بخشی از مقاله
چکیده
در شهرسازي سنتی ایران بخشهاي مختلف شهري اعم از محیط سکونتی (اجتماعی و فرهنگی(,
محیط تجاري (بازار ومراکز خرید) و محیط حکومتی (ادارات وسازمانهاي شهري) به نسبت جمعیت نیاز زمان وتکنولوژي زمان در ابعاد گستردهاي برنامهریزي شده است به نحوي که این برنامهریزي ضمن آنکه قرنها داراي عملکرد وکارایی مناسبی بوده امروزه نیز در بسیاري موارد هنوز قابلیت اجرایی دارد. در کمتر نقاطی از مناطق شهري دنیا انسجام بین سه محیط فوق در عین جدایی فیزیکی از یکدیگر قابل درك وبرداشت است. بازار به عنوان فضاي اقتصادي شهر به همراه مجموعه اي تحت پوشش ستون فقرات شهر را تشکیل میدهد در حالی که در سر چشمهها و انشعابات و محدودههاي خود با سایر فضاهاي شهري از جمله محلات مسکونی اتصال یافته است اگر چه فضاهاي حکومتی نیز جایگاه مخصوص به خود را دارا هستند. با مطالعه روند موجود در شهرسازي سنتی به عنوان الگویی به منظور بهسازي بازسازي وتوسعه فیزیکی شهرهاي امروز ضمن اینکه باعث احیا نظام مثبت شهرسازي سنتی میشود میتواند راه گشاي حل مشکلات مربوط به نوع شهرسازيهاي دوران معاصر باشد.
واژگان کلیدي: شهرسازي سنتی، محلهبندي بافت شهري، فضاهاي شهري، توسعه شهري، دگرگـونی
ساختار شهر
۱
مقدمه
درآمدي کوتاه بر تاریخ تبریز درباره قدمت تبریز نظرات گوناگونی ابراز شده است تا آنجا که برخی از محققان پیـدایش آن را از زمـان مادهـا
دانسته اند. بناي تبریز را به سال 175) ق791 / م) به زبیده خاتون همسر هارون الرشید نسبت داده اند و لیکن آشکار است که شهر تبریز تا پیش از گزیده شدن به پـایتختی ایلخانـان، یکـی از شـهرهاي نـه چنـدان بـزرگ آذربایجان بشمار می رفت چرا که شرایط بین منطقهاي و بین المللی براي تبدیل شدن آن به یک شهر بـزرگ، تا آن زمان مهیا نشده بود.
باید توجه داشت که اهمیت یافتن تبریز با دگرگونی شرایط جغرافیایی سیاسی و اقتصـادي جهـان کـه پـس از حمله مغول روي داد بی ارتباط نبوده است. زیرا پس از این بود که رابطه بازرگانی میـان شـرق و غـرب فزونـی گرفت و به تناسب آن تبریز که بر سر شرق به غرب بود اهمیت یافت.
تبریز بلافاصله پس از مرکزیت یافتن مراغه در زمان هلاکوخان به پایتختی برگزیده شـد، راه بازرگـانی معـروف جاده ابریشم که تا پیش از این دوره، از ري به زنجان و از آنجا به اردبیل و سپس به قفقـاز مـی رفـت، از طـرق میانه و اوجان به تبریز وصل شد و با عبور از مرنـد و خـوي بـه قلمـرو امپراطـوري عثمـانی رسـید و از طریـق استانبول به اروپا وصل شد.
در سایه دادوستد دوسویه میان جاده ابریشم و تبریز، شهر به سرعت گسترش یافت. دو مجموعه ربع رشیدي و شنب غازان و باغها و بوستانهاي گسترده در حد فاصل این دو مجموعه، شهر را دربرگرفت، پس از دوره ایلخانی تبریز همواره به عنوان یکی از شهرهاي بزرگ و مهم کشور مطرح بـود. در دوران صـفویه شـاردن مـی نویسـد:
تبریز، بزرگترین شهرهاي ایران چه از حیث عظمت و جمعیت و چه از لحاظ مکنت و تجارت مـی باشـد، شـهر تبریز از دوره فتحعلیشاه از یکسو به دلیل اقامت ولیعهد قاجاري در آن و از سوي دیگـر بـه خـاطر نزدیکـی بـه قفقاز، گرجستان و عثمانی بصورت کانون مبادلات فرهنگی و اقتصادي با کشورهاي همسایه شمالی درآمد.
گذشته از آن با وقوع جنگ هاي ایران و روس تبریز اهمیت نظامی و سیاسی یافت. بدین ترتیب شـهر تبریـز از این زمان تا پایان قاجاریه بعنوان مهمترین شهر کشور پس از تهران مطرح شد و در نیمه دوم حکومت قاجاریـه و در جریان انقلاب مشروطیت بعنوان شهري پیشرو در آزادي خواهی نامی بلند یافت.
۲
ساختار بافت شهري تبریز تا پیش از سالهاي دهه 1300 شمسی تبریز در دوره قاجاریه، که آن را سلف مستقیم تبریز امروزي می توان دانست، شهري است کـه نیـروي حیـاتی
خویش را به طور عمده از سه عامل رونق بازرگانی و مرکزیت نظامی و سیاسی کسب می کرده است، و این امـر معلول موقعیت جغرافیایی این شهر از لحاظ ارتباط دادن ایران و آسیا با روسیه، عثمانی و اروپـا اسـت. بازتـاب کالبدي سه عامل یاده شده را در پیکر شهر نیز به آسانی می توان دید: بازاري بزرگ و ثروتمند، دیوان خانه اي گسترده و سربازخانه ها و مراکز نظامی چند در پیرامون هسته مرکزي شهر.
مهمترین راههایی که استخوانبندي اصلی شهر را تشکیل می دهند یکی راه واصـل از دروازه خیابـان بـه دروازه شتربان است که در مسیر راه بین قاره اي آسیا به اروپا یعنی جاده ابریشـم واقـع شـده و دیگـري کـه اهمیـت کمتري دارد اما قدیمی تر است، مسیر میان دروازه گجیل و دروازه باغمیشه است که از شرق به سراب و اردبیل و از غرب به مراغه و کرمانشاه و عتبات و بغداد می رسیده است. گذشته از راه دروازه خیابان به دروازه شـتربان که درست از درون بازار می گذرد، راه میان دروازه نوبر به دروازه استانبول که در داخـل شـهر کـم و بـیش بـه موازات آن یک حرکت می کند نیز همان نقش را داشته است. محور جنوب شـرقی- شـمال غربـی جـاده ري-
