بخشی از مقاله
پرورش مسئولیت پذیري اجتماعی در کودکان و نوجوانان
چکیده
یکی از اهداف نظام آموزش و پرورش جمهوري اسلامی ایران، پرورش انسانهایی مسئولیت پذیر و داراي حس مشارکت اجتماعی است لذا آموزش مسئولیت پذیري به کودکان و نوجوانان از جانب والدین و مسئولین مدرسه می تواند به تربیت بزرگسالانی مسئول و خدمتگزار در آینده منجر شود. روش تحقیق به کار رفته در پژوهش حاضر، توصیفی (اسنادي و کتابخانه اي) می باشد. پژوهش حاضر به بررسی پذیرش مسئولیت اجتماعی در کودکان و نوجوانان می پردازد، و به نقش مهم خانواده و مدرسه در مسئولیت پذیري کودکان و نوجوانان اشاره می کند. بررسی اصول پرورش حس مسئولیت پذیري، انواع مسئولیت پذیري، ابعاد مسئولیت پذیري و راه هاي ایجاد حس مسئولیت پذیري در محیط خانه و مدرسه از اهم مطالب این مقاله می باشد.
کلمات کلیدي: مسئولیت پذیري، مسئولیت پذیري اجتماعی، راه هاي افزایش مسئولیت پذیري، خانواده و مدرسه، دوره ي
کودکی و نوجوانی
مقدمه
مسئولیت پذیري1 از جمله مباحثی است که امروزه نظر بسیاري از صاحب نظران تعلیم و تربیت، روان شناسی، جامعه شناسی و حقوق را به خود جلب کرده است. هم چنین پاره اي از آیات قرآن کریم و روایات از امامان معصوم نیز بر این نکته اشاره دارند که انسان نه تنها در برابر خداوند مسئول است و باید او را از سر خلوص و پاکی پرستش کند بلکه در قبال خویش و جامعه نیز باید مسئولیت هایی را بپذیرد. اگر قبول کنیم که جامعه براي پیشرفت و بهبود هر چه بیش تر شرایطش، بیش تر از هر چیز به اعضایی نیاز دارد که حس مسئولیت قوي داشته باشند و در انجام وظایفی که بر عهده دارند کوتاهی نکنند لازم است که به پرورش خصیصه ي مسئولیت پذیري در افراد اقدام کنیم.
آموزش مسئولیت، نفیس ترین هدیه اي است که می توانیم به فرزندانمان ارزانی داریم چنین آموزشی آنان را قادر می سازد که از خویشتن مراقبت کنند و در آینده به عنوان بزرگسالانی مسئول، وظایف خویش را بر عهده بگیرند .(21)
در جوامع امروزي نقش خانواده و مدرسه در تکوین شخصیت دانش آموزان، نقشی تعیین کننده و بنیادي است چرا که با پیچیده شدن مسائل اجتماعی و فرهنگی و پیشرفت تکنولوژي، این نقش در تکوین شخصیت، اساسی تر است. یکی از مسائل تربیت، که در عملکرد و روحیه افراد نقش تعیین کننده اي دارد اصل مسئولیت پذیري است، انسان مسئول با عملکرد اثربخش خویش به عنوان فردي کارآمد است که در او امکان اقدام به رفتارهاي منفی کاهش می یابد. گلاسر انسان مسئولیت پذیر را به عنوان انسان سالم معرفی می کند. مبادله عشق، محبت، قبول مسئولیت، داشتن هدف در یادگیري مفاهیم و پذیرش واقعیت در تکوین هویت مؤثرند و هویت وحدت همه رفتارهاي آموخته نشده است، که به صورت »خود« ظهور می کند. تغییر هویت آدمی
1
با تغییر هویت او ممکن می شود. در مکتب واقعیت درمانی انسان همان چیزي است که انجام می دهد و اگر بخواهیم که او را تغییر دهیم باید رفتار و منش او را تغییر دهیم .(16)
توجه به نقاط مثبت، تقویت اعتماد به نفس، و احساس خود باوري و خود ارزشمندي از مهم ترین کارهایی است که بزرگان دین علماي تعلیم و تربیت به آن توجه داشتند. بر این اساس تصور می شود مسئولیت و آموزش مسئولیت پذیري مهم ترین شغل وظیفه ي ماست. وظیفه اي که از بدو تولد تا مرگ همراه ماست و هیچ گاه از ما جداشدنی نیست .(14)
با توجه به اهمیت و ارزش آموزش مسئولیت پذیري با اهداف پیشگیرانه و ارتقاء سطح سلامت روان و فقدان این امر که باعث می شود، فرد در برابر فشارها و استرس ها به رفتارهاي غیرمؤثر و پرخاشگرانه روي آورد، آموزش آن به کودکان و نوجوانان احساس کفایت، توانایی مؤثر بودن غلبه بر مشکل، افزایش احساس خودارزشمندي، توانایی برنامه ریزي، رفتاري هدفمند و متناسب با مشکل را به وجود می آورد. بنابراین شک نیست که از مهم ترین غایات، پرورش و ایجاد روح مسئولیت در فرد است، امري که انسان به شرط واجد بودن آن انسان نامیده می شود .(7)
احساس مسئولیت، بیانگر نوعی نگرش و مهارت است که مانند هر نوع نگرش و مهارت دیگر آموختنی و اکتسابی است .(23)
این عادت از ابتداي زندگی و به تدریج ایجاد می شود. در واقع یک کودك هرگز نمی تواند رفتاري مسئولانه از خود نشان دهد، مگر این که این رفتار را در طول زندگی خود آموخته باشد. جو خانوادگی و فضاي حاکم بر روابط بین والدین و فرزندان یکی از مهم ترین عواملی است که نقش بسزایی در پرورش احساس مسئولیت در فرزندان دارد .(15)
مسئولیت فرایندي است که فرد باید از اولین سال هاي کودکی آن را آموخته تا با وظایف متعددي که در دوران هاي مختلف زندگی روبه رو می شود مسئولانه برخورد کند. مسئولیت پذیري افراد در هر جامعه اي، یکی از ارزش هاي آن جامعه محسوب می شود و از شاخص هاي مهم سلامت روان محسوب می شود .(8)
بچه ها احساس مسئولیت را از والدین، مدرسه، دوستان و اجتماع می آموزند و با آموختن، این مهارت باارزش را تا آخر عمر حفظ کرده و این امر باعث موفقیت بیشتر آن ها در امور زندگی می شود. پس بهتر است مسئولیت پذیري را، از کودکی به بچه ها آموزش دهیم. خانواده نخستین عامل مؤثر در ایجاد مسئولیت در افراد است. پس به نظر می رسد شیوه هاي مشارکتی از ابتدا، مشارکت در کارهاي خانه، مدرسه، تحصیلات دانشگاهی، شغل و غیره یکی از روش هایی است که افراد مسئولیت بیشتري احساس می کنند و متعهدانه وظایف خود را انجام می دهند .(17)
عبور کودك و نوجوان از مرحله وابستگی به خانواده و رسیدن به استقلال فردي، تنها از طریق پذیرش تدریجی مسئولیت امکان پذیر است دشوارترین مسئله اي که والدین باید با آن روبرو شوند تشخیص زمانی است که باید آزادي بیشتري به فرزند خود اعطا نمایند تا او فرصت مناسب براي آموزش مسئولیت پذیري را به دست آورد .(21)
آموزش بچه ها براي پذیرش مسئولیت در درون خانواده روش بسیار مطلوبی براي آماده کردن آن ها در پذیرش وظایف و مسئولیت هاي بی شماري است که در بیرون از خانواده با آن ها مواجه خواهند شد و وسایل لازم را براي استقلال آن ها فراهم می کند. براي یک کودك که اکنون رشد می کند بعداًو نوجوان و بزرگسال می شود، توانایی در توفیق مسئولیت هاي اجتماعی خارج از خانواده به فرصت براي تجربه کردن مشارکت ارزشمندي احترام به خود، قدرت و پیوند با اجتماعی بستگی دارد .(22)
از آن جا که جوامع در حال پیشرفت، نیازمند افرادي مسئول و خودکفا می باشند، بنابراین انسان هاي امروز بیش از پیش باید مسئولیت زندگی و سرنوشت خود را بپذیرند و این امر میسر نمی شود مگر اینکه مبناي آموزش و پرورش مبتنی بر افزایش درك کودکان و نوجوانان در مورد نقش آنان در ساختن سرنوشت و کیفیت زندگی شان باشد و براي رسیدن به این هدف سعی و کوشش و برنامه ریزي دقیق لازم است. آموزش مسئولیت پذیري به کودکان و نوجوانان کمک می کند که مسئولیت احساس، شناخت و رفتار خود را بپذیرند و هم چنین بپذیرند که خودشان مسئول سلامتی، موفقیت، ارتباط با دیگران و ارتباط با محیط
2
هستند .(4) مسئولیت یک ویژگی شخصیتی است کهمعمولاً به صورت یک نگرش در ساختار روانی و رفتاري فرد شکل می گیرد و یک متغیر عمده و اساسی در رفتار هاي اجتماعی محسوب می شود و لذا در آموزش رفتارهاي اجتماعی جایگاه جالب توجهی دارد .(4) سؤالی که مطرح می شود این است که چگونه می توان مسئولیت پذیري را به عنوان یک ویژگی شخصیتی در کودکان و نوجوانان پرورش داد و تقویت کرد که در جهت پذیرش مسئولیت و در نهایت براي بهبود زندگی قدم بردارند؟
از آن جایی که یکی از اهداف نظام آموزش و پرورش جمهوري اسلامی ایران، پرورش انسانهایی مسئولیت پذیر و داراي حس مشارکت اجتماعی است لذا آموزش مسئولیت پذیري به کودکان و نوجوانان از جانب والدین و مسئولین مدرسه می تواند به تربیت بزرگسالانی مسئول و خدمتگزار در آینده منجر شود.
مسئولیت چیست؟
در فرهنگ سخن، مسئولیت به معنی کاري را عهده دار شدن و عواقب و پیامدهاي آن را پذیرفتن، پاسخگو بودن، موظف بودن، تعهد به کسی یا چیزي، و در لغت نامه ي دهخدا به معنی ضمان، تعهد ضمان، مواظبت امري کردن، متعهد کردن، موظف بودن آمده است.
کلمز و بین مسئولیت را از لحاظ لغوي، توانایی پاسخ دادن و در عرف عام به مفهوم تصمیم گیري مناسب و مؤثر دانسته اند.
منظور آن ها از تصمیم گیري مناسب این است که فرد در چاچوب هنجارهاي اجتماعی و انتظاراتی که از او می رود، دست به انتخاب بزند که سبب ایجاد روابط انسانی مثبت، موفقیت و افزایش ایمنی و آسایش خاطر می شود و منظور از پاسخ مؤثر، پاسخی است که فرد را قادر می سازد تا به هدف هایی که باعث تقویت عزت نفسش می شوند، دست یابد .(17)
اصل مسئولیت عبارت است از: »افزایش مقاومت فرد در برابر شرایط، تا به جاي پیروي از فشارهاي بیرونی از الزام هاي درونی تبعیت کند که احساس مسئولیت یا احساس تکلیف نامیده می شود.( 3) «
گروزنیکل و استفنز1 در یک نظرخواهی از دانش آموزان، مترادف هایی را براي مسئولیت پذیري ذکر کرده اند:
استقلال، نظم پذیري، سخت کوشی، اخلاقی بودن، صداقت، امانت داري، سازمان یافتگی، قابلیت اعتماد، قوي، متفکر، بالغ، تربیت شده، بزرگ، منطقی، غمخوار سایرین، قابل احترام، واقع گرا، قابل اتکا، وظیفه شناس و متعهد می باشد .(10)
مسئولیت پذیري به معنی متعلق بودن انتخاب ها به خودمان و برخورد صادقانه با آزادي است. مسئولیت پذیري شامل ملاحظه کردن دیگران و سرزنش نکردن آنان بابت مشکلات شخصی نیز می باشد .(28)
احساس مسئولیت یکی از ویژگی هاي شخصیتی انسان هاست که عبارت است از قابلیت پذیرش، پاسخ گویی و به عهده گرفتن کاري که از کسی درخواست می شود و فرد حق دارد آن را بپذیرد یا نپذیرد .(17) سروتو (1989) معتقد است که مسئولیت پذیري یک تعهد و الزام درونی از سوي فرد براي انجام مطلوب کلیه ي فعالیت هایی می باشد که بر عهده ي وي گذاشته می شود .(20)
دکتر علی اکبر شعاري نژاد در کتاب فرهنگ علوم رفتاري مسئولیت را چنین تعریف می نماید: مسئول و متعهد بودن اعمال و نتایج آن ها، وضع مشخص بزرگسال عادي که می تواند قوانین، آداب و رسوم مقیاس ها را رعایت کند و در صورت عدم رعایت مورد مجازات قرار می گیرد. از نظر تعلیم و تربیت اسلامی مسئولیت عبارت است از احساس تعهد جهت اجراي دستورات قوانین، مقررات، پند و اندرزهاي دینی و رعایت هنجارهاي اجتماعی که با قوانین و مقررات دینی و عقل سلیم هماهنگ است
.(21)
مسئولیت پذیري اجتماعی
3
مسئولیت پذیري اجتماعی از مهم ترین و هدفمندترین بخش تربیت آدمی است که اثرات آن را به گونه اي همه جانبه می توان در زندگی انسان ها در ابعاد مختلف فکري، اجتماعی، مذهبی، هنري و اخلاقی آن ها مشاهده کرد. بنابراین، آموزش مسئولیت پذیري اجتماعی بر آگاهی شهروندان (به خصوص دانش آموزان) از مشکلات محیط اطراف خود می افزاید. این امر باعث می شود تا کودکان از ابتدا با تمرین فعالیت هاي مدنی در مدرسه، براي زندگی جمعی در جامعه ي مدنی و ایفاي نقش فعال تر شهروندي و مشارکت همه جانبه در سرنوشت خود، مدرسه و جامعه، آمادگی لازم را کسب نمایند .(1)
از نظر فورد1 مسئولیت پذیري اجتماعی پیروي از قوانین اجتماعی و برآوردن انتظاراتی است که جامعه از فرد دارد. این قوانین از نقش هاي اجتماعی استنباط شده و در واقع بیان کننده ي هنجارهاي فرهنگی و اجتماعی است و چگونگی و میزان تعهد و التزام فرد نسبت به افراد دیگر جامعه را نشان می دهد .(27)
چیبات2 مسئولیت اجتماعی را در نتیجه ي فرایند یادگیري توسعه می داند که این فرایند از طریق افرادي است که با هوشیاري خود می توانند، محیط را به شیوه اي تغییر دهند که ارزش هاي اجتماعی آن ها را منعکس می کنند .(24)
سبحانی نژاد (1379) مسئولیت پذیري اجتماعی را نوعی احساس التزام به عمل یا واکنش فردي در موقعیت هاي گوناگون به دلیل تقید نسبت به سایرین، که نتیجه ي آن نوعی احساس تعهد و پایبندي به سایرین و تبعیت از قواعد و معیارهاي اجتماعی و درك قواعد گروهی است که در ذهن و رفتار فرد شکل می گیرد، تعریف و مسئولیت هاي اجتماعی جالب توجه در برنامه هاي درسی را مسئولیت هاي دینی - اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادي، مدنی و زیست محیطی مطرح می کند .(10)
دنسبري و کاتز(2004) 3 معتقد هستند که مسئولیت اجتماعی توانایی به کار بردن دانش و مهارت هایی است که براي پیشرفت جامعه از طریق آموزش و تجربه به دست آمده است. توجه و خدمت به جهانیان از ویژگی هاي افراد مسئول است که از نظر اجتماعی خوب تربیت شده اند.
مسئولیت پذیري اجتماعی هر چند در ظاهر رفتاري است، هم چون سایر رفتارهاي اجتماعی، اما در واقع این احساس تعهد و پایبندي به سایرین، مبتنی بر یک نگرش4 جامع و همه جانبه است و سه بعد شناختی، عاطفی و رفتاري دارد. هر چقدر این نگرش عمیق تر، و جامع تر باشد، احتمال وقوع رفتارهاي مسئولانه از سوي فرد بیشتر خواهد بود. بنابراین، تنها آن برنامه ي درسی می تواند مدعی توجه به مسئولیت پذیري اجتماعی و رشد آن در فرد شود که توانسته است، جامع ترین نگرش ممکن را در خصوص آن در مخاطب خویش ایجاد کرده باشد .(10)
بنابراین، با توجه به تعاریف مسئولیت پذیري اجتماعی، می توان گفت که؛ مسئولیت پذیري اجتماعی، میزان تعهد و حس تعلق فرد را نسبت به سایر افراد جامعه نشان می دهد. مسئولیت پذیري اجتماعی، یک نوع احساس تعهد و التزام درونی در قبال جامعه و دیگران است که توأم با الزام اخلاقی در فرد و در جهت تعالی و رشد جامعه رخ می دهد .(9)
نظر برخی از روان شناسان
ویلیام گلاسر در تئوري انتخاب خود می گوید به دلایل بسیار روشن ما هر کاري را که انجام می دهیم انتخاب خودمان است که شامل احساس بدبختی ما نیز می شود. دیگران نه می توانند ما را بدبخت کنند نه خوشبخت. ما بیش از آن که تصور می کنیم کنترل حیات خود را در دست داریم. نظریه ي انتخاب معتقد است که ایجاد روابط درست با افراد و پذیرش حس مسئولیت
4
مبتنی به تصمیم گیري هاي مورد نظر افراد می تواند از کنترل هاي بیرونی کاسته و به فرد کمک می کند بر خود مسلط بوده و مسئولیت اعمال خود را بپذیرد .(13)
مارگارت مید، قبول مسئولیت را بزرگ ترین مرحله ي کمال انسانی دانسته است. به نظر او افراد کوشا و مسئولیت پذیر، همواره به انجام وظایف اهمیت کافی می دهند و در کمک به دیگران پیش قدم اند. بشر بدون قبول مسئولیت نمی تواند رشد کند و براي موفقیت باید مسئولیت بپذیرد. او پایداري در کوشش و انجام وظیفه را از صفات بارز فرد مسئولیت پذیر می داند .(19)
بر اساس نظریه ي گاف(1986) 1 وظیفه شناسی، مسئولیت پذیري، قابلیت اعتماد، عمل کردن بر اساس نظم و مقررات و اعتقاد بر این که عقل و دلیل باید بر زندگی مسلط باشد از ویژگی هاي شخصیتینسبتاً پایدار میان فردي و درون فردي افراد است.
گاف معتقد است که گرچه مسئولیت تا اندازه اي با مردم آمیزي و خویشتن داري همبسته است اما باید بر ارزش ها و کنترل ها که عوامل مشخص و مهمی در زندگی افراد است تأکید نمود. فردي که داراي احساس مسئولیت بالایی است نیازهاي خود را در راه نیازهاي جمع فدا می کند. این قبیل افراد پیامدهاي رفتارهاي خود را می پذیرند و قابل اعتماد و اطمینان هستند. نسبت به ساختار اجتماعی بزرگتر احساس تعهد کرده و اگرچهلزوماً رهبر نیستند اما درستکار بوده و به عهد خود وفا می کنند. گاف معتقد است که فرد مسئول به ارزش هاي اجتماعی و اخلاقی و مدنی پایبند است .(18)
براساس نظریه چلبی تمایل به احساس مسئولیت به شخص اجازه می دهد که هم زمان فعال باشد، براي کسب موفقیت کوشش نماید، محیط درونی و بیرونی خود را کنترل کند، خودتنظیم باشد، خردورز باشد و در عین حال نسبت به دیگران احساس تعلق عاطفی داشته باشد .(5) در بحث مسئولیت پذیري دو نکته را باید مورد توجه داشت: اول، توجه به انگیزه فرد براي مسئولانه عمل کردن و دوم، فرصت ها یا شرایط محیطی که زمینه رشد این انگیزه را در افراد تسهیل می کند .(26)
فردریک پرز معتقد است که انسان از طریق آگاهی قادر به انتخاب است و بنابراین، مسئول رفتار خود است. هر فرد بالغ و سالم از توانایی فکر کردن و واکنش دهی برخوردار است و در نتیجه، مسئول زندگی خویش است. او به مسئولیت به عنوان توانایی پاسخگویی خلاق به محیط نگاه می کند .(11)
تالکوت پارسونز، تعهد و مسئولیت پذیري اجتماعی را از ویژگی هاي شخصیتی افراد می دانست که تحت تأثیر عوامل فرهنگی و اجتماعی قرار دارد. وي مسئولیت پذیري افراد و نهادها را به منظور انتظام بخشیدن به نظام اجتماعی مهم می دید .(12)
اصول پرورش حس مسئولیت پذیري در نوجوانان
-1 اصل اول: شناخت نوجوانان
تمام کسانی که در امر آموزش و پروش نوجوانان سهیم هستند باید به ویژگی هاي عقلایی، عاطفی، جسمانی و اجتماعی آن ها آگاه باشند تا بر اساس ویژگی هاي فوق اقدام به آموزش مسئولیت پذیري در نوجوانان نمایند.
-2 اصل دوم: برآوردن نیازهاي زیستی و روانی نوجوانان
پرورش حس مسئولیت پذیري در نوجوانان اقتضا می کند وضعیتی فراهم شود که در سایه ي آن نیازهاي زیستی و روانی آن ها برآورده شود.
-3 اصل سوم: پرورش قواي ذهنی نوجوانان
براي این که نوجوانان بتوانند مسئولیت بپذیرند و به خوبی آن را انجام دهند باید قواي ذهنی و شناختی آن ها شکوفا شود.
-4 اصل چها : عزت نفس
