بخشی از مقاله
ارزیابی ژئومورفوسایتها در ایران به منظور حفاظت و نیل به توسعه پایدارآن
چکیده
ژئوتوریسم بخشی از توریسم طبیعی است که تکیه بر منابع طبیعی و زمین شناسی دارد. ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها به عنوان زیربنای ژئودایورسیتی همیشه مدنظر گردشگران ژئومورفولوژی و زمین شناسی بوده است. از این رو برای پتانسیل یابی ژئوتوریسم یک منطقه و یا قابلیت سنجی توریستی ژئوپارک ها، در ایران و جهان محققین همواره به دنبال ارزیابی ژئوسایتها و ژئومورفوسایتهای آن منطقه بوده اند. هدف از تحقیق حاضر این است که تعداد زیادی روشهای ارزیابی ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها تا سال 2015 را بررسی و نقاط ضعف و قوت آنها را استخراج نموده تا بتوان یک روش جامع برای ارزیابی مناطق ژئومورفوتوریسمی بیان نماید. در این تحقیق با روش اسنادی و به شیوه تحلیلی - تطبیقی تمامی روشها آنالیز شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که روش کومانسکو کامل ترین روش برای ارزیابی ژئومورفوسایتها در حال حاضر می باشد با ذکر این نکته که در ارزیابی نقش خدماتی ژئومورفوسایتها ضعیف عمل کرده است. روشهای پرالونگ، لویس کابولی کوا، بریلها و فاسولاس در مرتبه های بعدی اهمیت قرار می گیرند، هرچند آنها نیز در قسمتهایی تمام پتانسیل یک ژئومورفوسایت را نشان نمی دهند. اکثر روشهای کار شده در ایران روشی جامع برای ارزیابی ژئومورفوسایتها نیست. به همین منظور بر مبنای مقایسه روشهای مختلف و تعاریف ژئوتوریسمی ، روشی برای ارزیابی ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها طرح ریزی شده است. در این روش هفت دسته ارزش(علمی، استفاده آموزشی، ارائه خدمات، محافظت و مراقبت، فرهنگی، اکولوژی/ زیبایی شناختی و اقتصادی) در نظر گرفته شده است که به ارزش علمی و آموزشی هر کدام 20 درصد و به بقیه ارزشها 12 درصد وزن داده می شوند. هر کدام از ارزش ها نسبت به وزنشان محاسبه شده و معیار کلی را ارائه می دهند.
واژههای کلیدی: نگرش جدید ، ژئومورفوسایت، ژئوسایت، ژئوتوریسم، ژئوپارک.
-1 مقدمه
تأثیر اقتصادی و فرهنگی ژئودایورسیتی بر بشر فوق العاده زیاد است؛ موقعیت اکثر سایتها در ایجاد منابع معدنی یا خاکی تأثیرگذار بوده است.[1] ژئوتوریسم، توریسم را به ژئوسایتها و حفاظت ژئودایورسیتی و یک فهم از علوم زمین سوق می دهد[2]
. برای تعیین چنین سایتهایی لازم است که شناسایی و ارزیابی از سایتهای مستعد صورت بگیرد. مفهوم ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها به نظر می رسد که برای همین هدف مناسب باشد، زیرا از نقطه نظرهای مختلف اغلب روش های ارزیابی ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها را در بر می گیرد. ایران دارای گستره ی وسیعی از پدیده های زمین شناختی و ژئومورفولوژیکی است که ژئوتوریسم به تازگی در آن پا گرفته و مراحل اولیه توسعه را طی می کند. در فلات ایران به دلیل جایگاه ویژه و
1
پیچیده خود پدیده های مورفولوژیکی شگفت انگیزی همچون غارهای متعدد، خورها و خلیج ها، چشمه های آب معدنی و کارستیک، گل فشان ها، چشمه های نفتی، گازفشان ها، تالاب ها، کویرها و ماسه زارها ایجاد شده است .[3]
بررسی آثار منتشره در مورد ژئومورفوسایتها حکایت از این دارد که این قسمت از ژئوتوریسم(ژئومورفوسایتها و ژئوسایتها) یک تاریخچه علمی جوانی دارد و نیاز به کاوش و موشکافی بیشتری دارد. تا اوایل دهه 90 میلادی و حتی با وجود چند اثر تألیف شده درباره گردشگری و زمین شناسی ژئوتوریسم اصطلاحی تعریف شده و منتشر شده نبود. [4] دلیما[5]1 با استفاده از معیارهای ارزیابی ژئومورفوسایتها در گذشته، یک روش ارزیابی معرفی نموده و به ارزیابی ژئومورفوسایتهای برزیل پرداختند. کومانسکو2 و همکاران [6] جاذبه های ژئومورفوسایت های دره ویستا3 را بررسی و ارزیابی کردند. فاسولاس و همکاران[7] روش کمی ژئوتوپها را برای محافظت از میراث زمین شناسی ارائه نمودند، به گونه ای که بیشتر ارزشها نمره ای از 1 تا 10 دارد. کوبالی کوا یک ارزیابی از ژئومورفوسایتها را تا سال 2011 دارد و در نهایت یک روش ارزیابی ژئومورفوسایت پیشنهاد می کند . [8] جاستیانا وارونا76 4 ژئوسایت را در ژئوپارک رودخانه ویستولا5 در لهستان با 18 معیار ارزیابی بررسی می کند و در نهایت گروههای ارزیابی مشابه را دسته بندی می نماید. [9] بریلها در مقاله خود به بررسی نقاط ضعف و قوت ارزیابی ها پرداخته و یک معیار برای ارزیابی ژئوسایتها و ژئودایورسیتی بیان می کند . [10] جواروشا6 و همکاران [11] ، 32 ژئوسایت را بر اساس معیار و روش ارزیابی جدید در سواحل غربی پرتغال بررسی نموده و کوبالی کوا و کریشنر [12] به ارزیابی ژئومورفوسایتها در هایلند کشور چک7 پرداخته و فرصتها و نقاط ضعف و توانایی های ژئومورفوسایتها را بررسی نموده است.
در ایران نیز تحقیقات متعدد و قابل توجهی در این زمینه صورت گرفته است. یمانی و همکاران به بررسی قابلیت های ژئوتوریسمی ژئومورفوسایت های منطقه سیمره با استفاده از روش پرالونگ پرداختند و نتیجه گرفتند که لندفرمهای منطقه به دلیل توان بالا در زمینه آموزش علوم زمین و ویژگی هایی همچون زیبایی، وجود جاذبه های تاریخی، باستانی، فرهنگی و ورزشی، توانمندی های بالایی در زمینه گردشگری دارند . [13] شایان و همکاران به ارزیابی ژئومورفوسایتها با روش کومانسکو پرداختند و نتیجه گرفتند که دره شهرستانک بیشترین امتیاز را به خاطر تنوع پدیده های ژئومورفولوژیکی دارد و لندفرم آبشار پل آهنی کمترین رتبه را به خاطر کم ارزش بودن امتیاز فرهنگی داراست . [14] ثنایی و همکاران با روش AHP به ارزیابی ژئومورفوسایتها در دره توچال پرداختند و نتیجه گرفتند که 60 درصد این پهنه وضعیت خوب و مناسب ژئوتوریسمی برای شهر تهران می باشد و می تواند برای احداث ژئوپارک مناسب باشد . [15] مرادی با استفاده از مدل رینارد به ارزیابی ژئومورفوسایتهای سرپل ذهاب پرداختند و نتایج آن از لزوم برنامه ریزی دقیق برای قابلیت های ژئومورفوسایتهای منطقه حکایت دارد . [16]
پژوهش حاضر سعی دارد تا بر اساس بررسی و تحلیل روشهای ارزیابی ژئومورفوسایتها و ژئوسایت ها در ایران و جهان، مجموعه ی نسبتاً کاملی از پیشینه و روش شناسی کارهای انجام شده تاکنون را ارائه نماید. نقاط قوت و ضعف مدل ها بررسی شده و بهترین مدل برای ارزیابی ژئومورفوسایتها و ژئوسایتها در ایران و جهان پیشنهاد نماید.
1-1 مبانی نظری:
ژئودایورسیتی: مفهوم ژئودایورسیتی ابتدا در اوایل دهه 90 در استرالیا بیان و تنوع پدیده ها و سیستم های زمین تعریف شد. [17] گری یک تعریف گسترده تری ارائه داد: ژئودایورسیتی یک گستره ی طبیعی(تنوع)، زمین شناسی(سنگها، مواد معدنی، فسیلها)، ژئومورفولوژیکی (لندفرم، فرایندها) و پدیده های خاکی، شامل اجتماعاتشان، روابطشان، ویژگی هایشان، تفاسیر و سیستمهایشان می باشد . [1]
2
ژئوکانزرویشن: نگهداری و کشف ژئودایورسیتی و ارزیابی شان می تواند اهداف ژئوکانزرویشن را در بر بگیرد و می تواند به عنوان اساس فعالیتهای ژئوتوریسمی خاص قلمداد شود. ژئوکانزرویشن می تواند به عنوان فعالیت انسانهایی که به سمت محافظت میراث زمین شناسی سوق داده شده، توصیف شود . [18] یکی از راههای محافظت و مراقبت مؤثر از ژئودایورسیتی این است که قسمتهای ارزشمندش همچون میراث زمین (میراث زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی ) که می تواند با سایتهای ژئومورفولوژیکی و زمین شناسی مهم نشان داده شوند ، محافظت و مراقبت شود. [19]
ژئوهریتیج(میراث زمین شناسی ): مفهوم میراث زمین بر پایه تعریف میراث طبیعی است که برای اولین بار در سال 1972 ارائه شده است . [20] اصطلاح میراث زمین به عنوان یکی از ارزش های مهم برای انسان ها، شامل تحقیقات پژوهشی، آموزشی، زیبایی شناسی و روحانی، توسعه فرهنگی و یک مکان با ژئودایورسیتی طبیعی همراه با اجتماعات تعریف می شود. [21] یک تعریف ساده تر با ابرهارد[22] 8 ارائه شده است: او مدعی است که میراث زمین به چیزهایی تعلق دارد که آرزو می کنیم برای نسل حال و آینده باقی بماند.
ژئوسایتها، ژئومورفوسایتها: ژئوسایتها به عنوان قسمتهایی از زمین خاکی تعریف می شوند که دارای اهمیت ویژه ای برای تفسیر تاریخ زمین است، موضوع های زمین شناسی و ژئومورفیک دارند و به خاطر درک یا بهره برداری انسانی یک ارزش علمی، تاریخی- فرهنگی، روحانی و یا اقتصادی- اجتماعی را نمایش می دهند و می توانند بر طبق خصوصیت غالبشان به چند گروه تقسیم شود، به عنوان مثال رسوب شناسی، چینه شناسی، آتشفشانی، ژئومورفولوژیک، سنگ شناسی یا معدن شناسی. [23] ژئومورفوسایتها اجزاء اصلی توسعه ژئوتوریسم هستند[9] ؛ که ارزشهای خاصی مانند علمی، فرهنگی، تاریخی، زیبایی و اقتصادی اجتماعی، به لطف ادراک انسان به دست آورده اند.[24]
-2 روش تحقیق
در این تحقیق ابتدا با روش کتابخانه ای تمام اسناد مربوط به مراحل ثبت ژئوپارک ها و مقالات موجود برای استفاده در ارزیابی ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها گردآوری شده و از بین آنها 15 روش پر کاربرد انتخاب شده است. نحوه کاربرد آنها در ایران و جهان مورد مقایسه قرار گرفته شده است و معیارها با یکدیگر مقایسه شده است. اساس این تحقیق بر روش مقایسه ای بنا نهاده شده است. تمام روشها در یک جدول کامل نمره دهی شده است و سعی شده است نقاط قوت و ضعف آنها مورد تجزیه تحلیل قرار گیرد. با توجه به نقاط ضعف و نقاط قوت یک معیار برای ارزیابی ژئومورفوسایتها و ژئوسایتها و شرایط اقلیمی کشورمان برای امکان سنجی ژئوتوریسمی و ژئوپارک، یک معیار تعریف شده و مورد استفاده پژوهشگران واقع شود.
انواع روشهای ارزیابی ژئومورفوسایتها در جهان و ایران :
دو رویکرد اصلی برای ارزیابی ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها وجود دارد: اولین رهیافت بر مبنای روش تخصصی و کیفی است و دومین روش مربوط به رتبه دادن سایتها است تا سایتها به طور عددی بررسی شوند و پتانسیل سایت تعیین شود. [25]
تا سال 2001این روشها اساساً بر ارزش علمی ژئوسایت ها تمرکز داشتند و اغلب محققین ارزش های مکمل را که برای فعالیتهای ژئوتوریسمی مهم هستند به حساب نمی آوردند. از درونمایه مفهوم ژئومورفوسایت، دیگر روشهای ارزیابی ارائه شدند.
این روشها عموماً هم شامل ارزشهای علمی و هم مکمل بودند؛ بنابراین آنها می توانند برای طرح های ژئوتوریسمی یا ارزیابی پتانسیل توریستی سایتها بهتر به خدمت گرفته شوند. عموماً ارزیابی به چندین گام تقسیم می شود:
ارزیابی ارزش های علمی، ارزیابی ارزشهای مکمل(چیزهایی شامل ارزیابی پتانسیل توریستی یا ارزیابی ارزش اقتصادی، چیزهایی که به صورت نامعلوم ارزیابی می شوند) و ارزیابی آسیب پذیری، مخاطرات و رفتار بر سایت. این ضروری است که تأکید شود ارزیابی بایستی بر اساس دانش و سیاهه ریزشده موجود از پتانسیل ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها باشد. ارزیابی ارزش علمی بر پایه معیاری است که به ارزش ذاتی سایت مرتبط است [1] و . [6] معیار ارزیابی علمی با یکپارچگی یا نادر بودن ارائه می شود و برخی محققین سرمشق بودن و آموزشی بودن یا دانش علمی سایت را هم دخیل می کنند. [12]
3
ارزیابی ارزشهای مکمل بر پایه جنبه های فرهنگی / تاریخی / مذهبی / زیبایی شناختی است که با سایت مرتبط می شوند. این ارزشها عموماً دقت کمتری دارند و بر احساس ارزیاب وابسته است، با این حال برای ارزیابی کامل ضروری است . [25] در حالی که معیار فرهنگی / تاریخی / مذهبی عموماً اطلاعاتی درباره سطح اهمیت این سرمایه ها را تشکیل می دهد[26] ، ارزیابی زیبایی شناختی یا جنبه حسی پیچیدگی بیشتری دارد و می تواند با فردیت تحت تأثیر قرار گیرد. معیار ارزیابی برای ارزش زیبایی شناختی عموماً بر پایه قابل مشاهده بودن و شمار دیدگاهها و تضاد رنگی با محیط[27] ، ساختار عمودی یا تعدد رنگها
می باشد. [6]
ارزیابی پتانسیل اقتصادی برای کاربری عموماً بر مبنای معیاری شبیه در دسترس بودن، محدودیت های کاربری و وجود بسترسازی[10] ، وجود محصولات اقتصادی و حمایت از ارتقا سایت می باشد[9] و .[28]
برخی روشها، ارزیابی آسیب پذیری و مخاطرات طبیعی و انسانی را در بر می گیرد. [11] برخی معیارها با مراقبت قانونی موجود از سایت یا مخاطرات بالقوه و بالفعل، ارائه می شوند .[10] از طرفی چون ژئومورفوسایتها هم ارزش علمی و هم مکمل را ارائه می دهند، ارزیابی آنها تنها با معیار علمی مشخص نمی شود بلکه به معیارهایی که با فرهنگ، علم، پدیده های اجتماعی و اقتصادی(همانند قابلیت مشاهده، در دسترس بودن، نمایش سرمایه های فرهنگی) در ارتباط است نیز نیاز است.[8]
بروشی و سندررو [29] یک روشی را بر مبنای سه گروه از معیارها بیان نمودند:
کیفیت ذاتی(علمی) سایت، قابلیت و پتانسیل کاربری( ارزش اقتصادی ) و پتانسیل مخاطرات و احتیاجات محافظتی. هر گروه از چندین معیار تشکیل شده است.
سرانو و گونزالس تروبا[30] 9 نیز روشی بر اساس سه دسته معیار ارزیابی پیشنهاد کردند(جدول .(1
جدول : (1 ) روش ارزیابی سرانو و گونزالس تروبا از ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها
این روش تحقیق برای ارزیابی ژئومورفوسایتها در پارک ملی پیکوس در اروپا10 استفاده شده است.
زوروس[31] و [32] و یک فرایند ارزیابی طراحی نمود که بر اساس شش معیار آموزشی و علمی ،ژئودایورسیتی ، شناختی و اکولوژیکی ، فرهنگی ، مخاطرات بالقوه و نیازهای مراقبتی و پتانسیل کاربری طراحی نمودند . این روش برای ارزیابی ژئومورفوسایتها در ناحیه آیجین و در بین ژئوپارک لسووس پتریفاید فارست) 11 ژئوپارک لسووس کنونی) استفاده شده است. پرالونگ[28] یک روش ترکیبی که در ابتدا برای ارزیابی پتانسیل توریستی ژئومورفوسایتها مناسب بود را پیشنهاد داد. معیارهای پرالونگ برای ارزیابی در جدول 2 نشان داده شده است.
4
جدول : (2 ) معیارهای ارزیابی پرالونگ از ژئومورفوسایتها
ارزیابی ها نشان می دهد که در ایران از مدل های پرالونگ و اکولوژیک بیشتر استفاده شده است و مدلهای دیگر تا سال 2007 در درجه بعدی استفاده قرار دارند. [3]
پریرا و همکاران[33] یک روش ارزیابی خیلی دقیق بر پایه ارزشهای حفاظتی، کاربری، مکمل و علمی طرح کردند. پس از آن متدولوژی توسط پریرا و پریرا [25] بسط پیدا کرد. این روش در پارک ملی مینهو برای ارزیابی ژئوسایتها و ژئومورفوسایتها به کار گرفته شد که احتمالاً یکی از پیچیده ترین روشها با ملاحظات ارزیابی ارزشهای ژئوتوریسم و پتانسیل ژئوتوریسمی است . [8]
دلیما [5] با تغییری در معیارهای جانتا دی آندلوسیا[34] یک معیاری تهیه می کند که از معیارهای چون نمونه بودن، کیفیت رخنمون، تنوع در سطح ایالت، پتانسیل آموزشی، لجستیک، تعداد ساکنین در فاصله 25 کیلومتری، دسترسی، آسیب پذیری در اثر فعالیتهای انسانی، ارزشهای تکمیلی(اکولوژیکی/ فرهنگی)، عظمت ساختاری، نزدیکی به امکانات رفاهی و پتانسیل تفریحی تشکیل شده است. در ایران نیز محققین زیادی همچون مقیمی و همکاران [35] از روش پریرا استفاده نموده اند.
جوزه بریلها[10] 12 معتقد است که اکثر روشهای ارزیابی ژئوسایتها و ژئودایورسیتی ها برای ژئوپارکها از تعاریف غیرشفاف و ضعیف استفاده شده است. برای این منظور از یک روشی استفاده نموده است تا بتواند بیشترین کمیت سازی را در بحث کشف ژئوسایتها و ژئودایورسیتی داشته باشد. معیارهای مورد استفاده بریلها در جدول3 ارائه شده است.
جدول : (3 ) معیارهای ارزیابی بریلها از ژئومورفوسایتها
5
رینارد و همکاران [27] بر هر ارزیابی که بر ابداع جدید و کار میدانی استوار باشد و داده های عمومی و توصیفی(مورفولوژی، منشأ)را شامل شود ، تأکید داشت. معیارهای ارزیابی رینارد نیز مبتنی بر به 5 دسته معیار اصلی شامل : ارزش علمی ،اکولوژیکی ، زیبایی شناختی ، فرهنگی و اقتصادی استوار بود .
کومانسکو و همکاران[6] قائل به 5 دسته از ارزشها برای ارزیابی ژئومورفوسایتها است. این روش از درجه جامعیت بیشتری برخوردار است. در ایران نیز تحقیق هایی چون شایان[14] انجام شده است که از این روش استفاده نموده اند (جدول .(4
جدول : (4) معیارهای ارزیابی کومانسکو از ژئومورفوسایتها
فاسولاس و همکاران[7] روشی از چند معیار برای بررسی کمی ژئوتوپها به منظور محافظت از میراث زمین شناسی ارائه نمودند که به شرح جدول 5 است.
جدول : (5) معیارهای فاسولاس و همکاران از ژئومورفوسایتها
6
کوبالی کوا[6] پس از بررسی معیارهای مختلف نتیجه گرفت که معیارهای 5گانه زیر کامل ترین معیارها برای ارزیابی ژئومورفوسایتها می باشد(جدول .(6
جدول (6) معیارهای ارزیابی کوبالی کوا از ژئومورفوسایتها
کوبالی کوا و کارل کرشنر[12]13 با تغییر اندکی بر همان 5 معیار اصلی ذکر شده به ارزیابی ژئومورفوسایتها در هایلند کشور چک14 پرداخته و فرصتها و نقاط ضعف و توانایی های ژئومورفوسایتها را بررسی کرده است.
