بخشی از مقاله
چکيده
اين عبارت را مي توان در اکثر خيابان هاي تبريز مشاهده کرد. آيا مي دانيد تبريز ٢٠١٨ چيست ؟ سازمان کنفرانس اسلامي معروف به سازمان همکاري اسلامي طرحي را از سال ٢٠١٥ با نام معرفي شهر نمونه گردشگري کشورهاي اسلامي کليد زد. در اين طرح هر ساله شهري از کشورهاي اسلامي به عنوان ” شهر نمونه گردشگري جهان اسلام ” معرفي ميشود. در اولين معرفي شهر قدس فلسطين در سال ٢٠١٥، شهر قونيه ترکيه سال ٢٠١٦؛ و براي سال ٢٠١٧ نيز شهر مدينه عربستان به اين عنوان انتخاب و در نهايت شهر تبريز به عنوان شهر نمونه گردشگري جهان اسلام در سال ٢٠١٨ انتخاب شد. همانطور که از عنوان مشخص است اين انتخاب بر اساس فاکتورهاي تاريخي، فرهنگي، ديني و مذهبي صورت گرفته است . توجه به شاخصه هاي مهم اين عنوان اهميت بسياري دارد. طبيعتا گردشگران خارجي براي ديدن برج ها، مراکز خريد پيشرفته و مانند آنها به تبريز سفر نميکنند. اگر چنين ملاکهايي وجود داشته باشد شهرهايي مانند دبي در صدر اين انتخاب قرار دارند. مسلما توجه به پيشينه هاي تاريخي، فرهنگي، اجتماعي، ديني و مذهبي مهمترين عامل توفيق در تبريز ٢٠١٨ است . تمامي برنامه ها و اقدامات انجام شده بايد در مسير معرفي داشته هاي تبريز انجام شود. تاريخ و تمدن تبريز مثال زدني است و از جمله مواردي است که ميتوان بر روي آن کار و به عنوان نقطه قوت از آن استفاده کرد. اين نوشتار با استفاده از مطالعات کتابخانه اي و مشاهده ميداني به بيان اهميت فضاهاي تاريخي – فرهنگي شهر تبريز و پتانسيل ها و محدوديت هاي موجود در اين بخش از شهر است که ميتواند نقش موثري در برنامه ريزي و مديريت گردشگري اين شهر داشته باشد. در نهايت راهبردهاي نهايي در جهت توسعه گردشگري و پويايي فضاي توريستي شهر تبريز ارائه ميگردد.
واژگان کليدي: گردشگري، گردشگري شهري، بافت هاي تاريخي – فرهنگي، تبريز ٢٠١٨
١.مقدمه
امروزه ، صنعت گردشگري در دنيا يکي از منابع مهم درآمد و درعين حال از عوامل موثر در تبادلات فرهنگي بين کشورهاست و به منزله گسترده ترين صنعت خدماتي جهان حائز جايگاه ويژه اي است . مطابق نظر سازمان جهاني گردشگري، گردشگري بزرگ ترين صنعت فعال در جهان است . هنگامي که يک جامعه به مقصد گردشگري تبديل ميشود، کيفيت زندگي، سيستم - هاي ارزشي، روابط خانوادگي،نگرش ها، آداب وسنن ، الگوهايرفتاري، و بسياري از مولفه هاي ديگر اقتصادي، اجتماعي، و فرهنگي آن تحت تاثير قرار ميگيرد. از جمله اين تاثيرات ميتوان به افزايش جمعيت ، شلوغي، استفاده بيشتر از زيربناهاي اقتصادي، بهبود اشتغال ، نوزايي هنرها و فنون محلي و فعاليت هاي فرهنگي سنتي، تاثير بر ميزان درآمدها، و يا فقر در جامعه اشاره کرد. گردشگري تاريخي از انواع بسيار مهم گردشگري در جهان امروز به شمار ميرود که شامل ديدار از مناطق فرهنگي، تاريخي و باستاني، و جاذبه هاي قديمي مانند جاذبه هاي هفتگانه جهان است . جاذبه هاي تاريخي شامل مکان هاي تاريخي و فرهنگي ميشود که از نظر ميراث فرهنگي اهميت بسياري دارند و به همين دليل از نظر گردشگران بسيار جذاب و ديدنياند.
