بخشی از مقاله
چکیده
استفاده از عناصر چهاگانه طبیعت در آثار هنرمندان از نخستین کارها تا به امروز به چشم می خورد و هنرمندان مختلفی با رویکردهای گوناگون به استفاده از این عناصر پرداخته اند. بنابراین حضور و استفاده از عناصر آن را می توان به یک ویژگی عام برای بیشتر آثار هنری دانست. با توجه به اهمیت و نقش عناصر چهارگانه در فرهنگ ایرانی و ساختار آتشکده ها این مقاله سعی بر آن دارد تا این عناصر حیاتی و اسطوره ای را از نظر مفاهیم رمزی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. در این راستا ابتدا مسئله زیر بنایی که همان آفرینش است مورد توجه قرار میگیرد و در ادامه، به مفاهیم اساطیری و نمادین این عناصر در طول تاریخ بشریت و فرهنگ ایران پرداخته شده است. سپس تاثیرات این عناصر بر هنر و معماری این مرز و بوم بخصوص آتشکده ی فیروزآباد مورد بررسی اجمالی قرار گرفته است. روش گردآوری اطلاعات این پژوهش از طریق اسنادی و کتابخانه ای و بصورت تحلیل توصیفی-تاریخی می باشد. باشد که با تکیه بر این نگارش زمینه مطالعات کاملتر فراهم گردد.
واژههای کلیدی: عناصر اربعه، فرهنگ ایران، آتشکده فیروزآباد، معماری، اسطوره
-1 مقدمه
انسان از دیر باز با طبیعت ارتباط داشته و در بسیاری از اساطیر خود از عناصر طبیعت بهره جسته است. داستانهای آفرینش در جوامع باستانی سرشار از حضور عوامل و عناصر طبیعی هستند. در بسیاری از ادیان آسمانی عناصر طبیعی مقدس شمرده شده اند و این ارتباط تا حدی پیش رفته است که برخی درختان و چشمه ها مورد پرستش قرار میگرفتند . در فرهنگ فارسی »عنصر« به هر یک از چهار چیز، یعنی آب، آتش، خاک، باد (هوا) که در قدیم آنها را مایه پیدایش موجودات دیگر می دانستند (صدر یافشار .(6192 :1388 چهار عنصر را صوفیان به چهار نفس تشبیه کرده اندآتش: را نفس امّاره نام کرده اندباد. را نفس لواّمه، آب را نفس ملهمه، خاک را نفسمطمئنهّ (سجادی، ذیل عناصر) عناصر اربعه را به دو دسته تقسیم کرده اند: 1 عناصر خفیف 2 عناصر ثقیل. دو عنصر آتش و هوا (باد) را به سبب قرار گرفتن بالای دیگر عناصر، عناصر خفیف، و آب و خاک را به سبب حرکتشان به سوی پایین، عناصر ثقیل نامیده اند (جرجانی .(361 : 1969 ایرانیان آب، باد، خاک و آتش را به وجود آورندگان عالم و گردآورندگان نظام هستی می دانستند و همواره آنها را گرامی می داشتند. این عناصر چهارگانه در تفکر جهان باستان خدایانی شدند و به صورت نمادین جای استواری یافتند (اقوام پور .(35 :1388 پرستش آب و باد و خاک و آتش بسته به روحیات، خواسته و آرزوهای هر ملتی از زمانی بسیار دور رواج داشته و حتی به امروز نیز بسیاری از این عقیده ها وجود دارد. این باورها نیز مخصوص به تمدن یا قوم خاصی نیست . گاهی هر چهار عنصر و بعضا یک یا دو مورد از این عناصر را جز اولین مواد یا "ماتریا پریما" ذکر کرده اند.
مورخان یونانی ستایش عنصر آب را به ایرانیان نسبت داده اند، در تاریخ »هرودت« آمده است که ایرانیان طی مراسمی برای آب قربانی و فدیه می دادند (یاحقی .(29 :1375 ایرانیان برای پرستش این عناصر جایگاههایی در نظر میگرفتند از جمله آتشکده ها که با در نظر گرفتن و بهره گیری از این عناصر ساخته میشدند.
