بخشی از مقاله
چکیده
توسعه سکونتگاههاي مختلف انسانی اعم از شهر و روستا امري ضروري و لازمه توسعه منطقه اي بوده که این امر در مناطق مرزي از اهمیت ویژه اي برخوردار می باشد.زیرا توسعه بیشتر این مناطق به بقا و پایداري بیشتر این سکونتگاهها در ابعاد اقتصادي ، اجتماعی و... انجامیده و بدین ترتیب موجبات ثبات و امنیت پایدار منطقه را فراهم می آورد. منطقه زاهدان از مناطق درحال توسعه جنوب شرق ایران اسلامی بوده که با مرکزیت شهر زاهدان بعنوان بزرگترین کانون جمعیتی منطقه می تواند نقش موثري در توسعه مناطق روستایی از طریق پیوند و ارتباط با آنها ایفا نماید. معمولا توسعه مناطق روستایی به نسبت فاصله از مراکز شهري کاهش می یابد زیرا از میزان اثر نفوذ شهر کاسته می شود. این مقا له بر آنست تا با هدف آزمون رابطه سطح توسعه یافتگی روستایی با فاصله از شهر زاهدان، با استفاده از تحلیل آماري مبتنی بر بررسی هاي میدانی به این مهم بپردازد.جامعه آماري تحقیق شهرستان زاهدان با 243 روستاي بالاي 20 خانوار در سال 1385 می باشد. نتایج حاصله نشان می دهد که در این منطقه توسعه یافتگی روستاها با فاصله گرفتن از شهر زاهدان ارتباط خاص و معنی داري نداشته ولذا بر سرمایه گزاري بیشتر دولت در اجراي پروژه هاي بزرگ اشتغال زا و تمرکز زدایی از مرکز شهرستان تاکید شده است.
مقدمه
رواج مفهوم امروزي توسعه که بیشتر جنبه ي نسبی دارد، به دهه 1960 باز میگردد هرچند که مقوله جهانی شدن توسعه و طرح مسایل توسعه نیافتگی برخی کشورها ودر مقابل توسعه نیافتگی برخی دیگر عمدتا پس از جنگ جهانی دوم و بدنبال بحثهاي اساسی در دوره بازسازي آغاز شد ( سعیدي ، عباس ، 1381 ، .( 154 توسعه منطقه اي نیازمند توسعه همه جانبه سکونتگاههاي مختلف انسانی اعم از شهر و روستا بوده و در این راستا شناخت وتحلیل وضع موجود توسعه یافتگی مناطق از ضرورتهاي برنامه ریزي و توسعه نواحی روستایی می باشد. این وضعیت می تواند چراغ راهنمایی براي برنامه ریزان و مدیران منطقه اي بوده تا بتوانند سیاستها و خط و مشی هاي مناسبی در راستاي توسعه متعادل ، هماهنگ و متوازن منطقه اي بیابند. زیرا آگاهی از نقاط قوت و ضعف نواحی حهت ارائه طرحها ، برنامه ها و سیاست گزاریها در قالب شاخص هاي اقتصادي ، اجتماعی ، فرهنگی کالبدي ، بهداشتی و غیره می تواند معیار مناسبی براي تعین جایگاه نواحی و عاملی مهم در حهت رفع مشکلات و نارسایی هاي موجود در رسیدن به توسعه پایدار باشد( قنبري و حسین زاده دلیر ، 1384 ، .( 2 در این فرآیند تعیین سطوح توسعه یافتگی نقاط یا مناطق روستایی به تفکیک روستا، دهستان و یا بخش ، گام اساسی و مهمی است که در ابعاد مختلف توسعه اعم از توسعه زیر بنایی، کشاورزي ، اقتصادي ، اجتماعی ، بهداشتی – در مانی و غیره می تواند وضعیت هر سطحی از توسعه و سکونتگاه را تعیین نموده و کمک موثري در تخصیص منابع و امکانات توسعه اي به تصمیم گیران و برنامه ریزان محلی و منطقه اي در راستاي رفع محرومیت و پر کردن شکاف توسعه مناطق ارائه نماید .توسعه روستایی بر بهبود وضعیت اقتصادي و تغییرات اجتماعی مردم ساکن در نواحی روستایی دلالت دارد که بموجب آن، زمینه ي بهبود وضع درآمد،بهداشت، تسهیلات آب آشامیدنی، امکانات مسکن، تسهیلات حمل و نقل و ارتباطات در روستاها فراهم می
٤٣٧
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
آید(شبان. (103 -2000 برقراري عدالت اجتماعی در جامعه توسط دولت ایجاب می نماید که روستاییان نیز به خواسته هاي خود دست یابند تا بتوانند در کنار جامعه شهري به زندگی خود ادامه داده و با ایفاي نقش تولیدي و عرضه آن به مراکز شهري ، نیاز مندیهاي اقتصادي ، بهداشتی ، فر هنگی و اجتماعی خود را دریاقت دارند ( رضوانی ، 1381 ، .( 122 لذا امروزه ضرورت توسعه روستایی با توجه به مسئله انسانی بودن آن ،تولیدي بودن روستاها و امنیت غذایی ،ابعاد زیست محیطی ، کاهش فقر ، بعد مکمل بودن مکĤنها و تجربه ناموفق پنج دهه تجربیات توسعه در جهان که فقط به شهر توجه شد ( فیروز نیا و رکن الدین افتخاري ، 1382 ، ( 148-151 روشن ومبرهن میگردد.
در فرایند توسعه روستایی هر چند ارتقا کلی همه نواحی روستایی مهم است، ولی توجه به نواحی روستایی محروم و کمتر برخوردار در راستاي تامین نیاز هاي اساسی آنها و همچنین تعدیل تفاوت ها در سطوح برخورداري آنها اهمیت بیشتري دارد.
از اینروست که ریاست جمهوري اولویت کاري دولت را همواره خدمت وتوجه به محرومان دآنسته و دولت را بدهکار آنها می داند. زیرا ساکنان مناطق محروم جزو زحمتکش ترین و وفادار ترین افراد جامعه بوده و اگر بخواهیم پیشرفت کشور ما پیشرفت پایدار و اصیلی باشد ، باید بخش مهمی از توجه مان به عمران ، اشتغال و تولید ، آموزش ، بهداشت و در مان ، مسکن و معماري روستاها معطوف نماییم تا بدین وسیله بر خلاف گذشته زندگی کردن در کانون تولید و تولید کردن افتخار ملی بشود( گزارش جمهور، 1387 ، .( 3 با این وصف، مسئله آنست که با وجود گذشت بیش از 80 سال از استقرار دولت مدرن
(1307) در استان و انتخاب زاهدان بعنوان مرکز آن ،اجراي پنج ساله قبل از انقلاب (رژیم پهلوي (1327-57 و چهار برنامه پنجساله بعد آن ، وقت آن رسیده تا بررسی شود آیا فاصله روستا ها از این مرکز جمعیتی و کانون اصلی برنامه ریزي و انواع خدمات با سطح توسعه یافتگی آنها ارتباطی دارد . چرا که با تبدیل آبادي کوچک دزداب به شهر زاهدان به عنوان مرکز استان
(معین،646 : 1385 ، حسن زهی، 32: 1386، وارثی و همکاران (145 : 1387 وبعدها شهرستان و این شهر به بزرگترین شهر استان و منطقه جنوب شرق کشور با کارکرد ها ي متنوع تبدیل شده است. و لیکن مشخص نیست که چینش کانون جمعیتی منطقه بویژه امر توسعه یافتگی آنها ارتباطی با فا صله گرفتن از این مرکز دارد یا شرایط طبیعی ، اجتماعی و اقتصادي منطقه بر این متغییر تاثیر گزار را غلبه یافته است.
اهداف :
تعیین وضعیت توسعه یافتگی نقاط روستایی شهرستان نسبت به فاصله از مرکز آن دستیابی به رابطه بین وضعیت توسعه یافتگی نقاط روستایی و فاصله از مرکز شهرستان
سئوالات طرح :
وضعیت توسعه یافتگی نقاط روستایی شهرستان به نسبت فاصله از مرکز آن چگونه است ؟ آیا رابطه اي بین وضعیت توسعه یافتگی نقاط روستایی و فاصله از مرکز شهرستان وجود دارد؟
مبانی نظري و پیشینه تحقیق
معمولا توسعه مناطق روستایی به نسبت فاصله از مراکز شهري کاهش می یابد زیرا از میزان اثر نفوذ شهر کاسته می شود منطقه نفوذ شهري این مسئله را روشن می سازد که هر چه شهر بزرگتر باشد، سلسله خدمات کالا و عملکردهایی که احتمالاً تامین میکند وسیعتر و ارتباط آن جا نیز با حومه پیچیده تر است زیرا این عرصه میدان کنش و واکنش هاي ابعاد متفاوت یک جامعه انسانی است ( رضوانی، 1381، 38و.( 40 در این ارتباط والدو تابلر ( ( 1965 بیان می کند که هر چیزي در طبیعت با چیزهاي دیگر ارتباط دارد ، اما همواره چیزهاي نزدیک بهم داراي ارتباط بیشتري هستند از چیزهاي دوراز هم هستند و این مطلب را بعنوان اولین قانون جغرافیا ذکر می کند. همینطور اصطلاح جغرافیائی((Distance decay بیان میکند که تعامل بین دو نقطه کاهش می یابد همچنانکه فاصله بین آن دو افزایش پیدا میکند( ویکیپدیا ،.(2011 در نظریات وان تونن ، کریستالر و لوش نیز به نوعی این مفهوم مستتر می باشد لیکن عمدتا بستر شکل گیري این نظریات منطبق بر مناطق دشتی و
٤٣٨
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
جلگه اي صاف وهموار است( پاپلی یزدي و ابراهیمی ، 1381 ، .(180 – 194 در هر حال شهرها بعنوان یک مرکز فعال و کانون ثروت ،قدرت ، امکانات وخدمات و مرکز سیاست گزاري و تصمیم گیري بدون شک می تواند در ابعاد مختلف بر حوزه نفوذ خویش اثر گزار بوده که یکی از این ابعاد بحث فاصله از آن می باشد .
در رابطه با نقش شهر در توسعه روستایی بر اساس تئوري مدرنیزاسیون و به نقل از پاول((1990 شهرها عامل ایجاد کننده ،گسترش دهنده و موتور محرکه توسعه بیان شده که به عنوان تسهیل کننده پخش توسعه و نوآوري روي حوزه نفوذ خویش عمل می نمایند. ( افراخته ، 1383 ، .( 103-115 همینطور در بحث مناسبات میان شهر وروستا ، نقش شهرها در برابر روستاها نقش هدایت کننده ذکر شده زیرا دولت در شهر مستقر است،ثروت وغناي شهر بیش از روستاست ونوآوریها همه از شهر نشات می گیرد(سهامی ،1371، .(916 همچنین بیان شده که تاثیر شهر بر زمینهاي کشاورزي و روستایی با عامل فاصله ارتباط مستقیم داشته یعنی با فاصله گیري روستاها از شهر ها سوداگري زمینهاي کشاورزي کاهش یافته و فشار بر روستاها کمتر می شود ( شکویی، 1373، .( 291 با وجود اینکه روستاهاي ایران و بویژه منطقه خشک زاهدان غالباً استقرارشان تابع امکانات زیستی ، مانند وجود آب، زمین زراعی و مسایل اجتماعی و اقتصادي خاص خود بوده لیکن وضعیت توسعه یافتگی آنها نسبت به فاصله از شهر بزرگی همچون زاهدان که بر مبناي این مبانی تئوریکی و واقعیتهاي موجود منطقه کانون مرکزي آن بشمار می آید، می بایست تاثیراتی در توسعه روستایی حوزه خویش داشته باشد.
در باب توسعه وتوسعه نیافتگی مکاتب و دید گاههاي مختلفی از جمله مکتب تکاملی توسعه ،نظریه نوسازي ، دیدگاه مارکسیستی از توسعه و نظریه وابستگی اشاره نمود (ازکیا ، ( 35 -60 : 1370 که هدف آنها بررسی وتحلیل عوامل موثر در عدم تعادلها و نابرابریهاي توسعه کشورها ومناطق است.
بررسی سوابق تحقیق نشان می دهد که در این زمینه کارهاي متعددي در سطح کشور صورت گرفته که به برخی از آ نها اشاره می شود. براي تعیین سطوح توسعه نواحی روستایی روش ها و مدلهاي متعددي وجود دارد که روش موریس با توجه به ترکیبی بودن و قابلیت گسترش و جایگزینی جهت تعیین سطوح برخورداري و توسعه نواحی روستایی استان زنجان در سطح دهستان با استفاده از 27 شاخص مختلف اقتصادي- اجتماعی و کالبدي در چهار سطح توسعه یافته ، کمتر توسعه یافته ، در حال توسعه و محروم پرداخته است ( رضوانی ، 1383 ، .( 76 بدري به تعیین سطوح توسعه یافتگی نواحی روستایی شهرستان کامیاران با انتخاب 34 شاخص توسعه در زمینه هاي زیربنایی ،بهداشتی – در مانی ، آموزشی ، فرهنگی ، اقتصادي وجمعیتی با استفاده از مدل موریس و در سطح دهستان اقدام کر ده است( بدري و همکاران، 1385 ، .(116ابراهیم زاده و همکاران نیز در تحقیقی مشابه به تعیین درجه توسعه یافتگی نواحی روستایی سیستان و بلوچستان در سطح شهرستان و بخش پرداخته اند . آنها با استفاده با استفاده از 35 شاخص توسعه در 5 گروه شاخصهاي توسعه جمعیتی، زیر بنایی، اجتماعی-فرهنگی و بهداشتی – درمانی با روش تاکسونومی سنجش توسعه یافتگی روستاها در سطح شهرستان و بخش پرداخته و آنها را در سه سطح برخوردار، نیمه برخوردار و محروم طبقه بندي کرده اند. براین مبنا در سطح شهرستان ، شهرستان زاهدان جزء مناطق محروم قرار گرفته هرچند در سطح بخش دو مرکزي و میرجاوه آن در سطح بخشهاي نیمه برخوردار بوده و دو بخش نصرت آباد و کورین در ردیف بخشهاي محروم طبقه بندي شده ا ند (ابراهیم زاده و همکاران، .( 1380 جهت سنجش سطح توسعه روستایی در شهرستان تربت حیدریه از 10 شاخص در سطح روستا استفاده شد و سپس آنها را در سه گروه نسبتاً توسعه یافته، در حال توسعه و محروم طبقه بندي نمودند( کلانتري و همکاران ، 1382 ، . (41 در تحقیق دیگري که بر مبناي اطلاعات سالهاي 1379-84 انجام شده آمده که استان سیستان و بلوچستان از نظر توسعه انسانی در رتبه 22 در بین 28
استان مورد بررسی کشور قرارگرفته است . بر همین مبنا در بین 28 استان مورد بررسی، استان سیستان و بلوچستان از نظر توسعه اقتصادي در پایین ترین رتبه و جایگاه 28 قرار دارد. شاخص نابرابري این استان در مقایسه با سایر استان هاي کشور در رتبه 27 واقع است(حسن زاده و مسکینی، .( 1388
٤٣٩
ھما ش م ی ی زی و ا ؛ چا ش و ر یا
30 و 31 فروردین - 1391 دانشگاه سیستان و بلوچستان
National Congress on Border Cities and Security; Challenges and Strategies – CBCS 2012
روش تحقیق
تحقیق حاضراز نوع کاربردي و روش بررسی آن توصیفی - تحلیلی بر مبناي دادهاي میدانی و اسنادي است . جامعه آماري تحقیق کل روستاهاي 20 خانوار و بالاتر شهرستان به تعداد243 روستا در 1385 بوده که بر اساس تعریف قانون تقسیمات کشوري روستا شمرده می شوند(جمعه پور ،.( 10 : 1384 حجم نمونه بر اساس فرمول کوکران (حافظ نیا، (140: 1383
تعداد 90 روستا یا حدود 37 درصد روستاهاي منطقه انتخاب گردید. انتخاب روستاهاي نمونه با لحاظ نمودن درصد توزیع روستاها در سطح بخشها ، توپوگرافی منطقه و طبقات جمعیتی روستاها، با استفاده از نمونهگیري ترکیبی تصادفی شامل نمونهگیري نسبی در مرحله اول و سپس تصادفی ساده بوده است( .(Kothari, 2009: 34 جمعآوري دادهها مبتنی بر استفاده از ابزار پرسشنامه روستا همراه با مشاهده مستقیم بوده که در سال 1387 توسط نگاره با مراجعه به روستاهاي نمونه و پرسش از شوراي اسلامی روستا یا ریشسفیدان و معتمدین محلی به عنوان مطلع ترین افراد روستا به انجام رسیده است.
هچنین برخی اطلاعات شاخصهاي توسعهاي نظیر سواد و اشتغال و تعداد خانوار از سرشماري سال 1385 مستقیما از مرکز آمار ایران ، همینطور عملکرد محصول در هکتار و سطح زیر کشت ها از مراکز خدمات کشاورزي و وضعیت کنترل موالید و زایمان در بیمارستان از خانه هاي بهداشت روستایی اخذ شدهاست. اندازه گیري سطح توسعه یافتگی هر روستا با استفاده از روش موریس به انجام رسیده است. برنامه عمران سازمان ملل((UNDP، الگویی براي درجه بندي نواحی از لحاظ توسعه یافتگی به کار برده که هم جدیدترین الگوي رسمی استفاده شده در سطح حهانی بوده و هم قابلیت گسترش و جایگزینی در فضاهاي برنامه ریزي با مقیاسهاي مختلف و متنوع را دارد .این الگو به مدل موریس معروف است( حسین زاده دلیر ،1380 ، .( 152 متغییرهاي تحقیق شامل دو گروه متغییر وابسته و مستقل می باشند. گروه متغییر وابسته سطح توسعه یافتگی روستایی منطقه و ابعاد مختلف آن است که از طریق شاخص هاي سنجش توسعه یافتگی در سطح روستا و در ابعاد خدمات زیربنایی و عمومی با 10 شاخص ، کشاورزي با 7 شاخص ، اقتصادي با 9 شاخص ، اجتماعی – فرهنگی با 10 شاخص ، بهداشتی - درمانی با 6 شاخص و جمعا 42 شاخص شناسایی شده موجود در روستاهاي منطقه به شرح جدول1 بوده اند.
