلق بر تفکر شیوه تفکر عمل و شیوه عمل در شهروندان تاثیر بگذارد
(غراب ، 1390 ، (9
.1-2-3 آرمان ها و اهداف احراز هویت شهری:
1. » تنظیم سناریوی بهبود روابط انسانی در محیط شهری و به رسمیت شناختن نقش و مسئولیت افراد جامعه.
2. مراقبت از هویت های فردی و جمعی، ارزش های رایج مقبول و آمال مشترک شهروندان و محیط شهری، با ایجاد ثبات در روند زندگی فرهنگی شهر.
3. بیان نمادینِ ارزش ها و هنجارهای اخلاقی جامعه در فضای شهر از طریق نشانه ها و نمادهای قابل ادراک عمومی.
4. سامان دهی و گسترش موقعیت های فضایی عمومی فراهم کننده ی فرصت ها و تماس های لذت بخش و واجد مطبوعیت، سرزندگی و نشاط زندگی جمعی و احساس آسایش و ارتباط.« (زادرفیعی،1384، (14
.2-2-3 مراحل شکل گیری هویت شهری:
» 3 خوانایی و نمایانی یا قدرت دعوت کنندگی از طریق استفاده از اصول طراحی و زیبایی شناختی و هماهنگ با نظام کارکردی.
3 بیان تاریخی همراه باخوانایی و نمایانیِ حاصل از اصول طراحی و زیبایی شناختی و هماهنگ با نظام کارکردی.
4
3 تلفیق مناسب بیان تاریخی و خوانایی / نمایانی حاصل ازاصول طراحی و نظام کارکردی، از طریق استفاده از عناصر محتوایی، نشانه ها، شناسه های واجد ویژگی های ارجاعی.
3 ایجاد تعلقات محیطی در ساختار فضایی محله.« (سفردوست،1384 ،(268
.3-3 نشانه شهری:
نشانه معمولا به شکل کلمات، تصاویر، اصوات، بوها، طعم ها حرکات و اشیاء ظاهر می شوند. اما، این چیزها ذاتا معنی دار نیست و فقط وقتی که معنایی به آنها منصوب شود تبدیل به نشانه می شود. هیچ چیز نشانه نیست مگر این که به عنوان »دلالت گر« ارجاع دهنده، یا اشاره گر به چیزی غیر از خودش تلقی شود. در این صورت می تواند نشانه باشد. درک نشانه ها به طور کاملا ناخوداگاه از طریق ارتباط دادن آنها با نظام های آشنایی از هنجارها و قراردادهای اجتماعی تحقق می یابد. این استفاده معنادار از نشانه هاست که در کانون اهمیت نشانه شناسی قرار دارد (چلندر،1386، .( 45 نشانه ها ، عناصر برجسته بصری در شهر هستند که به واسطه داشتن ویژگی های کلیدی در محیط قابل تشخیص و حائز اهمیت اند ومیتوانند جهت القا حس مکان و هدایتگری مورد استفاده قرار گیرند (داوری نژاد ، 1391 ، ( 52 " کوین لینچ نشانههای شهری را عواملی معرفی میکند که بیرون آنها به دید ناظر میآید و مقیاس آنها ممکن است بسیار متفاوت باشد. وی یکی از خصوصیت بارز نشانهها را بی نظیر بودن آنها می داند؛ عاملی که برجسته و منحصر به فرد باشد و در ذهن خاطرهای بگذارد ".
(لینچ، 1385، (144
» نشانههای شهری می توانند مدرن یا سنتی باشند . بافت های قدیمی به دلیل دارا بودن تعداد زیادی از این نشانهها واجد ارزش بیشتری میباشد. برخی از این نشانهها جنبه نمادین و ملی دارند. این گروه از نشانهها هنگامی این جنبه را به خود میگیرند که براساس تجربیات و اندوختههای فرهنگی و ریشه دار جامعه شکل گرفته باشند. این نشانهها تنوع زیادی را در بافت به وجود میآورند.« (پورجعفر،1388 ،(83 اما آنچه که در تعاریف مختلف در مورد نشانه شهری مشترک به نظر میرسد این است که در تمامی آنها نشانه شهری را به عنوان یک مکان علامت گذاری شده در نظر گرفته اند که ناظر برای پیدا کردن موقعیت خود از آن بهره میگیرد.
.1-3-3نقش نشانه های شهری :
نشانه های شهری اهداف مختلفی دارند که دو مورد از مهمترین آنها ،ایجاد هویت و ابزاری برای هدایت میباشند. گالج عقیده دارد که نشانه های شهری میتوانند به عنوان یک تدبیر جهت سازمان دهی به فضا و یا به عنوان یک وسیله هدایتگری به کار برده شوند. افراد دیگری همچون پرسون ومونتلو نیز بر این باورند که در تعاریفی که در آن تمامی نقاط به عنوان نشانه شهری معرفی میشوند تعریفی کم بهره و ناقص میباشد. Golledge) ع ع -
.4-3رابطه نشانه با هویت :
نشانه های معماری همانند هر نماد دیگر دارای دو عملکرد »بیان معنا« و ایجاد »حس هویت« هستند. هر نشانه ای به بیان معنایی فراتر از خود می پردازد و حس تعلق به جامعه ای خاص را اظهار می دارد. این نشانه ها به دلیل آنکه در زندگی روزمره تکرار می شوند، حس خاصی از معنا و هویت را نیز تقویت می کنند . و حال نشانه شناسی شهری را می توان مطالعه ای بر نشانه ها و نمادها تعریف کرد که به شهر تعلق دارند و یا اینکه به صورتی مستقیم با شهر مرتبط اند . نشانه شناسی شهری درباره مفاهیم نشانه ها، کارکرد آنها، روابط آنها با یکدیگر، کلیت شهر و با سایر نشانه ها و دستگاه های نشانه ای و همچنین درباره روابط درونی این نشانه شناسی شهری از نوعی بارگذاری
5
معنایی به همه ی پدیده های شهری آغاز می شود که به صورت گسترده ای از فرایند تقارن یابی استفاده می کنند. و تفاوت نیز عاملی است برای تشخیص و هویت یافتن، که شهر این امکان را به افراد می دهد که از خلال فرآیندهای کالبدی و حرکتی در تجربه روزمرگی خود دست به ایجاد تفاوت بزنندو از این طریق تشخیص یابی و هویت یابی را برای خود ممکن سازند. همین موضوع را میتوان به شکلی دیگر از زبان اریک لارسن اندیشمند دانمارکی شنید: شهر پیش از آنکه از چیزها تشکیل شده باشد از تفاوتها تشکیل شده است. تفاوتهای مادی که ، شهر بین ما تفاوت بوجود می آورد این تفاوتهای اجتماعی به ما امکان می دهند که خود و اعمالمان را در پیوند با هویت اجتماعی خویش و هنجارهای نوشته یا نا نوشته هدایت کنیم.
» رولان بارت نیز بیان می دارد: که شهر را باید یک متن تصور کرد، متنی که مانند هر متن دیگر، همواره از در کنار هم قرار گرفتن نشانه ها و نمادها شکل می گیرد. نشانه ها و نمادهایی که گاه قاعده مند و براساس قراردادهایی اجتماعی و گاه نیز نه چندان قاعده مند، در کنار یکدیگر چینش شده اند. این چینش چه براساس قواعدی مشخص و برنامه ریزی شده و چه تصادفی شکل گرفته باشد، متنی است که همواره در معرض خوانده شدن قرار دارد. از این رو، شهروندان همیشه در حال خوانش متونی هستند که خود به عنوان جزیی از آن و به عنوان کنشگری فعال در آن حضور دارند. « (رضوانی کاخکی ،1391 ، (3
نتیجه: این نمادها و نشانه ها هستند که باعث تفاوت یک شهر با شهرهای دیگر می شود و همین امر موجب هویت بخشی به شهر می شود، چه بسا می توان با انتخاب آگاهانه نشانه های شهری به فرهنگ و هویت بخشی شهر خود کمک کرد. انتخاب نشانه های پر محتوا مسلما بر ذهن بیننده و نحوه رفتار وی تاثیرگذار خواهد بود.
.5-3 میدان :
» با رشد جوامع بشری و عناصر موضوع شکل گیری شهرها، قدرت تناسبات احجام محیطی پیرامون شهرها مانند کوه ها، باغات، درختان، مناره مساجد و ... در مقابل وسعت پهنه ی شهرها و ساختمانهای بلند کاهش یافت و رویت عناطر طبیعت از میان کدیورهای بصری تو در توی بزرگراه های شهری غیر ممکن شد. از این تاریخ که شاید از نهضت شهرسازی مدرن اوایل قرن 19 اروپا و امریکا آغاز شد، ضرورت نماد سازی در شهرها با اهداف تزئینی و کارکردی حس شد. این ضرورت با شکل گیری عنصری به نام »میدان« در شهرسازی، مکان کالبدی خود را پیدا کرد « (رضوانی کاخکی ،1391 ، . (5 میدان به عنوان یکی از اصلی ترین فضای عمومی در شهر ها بدون شک نقش انکار ناپذیری در هویت بخشی به شهر دارد و اینه ی تمام نمای فرهنگ شهر، تاریخ شهر و شیوه ی مدیریت شهری محسوب میشود و همچین پاکزاد معتقد است» که میادین شهری برای شهروندان تبلور زندگی جمعی انها هستند و باید پاسخگوی نیاز زندگی اجتماعی و جمعی انها در مقیاسی بالاتر از حد محلات باشند. و به همین دلیل نحوه حضور و رفتارهای انها بسیار متنوع تر و راحت تر است که باعث میگردد تا میادین شهری از ظرافت و حساسیت بالایی برخوردار باشند.« (پاکزاد،1385 ، ( 50 و پس از میادین ، فلکهها به عنوان مفاصل حرکت شهری جایگاهی خاص در منظر شهری پیدا کردند. از طرفی بنابر شکل خاصشان نسبت به خیابان در هنگام عبور، مدت زمان بیشتری در معرض دید هستند؛ همین امر موجب میشود که نگاه بیننده ساکن و یا درحال حرکت، معطوف به آنها گردد. از طرفی فلکههای واقع در شهرهای کشورغالباً، غیر از عملکرد توزیع ترافیک تا حـدی نیزمرکز ثقل توجه عابران و بازدیدکنندگان هستند.
.4 نمونه موردی:
هر قدر معانی، مفاهیم و ارزش ها از حیث نظری، فرم ها، شکل ها و توده ها از حیث کالبدی ریشه در اعتقادات مذهبی، طبیعت سرزمین، لایه های اندیشه دیرین جوامع و فرهنگ سینه به سینه اقوام داشته باشند، نمادها با هویت تر و ماندگار تر تلقی می گردند. مراکز ملی و مذهبی عموما قدرتی نمادین دارند، زیرا جایگاه متمرکز ملی یا مذهبی می باشند. مسلما از پایتخت معنوی انتظار میرود مرکز کارکردی و نمادین مذهبی باشد. این مرکز می بایست هویت و مذهب خود را به منصه ظهور برساند که تفاوت این شهر را با دیگر شهرها نمایان سازد. حال به بررسی سه نمونه بارز شهر مشهد مقدس می پردازیم:
