بخشی از مقاله
واکاوی فرآروند اصالت بخشی در بافت های فرسوده
چکیده
بافت قدیم شهرها اغلب دربرگیرنده آثار و مجموعه های تاریخی می باشند که امروزه در زمره بافت های فرسوده قرار گرفته اند. بدون در نظر گرفتن این بافت های تاریخی هم می توان ،محلاتی دیگر را به عنوان بافت فرسوده شناسایی کرد که فاقد ارزش های تاریخی هستند. در چند دهه ی اخیر با پیشرفت صنعت گردشگری، مشکلات اجتماعی بافت های فرسوده، و اهمیت خدمت رسانی به ساکنین این گونه محلات، بیش از پیش ضرورت مرمت بافت های فرسوده روشن شده است. پس از مرمت بافت های فرسوده،این محلات به ارزشی بالاتر از وضعیت قبلی خود می رسند، حال اگر ارزش اجاره بها و یا قیمت زمین به حدی برسد که از توان ساکنان بومی محلات خارج باشد، ساکنان و مغازه داران توانمندتری جایگزین آنان می شوند.این فرآیند در اصطلاح علوم اجتماعی و برنامه ریزی شهری Gentrification نامیده می شود.این پدیده باعث به
حاشیه راندن ساکنان قبلی بافت می شود و از همین رو این پدیده را استعمار نو1 نیز می نامند. این پدیده باعث تزریق سرمایه به داخل بافت می شود و همین امر،باعث تبدیل بافت فرسوده ی قبلی به بافت توریستی-تجاری کنونی می شود. مناسب ترین واژه ی معادل پارسی برای فرآیندGentrification ،اصالت بخشی است که از سوی دکتر سیف الدینی مطرح شده است.
واژگان کلیدی: اصالت بخشی،جایگزینی اجتماعی،بافت فرسوده
-1 مقدمه
اصالت بخشی، روندی است که طی آن اقلیتیبعضاً با سطح درآمدینسبتاً بالاجایگزین ساکنین فعلی بافت که از سطح مالی خوبی بهره مند نیستند می گردند. (سیف الدینی،(1385این. پدیده عمدتاً در بافت های فرسوده ای که دارای پتانسیلهای زیادی برای توسعه هستند،رخ می دهد.گاهی اوقات نیز جایی که زیستگاه های آن دارای شرایط زیر استاندارد هستند، توسط شهرداری و یا یک مرجع مسئول دیگری خریداری و نوسازی می شوند و با قیمتی بالاتری از قیمت قبلی به واجدان شرایط واگذار می شوددر. مطالعات شهری عموماً، تأکید اصلی بر روی جابه جایی بین شهری جمعیت است که به علت مزیت اماکن رخ میدهد. در کارهایی که مدارک و حقایقی از مسائل اجتماعی را ارائه می دهند،مفهوم اصالت بخشی عموما به عنوان جابه جایی مردم محلی در طرح های حفاظت(بافت تاریخی)ادراک شده که نوعی برخورد سطحی به شمارمیرود.( sampaio, .(2007: 2
کسانی همچون جاناتان ال وارتون اصالت بخشی را استعمار نوین دوران معاصر میدانند که بیشترین خطر را متوجه شهرهای آمریکای جنوبی میداند.به عقیده ی وی تمامی دست اندرکاران این فرآیند از مقامات مسئول گرفته تا سرمایه گذاران و سازندگان،بازیگران این استعمار هستند و در این میان فقط ساکنان بومی که مجبور به ترک کاشانه ی خود هستند،ضرر خواهند کرد.به عقیده ی وارتون به جای ارزش افزوده ی اجاره باید از شکاف اجاره2 نام برد چرا که این ارزش به نفع صاحبان اصلی بافت نیست،و در اثر نوسازی بافت به وجود می آید نه ارزش خود بافت.((Wharton, 2008:1-5 این اصطلاح را برای نخستین بار روث گلاس3 جامعه شناس بریتانیایی در مورد جانشینی طبقات کم درآمد با طبقات مرفه تر انگلستان دهه 1960 به کار برد. در صورتی که دید اصالت بخشی از منفعت طلبانه به مشکل گشایانه تغییر یابد میتوان شاهد اثرات مثبت این پدیده بود(.( Wharton, 2008: 1-5
به هر حال این پدیده نیز مانند هر پدیده ی دیگری دارای اثرات مثبت و منفی روی زندگی مردم است. با شناسایی ای اثرات می توان راهکارهایی را برای مناسبتر کردن این فرآیند اجتناب ناپذیر اتخاذ نمود.
-2 لغت شناسی Gentrification
فرهنگ Longman ریشه ی این لغت را gentry میداند که خود از واژه ی فرانسوی کهن gentries به معنای طبقه ی اشراف گرفته شده است.وجه تسمیه ی این اصطلاح به طبقات دومی بر می گردد که جایگزین ساکنان بومی بافت می شوند چرا که طبقه ی جانشین همواره دارای قدرت خرید و پرداخت اجاره بهای بیشتری نسبت به ساکنان بومی هستند. از ابتدای دهه 1980 میلادی به بعد، اصطلاح اصالت بخشی در لغت نامه های مختلفی ظاهر شد.آکسفورد آمریکن 1980مینویسد:"جنبش خانواده هایی از طبقه متوسط در محدوده های شهری که باعث افزایش ارزش ملک می شود و تأثیر ثانویه آن بیرون راندن خانواده های فقیرتر است".American heritage dictionary:2004 هم می نویسد"احیا یا ارتقای محدوده رو به زوال شهری توسط طبقه میانی و افراد ثروتمند که اغلب منجر به جابه جایی مردم کم درآمد می شود".
فرهنگ نامه ی جغرافیای انسانی 2000،نیز در تعریفی که توسط نیل اسمیت صورت گرفته،نوشته است که " سرمایه گذاری مجدد در مرکز شهری که به منظور تولید فضا برای طبقه ثروتمندان طراحی شده است،نه برای ساکنان فعلی آن فضا"(ذاکر حقیقی، .(31 :1389
همان گونه که در دیباچه نیز ذکر شد، این واژه را نخستین بار روث گلاس در سال 1964،برای جانشینی دو طبقه کم درآمد و طبقه متوسط به کار برد.
-3 مفاهیم ومبانی اصالت بخشی
-1-3 مفهوم کلی
این اصطلاح از معدود اصطلاحاتی است که در تعریف و تعیین مفاهیم آن اجماع وجود دارد، و در چندین منبع خارجی و داخلی تعریف زیر برای این اصطلاح به کار برده شده است:ارتقاءِ ویژگیهای شهری در ناحیهای که رو به قهقرا میرود ، معمولاً از طریق پراکنده کردن ساکنان آن ناحیه و جایگزینی آنها با جمعیتی مرفه"()(Wikipedia.comسیف الدینی،.(1385 نقطه ی ثقل تعریف این اصطلاح واژه ی جانشینی4 است.در واقع این اصطلاح فرآیندی اجتماعی در داخل روند بازسازی،بهسازی و نوسازی بافت است ، بافتی فرسوده که سرزندگی خود را از دست داده،با تزریق سرمایه،حیات خود را باز می یابد. ساکنان بومی که توان پرداخت اجاره بهای جدید بافت را ندارند جای خود را به ساکنان توانمند تر می دهند و این
گونه سرمایه ی سرمایه گذاران به آنها باز می گردد.
-2-3 شرایط تحقق اصالت بخشی
اصالت بخشی فرآیندی است که باعث تغییر وضعیت اجتماعی ،اقتصادی بافت از طریق تغییرات کالبدی می شود.برای تحقق این فرآیند به طور کامل،3 شرط اصلی لازم است: -1جابجایی ساکنان اصیل بافت با جمعیتی دیگر-2 ارتقای کیفیت کالبدی محله در تمام زمینه ها ،خصوصاً در زمینه ی مسکن-3تغییر هویت محله وبافت(اردکانی و ذبیحی، .(91 :1390
همان گونه که ذکر شد،اصل اساسی تحقق این فرآیند جانشینی جمعیتی بین دو قشر است که دارای اختلاف در توان مالی هستند.این مسئله خود نیازمند ارتقای کیفیت کالبدی بافت است تا تقاضا برای مسکن با قیمت بالاتر وجود داشته باشد.همین مسئله جانشینی خود مسبب تغییر هویت محله نیز می شود چرا که هویت هر محله از ساکنان آن محله و بناهای آن محله نشأت می گیرد و زمانی که این دو فاکتور تغییر یابند،هویت محله نیز تغییر می یابد،شایان ذکر است که در اغلب طرح هایی که با پدیده ی اصالت بخشی همراه بوده اند،هویتثانویه کم ارزش تر از هویت اولیه بافت بوده است، گاهی نیز سایت کاملاً تجاری شده و دیگر هویت خود را باز نیافته است.
-3-3 ریشه های شکل گیری اصالت بخشی
در مورد ریشه های اولیه ی اصالت بخشی اتفاق نظر وجود ندارد. عده ای از محققان آن را به مسائل پس از دوران فوردیست بعد از سالهای دهه 1980 نسبت می دهند. رادیکالها این فرآیند را حاصل منفعت طلبی کشورهای سرمایه داری می داند تا بتوانند از این طریق هم شهر خود را نو کنند و هم سرمایه ی خصوصی را وارد بافت کنند. عده ای دیگر از محققان همچون سامپایو،این فرآیند را نتیجه ی طبیعی قطعنامه ها و منشورهای بین المللی همچون نایروبی،پتروپولیس و واشنگتن می داند.به عقیده ی او اینکه همزمان اصالت بخشی در دهه 1970 در کشورهایی رخ میدهد که خود عضو اصلی یونسکو هستند،اتفاقی
نیست!کشورهایی همچون ایتالیا،فرانسه،آمریکا و برزیل شدیدترین نوع اصالت بخشی را زمانی تجربه کرده اند که کشورشان عضو اصلی یونسکو بوده است. به عقیده ی سامپایو،اجتماع و ارزش های اجتماعی قربانی مصلحت مالی این کشورها شده است.جاناتان وارتون شروع این امر را از دهه 1960 می داند.او این فرآیند را استعمار نوین عصر جدید می داند.به عقیده ی او اقشار کم درآمد فقط به علت اینکه پول ندارند استعمار زده شده و قربانی سیاستهای دولتی و نفوذ سرمایه گذاران می شوند.کسانی همچون مسعود تقوایی نیز این فرآیند را در کشورهای مختلف به صورت جداگانه بررسی کرده و برای هر کدام از این کشورها دلایل مستدل و منطقی ارائه می دهد.
(اردکانی و ذبیحی، )(95 :1390تقوایی و غلامی ، (Wharton, 2008: 1,2)(sampaio,2007: 2) (15 :1387
به نظر عده ای از جامعه شناسان، این فرآیند را می توان پاسخی به فرآیند حومه نشینی دانست. بعد از سیل حومه نشینی در اویل قرن بیستم خصوصاً در آمریکا، بافت های مرکزی شهرهای بزرگ آمریکایی دچار تنزل بسیار شدیدی چه از لحاظ کالبدی و چه از لحاظ اجتماعی-اقتصادی شدند. سیاهپوستان مرکز شهرها را اشغال کرده و بزهکاری در داخل شهرها به اوج خود رسید. نئولیبرالها که چاره ای امن کردن مراکز شهرها را در ارتقای کیفیت محیط آن می دیدند، این فرآیند را به وسیله ای برای اهداف خود قرار دادند تا علاوه بر سرزندگی شهرها و منافع نهفته در توریستی کردن مراکز شهرها، از جرم و بزه لاینحل
بافت های فرسوده ی خود بکاهند.
از میان کسانی که فرآیند اصالت بخشی را پاسخی طبیعی از سوی اجتماع می دانند، نظریه ی شکاف اجاره ی نیل اسمیت5 جالب توجه تر است. این نظریه،نظریه ای اقتصادی -جغرافیایی است که به رابطه ی بین جریان سرمایه و تولید فضای شهری می پردازد. اسمیت استدلال می کند که اجاره کم در حاشیه شهر در دو دهه بعد از جنگ جهانی دوم منجر به حرکت مداوم سرمایه به سمت توسعه ی حاشیه ی شهر شد، این امر باعث کاهش ارزش سرمایه در داخل شهر شده و در نتیجه املاک داخل شهر به نفع املاک حاشیه شهر رها می شود و باعث سقوط قیمت زمین های داخل شهر و افزایش قیمت زمین در حاشیه شهر می شود. با استفاده از این فرضیات نیل نظریه ی شکاف اجاره را مطرح کرد.به نظر اسمیت سرمایه گذاران زمانی به داخل شهر بر می گردند که این بافت به شکاف کامل خود برسد به سخنی دیگر انتهای فرسودگی بهترین زمان برای سرمایه گذاری است .زیرا با کمترین قیمت زمینها تصاحب می شود و با پرداخت اندک قیمتی بیشتر ،می توان ساکنان بومی را از بافت اخراج کرد(تقوایی و غلامی،.(14:1387
فرض دومی که برای تحقق اصالت بخشی لازم دانسته شده فرض شکاف قیمت است. بعضی از مفسران عملی شدن اصالت بخشی را که با ادامه ی سرمایه گذاری مجدد در محلات مسکونی مراکز شهری همراه است،با عنوان شکاف قیمت یا ارزش املاک،مفهوم بندی کرده اند.آنها بر تفاوت بین ارزش املاک اجاره ای و تصرف ملکی مسکن بهسازی شده تأکید دارند.در دوره ی تنزل و رکود میزان و سطح اجاره ،مالکان برای بهره برداری از شکاف قیمت از طریق فروش املاک به متصرفان مالک خصوصی فعال می شوند.بنابراین اصالت بخشی از طریق واژگونی اجاره داری تشویق شده ،باعث بهبود پروفیل مسکونی می شوند.یعنی وقتی شکاف قیمت بین املاک و مسکن اصلاح نشده استیجاری و مسکن تصرف ملکی بهسازی شده به حداکثر برسد،فرآیند اصالت بخشی اتفاق خواهد افتاد. یعنی این شکاف بایستی به حدی بزرگ باشد که بتواند هزینه های بهسازی مسکن را جبران کند و تأمین کننده ی پرداختهای بهره ی منابع مالی و منافع تعداد زیادی از دست اندرکاران باشد (رهنما .(98 :1375
رویکرد توانمندسازی که از سال 1987 مورد توجه سازمان ملل متحد قرار گرفت، تا حدودی اثرات اصالت بخشی را خنثی کرده و درعین بالابردن کیفیت محیط زندگی و بهبود خدمات و تسهیلات شهری، ساکنان اولیه بافت نیز حفظ می شوند.
-4-3 مراحل اصالت بخشی
فرآیند اصالت بخشی خود به 4 فرآیند همزمان و هماهنگ تقسیم می شود:
1. اسکان مجدد و تمرکز اجتماعی، جایگزینی یک گروه از ساکنان با گروهی دیگر که دارای پایگاه اجتماعی بالاترند
2. دگرگونی در محیط فیزیکی ساخته شده(بناها) که نشان دهنده بعضی از ابعاد زیباشناختی و ظهور خدمات جدید محلی است.
3. اجتماع و گرد هم آمدن اشخاص با فرهنگ و سبک زندگی مشترک یا حداقل با اولویتها و مطلوبیتها ی مشترک مصرفی مرتبط با طبقه اجتماعی.