سرزمين ايران با توجه به فرهنگ و تاريخ باستاني خود، که ريشه در تاريخ کهنسال اين مرز و بوم دارد، و نيز آثار باستاني بسيار زيادي که در جايجاي اين کشور ديده ميشود، در رديف يکي از کشورهاي مهم جهان به لحاظ جايگاه تاريخي،فرهنگي، و ساير جاذبه هاي گردشگري قرار گرفته است . ولي به دليل بيتوجهي مسئولان امر و نيز ناکافي بودن آگاهيهاي عمومي مردم از ارزش هاي تاريخي و فرهنگي خود باعث عدم پيشرفت در زمينه صنعت گردشگري شده است . بنابراين ، با توجه به فضاهاي گردشگري و بالاخص مکان هاي گردشگري تاريخي و باستاني يکي از زمينه هاي شکوفايي گردشگري در شهرها فراهم خواهد شد. گردشگري شهري سرآمد انواع گردشگريها و پرمشتريترين آنهاست ؛ به طوري که با توجه به جايگاه ويژه شهر، در بسياري از کشورهاي موفق در اين صنعت ، شهر پايه و اساس توسعه گردشگري است . ايجاد و توسعه فضاهاي شهري مناسب ، بازسازي فضاهاي متروک و مرده به قصد زنده کردن جنبه هاي کهن جامعه از جمله آثار توسعه گردشگري در فضاهاي شهري است . فضاهاي گردشگري شهري در شهرهاي معاصر را مي توان به دو دسته تقسيم کرد.
١.فضاهاي مدرن يا جديد: نظير پارکها، مراکز فروش مدرن ، فرهنگسراها، ميادين و پلاژها.
٢.فضاهاي سنتي: نظير بازارها، امامزاده ها، گورستان ها، باغ ها، مساجد و ساير اماکن تاريخي.
فضاي توريستي شهر تبريز در گروه دوم قرار ميگيرد. در واقع اين شهر به دليل داشتن جاذبه هاي متنوع مثل موزه ها، بناهاييادبود، مقبره ها، پارکها، سالن تئاتر و معماري هاي منحصر به فرد و تاريخي و مکان هاي مربوط به حوادث مهم و افراد مشهور، از ديرباز ديار آشناي جهانگردان ، سفرنامه نويسان ، تجار و طالبان علم بوده است سفرنامه هاي متعدد جهانگردان مسلمان و شرق شناسان غربي حکايت از جايگاه والاي جغرافيايي، فرهنگي و تاريخي اين سرزمين دارد. اما تا به حال شهر تبريز نتوانسته از مواهب اقتصادي و فرهنگي توريسم به نحو شايسته اي استفاده کند.
در واقع شناخت و بررسي فضاي توريستي اين شهر مي تواند نقش موثري در ساماندهي و برنامه ريزي فضاهاي توريستي متناسب با شرايط اجتماعي، طبيعي و فرهنگي و استفاده از ظرفيت هاي موجود داشته باشد.
٢.اهميت و ضرورت تحقيق
امروزه گردشگري فراتر از يک صنعت به مثابه يک پديده پوياي جهاني و اجتماعي داراي پيچيدگيهاي خاص خويش است
هم اکنون بسياري از کشورهاي پيشرفته جهان ، گردشگري را بهترين راه اعتلاي فرهنگ ، ايجاد تفاهم بين المللي و دستيابي به درآمدهاي سرشار اقتصادي ميدانند در واقع مهم ترين هدف توسعه گردشگري داخلي و خارجي، توسعه اقتصادي – اجتماعي نواحي مقصد است اهميت سير و سفر و گردشگري در تعالي فرهنگي و تفاهم بين المللي سبب شده که مجمع عمومي سازمان ملل متحد، روز ٢٩ سپتامبر هر سال را روز جهاني گردشگري اعلام کند. لذا جابه جايي و حرکت انسان ها، به جز تاثيرات فرهنگي و روحي ثمرات اقتصادي عظيمي به بار ميآورد توسعه گردشگري در شهر تبريز مي تواند
منافع زير را در بر داشته باشد:
١.توسعه زيرساخت ها، حمل و نقل ، انرژي و ارتباطات .
٢.فراهم آوردن زمينه مناسب براي توسعه و حمايت از صنايع .
٣.جذب سرمايه هاي داخلي و خارجي به صورت مستقيم و غير مستقيم .
٤. هموارسازي بستر مناسب براي افزايش درآمد ملي، توسعه فرصت هاي شغلي و ايجاد تحول مثبت در ساير بخش هاي اقتصادي.
٥.بهبود استانداردهاي زندگي
رسيدن تبريز به جايگاه مناسب در گردشگري نيازمند توجه همه بخش هاي دولتي، سازمان هاي مرتبط با گردشگري و بخش خصوصي به اين صنعت است . لذا توجه به گردشگري شهري، ميتواند نقش موثري در توسعه شهرها و نواحي داشته باشد.
٣.گردشگري شهري
در طي تاريخ ، شهرها کانون توجه فعاليت هاي مرتبط با گردشگري ازجمله اسکان ، تفريح ، و ساير تسهيلات و خدمات براي گردشگران بوده است . بنابراين ، بيشتر فعاليت هاي مرتبط با گردشگري در شهرها از جمله کلانشهرهاي بزرگ متمرکز شده است و گردشگري شهري به منزله مهم ترين و باارزش ترين بخش گردشگري مورد توجه مجامع دانشگاهي قرار گرفته است به تازگي، گردشگري شهري به دليل رشد سريع اقتصادي و افزايش درآمدها، به ويژه در کشورهاي آسيايي و افزايش رقابت بين کشورها براي بازاريابي توريسم از اهميت ويژه اي برخوردار است . امروزه ، تخمين زده ميشود توريسم ٦ درصد صادرات کالاها و خدمات جهان را به خود اختصاص ميدهد نواحي شهري به علت جاذبه هاي تاريخي و فرهنگي، اغلب مقاصد گردشگري مهمي محسوب ميشوند. شهرها معمولا جاذبه هاي متنوع و بزرگي همچون موزه ها، بناهاي يادبود، سالن هاي تئاتر، استاديوم هاي ورزشي، پارکها، مراکز خريد، و مکان هاي تاريخي دارند که جاذب گردشگرند شهرها هم به منزله محل توريست فرست و هم به منزله مقصد توريست پذير محسوب ميشوند. بيشتر شهرها و به ويژه شهرهاي قديمي و پايتخت ها اين چنين نقشي را دارند امروزه ، گردشگري شهري را يکي از عوامل توسعه اقتصادي، اجتماعي، و رفاهي شهر و شهرنشينان ميدانند
در توريسم شهري، عوامل متعددي ميتواند زمينه ساز جذب توريسم شود که وجود آداب و سنن ميتواند يکي از اين عوامل باشد با اين اوصاف ، مراکز شهري به علت تجمع نهادهاي مدني و زيرساخت هاي اجتماعي ميتوانند محل مناسبي براي جذب و جلب گردشگران داخلي و خارجي محسوب شوند. اهميت اين نوع گردشگري، زماني که با تاريخ و تمدن يا شرايط ويژه طبيعي آن ناحيه همراه شود، دوچندان شده و با برنامه ريزيهاي مناسب و بجا به آساني توانايي تبديل شدن به قطب بزرگ گردشگري را خواهد داشت
امروزه ، شهرها يکي از مقاصد پربيننده گردشگري جهان اند که هر ساله پذيراي ميليون ها نفر گردشگرند.
گردشگري شهري امروزه به صورت يک فعاليت مهم درآمده که جريان کارها، اقدام هاي اجتماعي، و تغييرات فضايي چشمگيري را شکل ميدهد فضاهاي شهري، به ويژه محدوده بافت هاي تاريخي و قديمي، به علت وجود جاذبه هاي نوستالژيک ، معماري، فرهنگي، و بناهايارزشمندي که نمادي از شرايط اقتصادي، اعتقادي، و اجتماعي آن دوران است ، از مقاصد مهم گردشگري به شمار مي روند
٤.عوامل موثر بر جذب گردشگر شهري
نمودار١: عوامل موثر بر جذب گردشگر. ماخذ: نگارندگان
٥.شهرهاي تاريخي- فرهنگي
شهرها از نظر گردشگري انواع مختلفي دارند:مثل ، شهرهاي زيارتي (مذهبي)، فرهنگي – تاريخي، شهرهاي درماني، آسايشگاهي، شهرهاي ساحلي و.... شهر تبريز به دليل داشتن منابع تاريخي و فرهنگي فراوان ، مرکزيت اداري، درماني، موقعيت جغرافيايي و اقليم در گروه شهرهاي تاريخي – فرهنگي قرار ميگيرد.
شهرهاي تاريخي و فرهنگي با دارا بودن شواهد و ارزش هاي والاي فرهنگي، جزئي از هويت اجتماعي و شناسنامه ملي هر قوم و کشور محسوب ميشوند. اين کالبد بايد به عنوان يادگاري از گذشته و پيشينه جمعي ما، به مثابه گنجينه اي ارزشمند و به عنوان يک سرمايه فرهنگي محفوظ باقي بماند. به عبارتي، ثروتي به ميراث مانده و امانتي ارزشمند است که نيازمند توجه و تاکيد خاص است از سويي ارزش هاي شهرهاي تاريخي را نبايد صرفا منحصر به ارزش تاريخي و فرهنگي آنها دانست .
بافت هاي کهن جزئي از پيکره و بدنه شهرها هستند و داراي ارزش هاي کالبدي، عملکردي و اقتصادياند. که با قابليت ها و توان هاي بالقوه خود يک سرمايه اقتصادي نيز محسوب ميشود فضاي گردشگري شهرهاي تاريخي و فرهنگي با مسائل و تنگناهاي خاصي روبه رو هستند؛ زيرا عواملي نظير بافت هاي تاريخي، معماري، مساله حفاظت و ميراث فرهنگي، سنت ها و عرف اجتماعي مردم و انبوه گردشگران و نظارت دولت و مجامع بين المللي و افکار عمومي جامعه ، برنامه ريزي و اجراي آن را در اين فضاها مشکل کرده است . شهرهاي تاريخي هم به مثابه ساير شهرها، نيازمند به زير ساخت هاي شهري بوده و بعضا بيش از ساير شهرها نيازمند آن هستند، به طوري که بايد علاوه بر ساکنان شهري، گردشگران را هم از امکانات و خدمات شهري بهره - مند سازد. از همين جهت است که نوعي تقابل و دوگانگي در برنامه ريزي چنين شهرهايي ديده ميشود. از يک سو ما نيازمند
به توسعه شهري و امکانات و خدمات شهري بيش از ساکنان شهري هستيم ، و از سوي ديگر هويت و بافت تاريخي شهر بايد حفظ گردد. از يک سو بايد از تخريب و فرسودگي شهر و آثار و جاذبه هاي شهري جلوگيري کنيم و از سوي ديگر پذيراي انبوه گردشگران باشيم
بافت هاي تاريخي با توسعه فعاليت ها و فضاهاي گردشگري در حفظ بناها و عناصر تاريخي خود موفق ميشوند و حضور روز و شب شهروندان و گردشگران را امکان پذير ميسازند. حضور مردم ، جوانان و نوجوانان ، جشن ها، برپايي نمايش ها و معرفي هر آنچه مظهر تنوع فرهنگي و قومي يک ملت با تاريخ هزاران ساله است . تمام اين جلوه ها در رشد و ارتقاي فرهنگ و دانش يک شهر موثر است . در چنين فضاهايي، زمينه ساز رشد صنعت گردشگري و جذب گردشگران داخلي و خارجي است . از اين رو اقتصاد مرکز شهر با صنعت و فعاليت هاي گردشگري شکل ميگيرد و حياتي تازه مييابد
مهم ترين قابليت هاي بافت تاريخي شهر تبريز از نظر گردشگري عبارتند از:
١.موقعيت مکاني مناسب و استقرار در مرکز شهر.
٢.همجواري با مراکز تجاري و خدماتي و اداري شهر.
٣.دارابودن پتانسيل و قابليت هاي بالقوه و سرمايه گذاري اقتصادي و فرهنگي.
٤.دارابودن منابع خدماتي، تاسيساتي و تجهيزات شهري.
٥.امکان بهره برداري مناسب از قابليت ها و توان هاي بالقوه در اين بخش .
٦.دارابودن سرمايه ها و ارزش هاي گرانقدر تاريخي، فرهنگي و توريستي.
٦.محدوده مورد مطالعه
منطقه تاريخي- فرهنگي تبريز که با ٤٢١ هکتار وسعت ، ٣ درصد از مساحت کل شهر را در بر گرفته است ، از شمال به خيابان شمس تبريزي، از سمت شرق به خيابان ثقه الاسلام ، از شمال شرق به دانشسرا، از جنوب به خيابان قاضي طباطبايي، از جنوب - غربي به شريعتي و از جانب غرب به خيابان فلسطين محدود ميشود. به سبب ويژگيهاي تاريخي آن ، نيز استقرار آن در بخش مرکزي شهر تبريز (يکي از کلانشهرهاي کشور) به عنوان محدوده مورد مطالعه در نظر گرفته شده است . اين بخش از شهر در حقيقت شامل محدوده اي است که در آن ساختار و قسمت عمده اجزا و عناصر تشکيل دهنده آن اعم از ابنيه ، فضاها و گذرها دست نخورده باقيمانده و داراي ارزش تاريخي شهرسازي و معماري ميباشد. در اين بافت ، ابنيه ، فضاها و عناصر واجد ارزش توانسته اند به صورت مجموعه اي به هم پيوسته و ساختار واحد درآيند شهر تبريز براساس مصوبه شورايعالي معماري و شهرسازي ايران به عنوان يکي از شش شهر تاريخي و فرهنگي کشور به ثبت رسيده است
تصوير١: محدوده منطقه تاريخي- فرهنگي تبريز
٧.انواع جاذبه هاي گردشگري
جاذبه هاي گردشگري عمده ترين عامل جذب گردشگر يا ايجاد فضاي گردشگري است . جاذبه ها را ميتوان در دو سطح مورد شناسايي قرار داد:
١،٧.جاذبه هاي مهيا:جاذبه هاي مهيا شامل عوامل طبيعي از قبيل آب و هواي خوش ، مناظرمطلوب ، امکان ماهيگيري، دريانوردي، اسکي روي آب ، آب هاي گرم معدني ، امکان کوهنوردي و اسکي، شکار و... ميباشد
٢،٧.جاذبه هاي نامهيا:جاذبه هاي نامهيا به عواملي گفته ميشود که به دست بشر ساخته ميشود و از آنها براي جلب گردشگران استفاده ميشود. مانند موزه ها، آثار باستاني و تاريخي، نمايشگاه ها، فستيوال ها و غيره
اما جاذبه هاي تاريخي– فرهنگي در بخش جاذبه هاي نامهيا قرار ميگيرد که خود در ٥ مقوله قابل بررسي است :
١.جاذبه هاي مذهبي مثل مساجد، کليساها، معابد، مدارس ديني، مقبره ها و زيارتگاه ها.
٢.جاذبه هاي شهري مثل پل ها، کاروانسراها، حمام ها، بازارها و تکيه ها.
٣.جاذبه هاي نظامي مثل دژها، رزمگاه ها، قلعه ها و برج و باروها.
٤.جاذبه هاي مسکوني مثل عمارت ها، قصرها، باغ ها و منازل شخصي.
٥.جاذبه هاي ناملموس فرهنگي
٨.جاذبه هاي گردشگري شهر تبريز
پس با توجه به مطالب گفته شده ، جاذبه هاي تاريخي – فرهنگي شهر تبريز در بخش جاذبه هاي نامهيا قرار ميگيرد که در اين قسمت بررسي ميشود:
١،٨.جاذبه هاي مذهبي تبريز:مسجد جامع (مجموعه پنج مسجد بزرگ و تاريخي)، مسجد کبود، مسجد ظهيريه ، مسجد اوچ گوزلي (سه چشمه )، مقبره الشعرا، مقبره دوکمال ، بقعه صاحب الامر، کليساي ارامنه به نام مريم مقدس ، مدرسه صادقيه ، مدرسه اکبريه و...
٢،٨.جاذبه هاي شهري:مجموعه بازار تبريز، بازار امير، تيمچه مظفريه ، ائل گلي، پل هاي تاريخي بر روي مهران رود (پل آجي - چاي، پل سنگي، پل قاري) و کاروانسراهاي موجود در شهر
