بخشی از مقاله
چکیده
دانشگاه ها و دیگر مؤسسات آموزش عالی همچون سایر مؤسسات درگیر در امر مدیریت دانش از یک طرف با چالش هایی همچون فشار مالی، رشد سریع فناوری، نقش در حال تغییر کارکنان، ارزش های رقابتی و در کل تغییر سریع جهان مواجه اند. و از طرف دیگر در تلاش برای دستیابی به اهداف خود یعنی آموزش، پژوهش و خدمت رسانی به جامعه هستند. برخورد صحیح با چالش ها و موانع و دستیابی به اهداف تنها در صورتی امکان پذیر است که دانشگاه بتواند آگاهانه فرایندهای مرتبط با خلق دانش را مدیریت کند و راه حل آسانی برای پذیرش عقاید و فرایندهای مرتبط با مدیریت دانش داشته باشد. مقاله حاضر ضمن اشاره به منافع حاصل از پیاده ساز ی مدیریت دانش ، چالش ها و موانع موجود از قبیل انسانی، فرهنگی، سازمانی ، سیاسی و فنی- تکنولوژی را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده که در پیاده سازی مدیریت دانش با توجه به مزایای بی شمار ناشی از اجرای آن، بایستی اقدام به شناسایی موانع موجود بر سر راه بکنند و قبل از هر اقدام عجولانه در این زمینه تحقیق بیشتری انجام داده تا زمینه کاهش موانع و افزایش موفقی ت سازمان مذکور بوجود آید.
روش تحقیق حاضر کتابخانه ای و نتایج حاصل از تحقیق با مطالعه کتب و مقالات بدست آمده است. به طور کلی برای توسعه مدیریت دانش در دانشگاهها باید تغییراتی که به نوعی منجر به تعامل و بازسازی دانایی میگردند به طور نظام مند تشویق و حمایت شوند. از این رو ایجاد فرهنگ مشارکت و دانش از مهمترین اقداماتی است که باید به موازات طرح و اجرای سیاست های مدیریت دانش در دانشگاه ها مورد توجه قرار گیرد. اگرچه اعمال این تغییرات کاری بسیار دشوار و زمان بر است و نمی تواند با جبر و فشار ایجاد گردد اما هرگونه تلاش برای پیاده سازی آن می تواند نوید بخش اشتراک دانش مؤثرتر در آینده باشد.
کلمات کلیدی: مدیریت دانش، چالشها و موانع مدیریت دانش، آموزش عالی
مقدمه
اساسیترین مشخصه سازمانهای هوشمند در قرن 21، تأکید بر دانش و اطلاعات است. دانش ابزار قدرتمندی است که می تواند تغییرات را در جهان به وجود آورده و نوآوری ها را ممکن سازد - محمدی فاتح، سبحانی، محمدی . - 1387 امروزه دانش مهمترین دارایی و بزرگ ترین مزیت بسیاری از سازمان ها است و سازمانها، در این محیطهای جدید سازمانی، برای بقا و موفقیت خود به سیستمهای طبیعی و انعکاس های آن نیاز دارند تا بتوانند با تشخیص سریع تغییرات، خود را با آن انطباق دهند. این موضوع، توجه سازمان ها را به سمت دانش و بهره برداری از آن معطوف کرده است. چرا که دانش، با ویژگی های بدیع و پویای خود امکان پاسخگویی به ویژگی های محیط های جدید را فراهم میسازد - فیض آبادی، . - 1390 همچنین جهان گرایی و رقابت در جهان امروز موجب شده تا دانش به عنوان ارزشمندترین منبع راهبردی شناخته شود و سازمان های امروزی نیاز دارند که به طور مؤثر به سوی منابع دانش حرکت کنند - گودرزی، ابو ترابی، دستی گردی، دستی گردی، . - 1388 و در این راستا مدیریت دانش1 را میتوان به عنوان یک عامل کلیدی برای کسب منفعت، پیشرفت و حفظ مزیت رقابتی به شمار آورد و هر سازمانی باید راهبردهایی را تدوین نماید تا بتواند ارزش های بالقوه مدیریت دانش را کسب کند - سعید اردکانی، کنجکاو منفرد،. - 1390
استفاده از مدیریت دانش در آموزش عالی در عصر جهانی سازی رقابتهای فزاینده و تغییرات تکنولوژیکی به یک امر حیاتی تبدیل شده است. امروزه افزایش قابلیتها و توان ارتقاء مهارتهای آموزشی و پژوهشی از طریق بهرهگیری خردمندانه از فناوریهای نوین یک عامل اساسی در بقاء مؤسسات آموزش عالی به شمار میآید. از این رو مؤسسات آموزش عالی میتوانند به واسطهی ایجاد و ذخیره دانش مناسب، بهبود دسترسی به اطلاعات، افزایش فضاهای علمی و مبتنی بر اطلاعات و ارزش گذاری دانش از مدیریت دانش بهرهمند گردند - منجم زاده، . - 1387 در ابتدا گستره فعالیتهای مدیریت دانش و توجه به سرمایههای فکری بیش از مراکز آموزشی بر جریانات اداری و سازمانهای کسبوکار متمرکز بوده است درحالی که مراکز نشر اطلاعات و خلق دانش بیش از هر سازمان دیگری نیازمند مدیریت و اصلاح روندهای آموزشی است. مراکز آموزشی و دانشگاهها اصلیترین مراکز تولید و انتقال دانش هستند و از دیرباز نقش اساسی در خلق، نوآوری، شکوفایی استعدادها و در نهایت جامعه دانشی داشته و دانشجویان و کارکنان مراکز آموزشی از جمله سرمایههای فکری و منابع دانشی محسوب میشوند که بهرهمندی از این سرمایهی دانشی و اطلاعاتی و مدیریت صحیح آن امری ضروری است.
از طرف دیگر امروزه تشخیص نقاط قوت و ضعف مراکز آموزشی نیازی غیرقابل اجتناب بوده چرا که نقصان مدیریت دانش و داراییهای هوشی این مراکز سبب پنهان ماندن استعدادهای خاموش و از بین رفتن آن با خروج آنها از مراکز میشود که این امر خود سبب عقبماندگی جامعه از روزآمدی و فناوری حاضر میشود. مطالعات اخیر نشان دادهاند که به رغم تلاشهای صورت گرفته سیستم مناسبی برای انتقال تجارب به نسلهای بعدی وجود ندارد. و چالش ها و موانعی مانند: عدم اتصال پژوهشها در دانشگاههای مختلف به یکدیگر، عدم تقویت و به کارگیری پژوهش-هایی که در دانشگاههای مختلف صورت میگیرد، فقدان انتقال پژوهش از دانشگاه به مراکز اجرایی و از این قبیل مسائل ضرورت پیادهسازی مدیریت دانش در سطح دانشگاهی و میان دانشگاهی و مراکز اجرایی را نشان میدهد - ربیعی، معالی، . - 1391 دانشگاهها و دیگر مؤسسات آموزش عالی همچون سایر مؤسسات درگیر در امر مدیریت دانش از یک طرف با چالش هایی همچون فشار مالی، رشد سریع فناوری، نقش در حال تغییر کارکنان، ارزش های رقابتی و در کل تغییر سریع جهان مواجه اند . و از طرف دیگر در تلاش برای دستیابی به اهداف خود یعنی آموزش، پژوهش و خدمت رسانی به جامعه هستند. برخورد صحیح با چالش ها و موانع و دستیابی به اهداف تنها در صورتی امکان پذیر است که دانشگاه بتواند آگاهانه و به روشنی فرایندهای مرتبط با خلق دانش را مدیریت کند و راه حل آسانی برای پذیرش عقاید و فرایندهای مرتبط با مدیریت دانش داشته باشد.
1-1مدیریت دانش
»نوناکا« و تاکوچی« مدیریت دانش را فرایندی میدانند که طی آن سازمان به تولید ثروت از دانش یا سرمایه فکری خود میپردازد. مدیریت دانش عبارت است از یک استراتژی آگاهانه در فراهم آوردن دانش صحیح و کمک به افراد در تسهیم و نیز بکار بستن دانش مربوطه با استفاده از روش هایی که منجر به ارتقای عملکرد سازمانی می شوند. همچنین مدیریت دانش عبارت است از مدیریت سیستماتیک و آشکار دانش که با فرایندهای خلق، جمع آوری، سازمان دهی، اشاعه - انتقال - و کاربرد دانش پیوند دارد - اسکیم،. - 2003 مدیریت دانش در سال 1997برای نخستین بار در مجامع دانشگاهی و علمی مطرح شد و به موضوعی داغ برای مدیران و محققان تبدیل گردید. مدیریت دانش به طور برجسته به خلق، تصرف،تبدیل و استفاده از دانش کمک می کند و علاوه بر این منبع بسیار مهم رقابتی برای سازمان ها به شمار می آید - کاوالری،. - 2004 در نهایت مدیریت دانش در آموزش عالی عبارت است از مجموعه ای از فرایندهای سازمانی که ایجاد، تولید، انتقال و انتشار دانش و اطلاعات را در راستای دستیابی و حصول به اهداف دانشگاهی و علمی و سازمانی مورد حمایت و پشتیبانی قرار می دهد - تاولی،. - 2003
اگر چه بیشتر پژوهشهای انجام شده در حوزه سرمایه فکری و مدیریت دانش در بخش خصوصی انجام شده است،اخیراً سازمانهای دولتی از قبیل دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی نیز، به پژوهش در این حوزه علاقه شدیدی پیداکرده اند. دلیل عمدهی آن این است که هدف اصلی دانشگاه ها تولید و اشاعه دانش بوده و مهم ترین سرمایه گذاریهای این سازمانها در حیطه تحقیقات و منابع انسانی است. امروزه نقش دانش انسانی در رشد و توسعه اقتصادی بیش از بیش بر اقتصاددانان و متخصصان امر روشن شده است. تشکیل سرمایه انسانی از راهها و صور گوناگون قابل انجام است. یکی از این صور آموزش عالی است که تا حدودی میتوان گفت در زمره مراحل پایانی تشکیل سرمایه انسانی است، به طوری که نیروی انسانی از مرحله آموزش عالی وارد بازار کارشده و در جامعه نسبت به آن توقع ایجاد میشود. در این مرحله اگر نیروی انسانی تربیت شده نتواند در ساختار اقتصادی و اجتماعی جامعه جذب شود، دیگر فرصتی برای بازسازی نیروی انسانی مذکور وجود نخواهد داشت . با توجه به این امر و از آنجا که دوره آموزش عالی از حیث اهمیت کمتر از مراحل قبلی تشکیل سرمایه انسانی - ابتدایی، متوسطه - نیست، این دوره مورد توجه و دقت قرار میگیرد - کارنامه حقی، اکبری، . - 1383
نظام آموزش عالی عهدهدار وظایف و مسؤولیتهای مهمی در زمینه رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تربیتی جوامع است در کشور ما نیز آموزش عالی وظیفه مهم تربیت نیروی انسانی متخصص مورد نیاز بخشهای مختلف را برای تأمین خودکفایی در علوم و فنون، صنعت، کشاورزی و ... به عهده دارد . از آنجا که دانشگاه ها به عنوان بازیگران اصلی سیستم نوآوری ملی به حساب میآیند، سازمانهای تحقیقاتی و مراکز آموزش عالی در ایران به فرآیندهایی روی آورده اند که آنها را انعطاف پذیر، شفاف و رقابتپذیر سازد . در این راستا و با توجه به این واقعیت که ایران کشوری در حال توسعه محسوب میشود، چارهای جز اهمیت دادن بیش از پیش به نقش دانش در توسعه پایدار وجود ندارد. لذا، آگاهی سازمانها و از جمله آموزش عالی از چالشها و موانع پیش روی مدیریت دانش و تلاش در جهت رفع آنها موجب هموار شدن مسیر پیش روی آنان خواهد شد - دعایی، دهقانی سانیج، . - 1389
1-2 اهداف مدیریت دانش
صاحبنظران اهداف مدیریت دانش را در چند دسته تقسیمبندی کردهاند :
-1 ایجاد مخازن دانش: اطلاعات و دانش را ذخیره میکند.
-2 فراهم کردن امکان دسترسی به دانش و به کارگیری روش هایی در جهت ارتقاء دسترسی به دانش و تسهیل انتقال آن میان افراد، در این جا تاکید بر ایجاد ارتباط، پیوند، دسترسی، انتقال و استفاده از فناوری هایی چون نظام های ویدئو کنفرانس ، ابزارهای اشتراک و شبکههای ارتباطات دوربرد میباشد.
-3 بهبود و ارتقاء محیط دانشی، بدین ترتیب محیط برای تولید ، انتقال و استفاده موثرتر از دانش نقش هدایت گری را خواهد داشت. این شامل قوانین و ارزشهای سازمانی که مرتبط با دانش است میباشد.
-4 مدیریت دانش به عنوان یک دارایی و درک ارزش دانش برای سازمان. مانند فناوری هایی که دارای ارزش بالقوه هستند پایگاه داده مشتریان و فهرست های تفصیلی که نمونه هایی از دارایی های ذهنی سازمان ها می باشند که برای آن ها می توان ارزش تعیین کرد - بزرگزاده، . - 1391
1-3 نقش مدیریت دانش در آموزش عالی
مفهوم مدیریت دانش در آموزش حسی متعالی از جمله ترکیب قدرتمند درک و دریافت خوب، دانش چگونگی عملی و احساسی برای آن چه که ممکن است به عنوان سرمایهای ضروری بر اثربخشی مدیریت دانش در مؤسسات آموزش عالی بهترین تفسیر را به همراه داشته باشد را ایجاد میکند. مدیریت دانش در آموزش عالی از طریق ایجاد چارچوبی جهت درک و فهم چگونگی ارزیابی مناسب به مخاطبان این نظام کمک میکند. به عبارت دیگر مناسب بودن ارزیابی عملکرد آموزش عالی به مؤثر بودن نظام اطلاعاتی موجود در آن وابسته است. به طور کلی مدیریت دانش میتواند به دلایل ذیل در آموزش عالی مفید واقع گردد:
-1 مؤسسات آموزش عالی معمولاً دارای ساختار اطلاعاتی جدید و مدرن هستند.
-2 تسهیم و تقسیم دانش و اطلاعات با همکاران، دوستان، پژوهشگران و دانشجویان برای استادان بسیار طبیعی است.
-3 دستیابی به دانش به واسطه منابع موجود در کمترین زمان ممکن و برقراری ارتباط با سایر منابع علمی خواسته و میل طبیعی نخبگان دانشگاهی و دانشجویان میباشد - کامر، . - 2005
کیدول - - 2000 چنین بیان میکند که استفاده از روشها و فناوریهای مدیریت دانش در آموزش عالی از اهمیتی یکسان و یا حتی بیشتر در بخشهای مشابه برخوردار است. در واقع چنان چه مدیریت دانش به طور مؤثر انجام پذیرد میتواند به ایجاد ظرفیت بهتری برای تصمیمگیری، کاهش زمان چرخه تولید وتوسعه - برای مثال برنامه ریزی - ، بهبود خدمات علمی و کاهش هزینهها منجر گردد. از سوی دیگر، مؤسسات آموزش عالی و دانشگاه ها هر روز شاهد افزایش رقابت دانشجویان و منابع مختلف هستند. استعداد اعضای هیئتعلمی و کیفیت پژوهشهای آنها در مؤسسات آموزش عالی، به عنوان مهمترین عامل در جذب دانشجویان و کسب منابع در این مؤسسات مطرح است. مدیریت دانش انتشار و انتقال دانش موجود و ایجاد و تولید دانش جدید را که شامل همکاریهای مربوط به