4. مطرح شدن دوباره ارزشهای اقتصادی ملکی، که فرصتی تجاری برای صنعت ساختمان به شمار می رود، و اغلب ادامه نظام مالکیت خصوصی اموال خانگی تلقی ,میشود. (تقوایی و غلامی،15،(1387 محمد رحیم رهنما، مراحل تکاملی اصالت بخشی را این گونه ذکر کرده است:
.1حومه نشینی(با آغاز قرنبیستم خصوصاًدر ایالات متحده آمریکا).2عدم سرمایه گذاری نهادی(در بافت مرکزی و نیمه فرسوده شهرها).3ترک املاک(از سوی ساکنان اصیل بافت).4ترک گروه های بومی و ورود گروه های غیر بومی.5نقطه ی بازگشت از عدم سرمایه گذاری به سرمایه گذاری مجدد.6سرمایه گذاری سرمایه گذاران ثانویه و کمک های دولتی.7توسیع قلمرو از بافت مرکزی تا بافت فرسوده(رهنما،محمد رحیم،99،(1375
-5-3 چرا اصالت بخشی؟
علاوه بر مزایایی که برای اصالت بخشی ذکر خواهد شد دلایلی نیز وجود دارد که به اجرایی تر شدن فرآیند اصالت بخشی کمک می کند. اولین و مهترین دلیل اجرایی شدن فرآیند اصالت بخشی به نشستها، فعالیتها و منشورهایی بر می گردد که در رابطه با نوسازی و بهسازی شهری برگزار شده است،تأیید وجود اصالت بخشی را می توان در لابلای این نشستها پیدا کرد تا جاییکه درمتخصصان شرکت کننده در اولین سمینارنوسازی شهری که در آگوست 1958 در دنهاگ برگزار شد، همگی بر این امر اتفاق نظر داشتند که هدف اصلی نوسازی شهری، تغییر محیط شهری و ایجاد زندگی جدید از طریق تعدیل مجدد فضاهای موجود، به منظور پاسخگویی به نیازهای حال و آینده ساکنان است.به نظر آنها هدف اساسی نوسازی شهری بکاربردن اصولی است که منجر به باززنده سازی برخی یا تمام بخش های ساختاری شهر می شود که امروزه مطابق با عملکردهای تعریف شده برایآنها نیستند.این امر بدون تزریق سرمایه ای تازه و بازگشت پذیری این سرمایه که همانا چیزی جز اصالت بخشی نیست امکان پذیر نیست.علت دوم را سامپایو در مقاله ی مهم خود با عنوان اصالت بخشی:آیا پرهیز از آن ممکن است،روشن می سازد.او موافقت دولتها را در این فرآیند بسیار مهم دانسته و آن را مهمترین دلیل اجرایی شدن این فرآیند می داند چرا که به نظر او این فرآیند برای دولتها کم هزینه و سودآور است و میتوانند به راحتی و در طول زمان چهره ی مناطق مهم شهرهایشان را بهبود بخشند. .(اردکانی و ذبیحی،95،(Sampaio ,2007: 3) (1390
عده ای از صاحبنظران مراحل اول و دوم فرآیند 4 گانه ی اصالت بخشی را گریز ناپذیر می دانند و آن دو مرحله را دو مرحله ی اجباری فرآیند اصالت بخشی می دانند که باعث ایجاد دو مرحله ی آخر این فرآیند شده ،یعنی این فرآیند نیمه اجباری است و میتوان اصالت بخشی را میتوان خودبخودی در نظر می گیرند(ذاکرحقیقی، .(33 :1389
-6-3 مزایای اصالت بخشی
اصالت بخشی به بافت های مرکزی شهر و احیاء ونوسازی کالبدی آن باعث احیاء اقتصادی و اجتماعی این مراکز می شود، این تغییرات مزیت هایی داردکه شامل:
