بخشی از مقاله
چکیده
بناهای تاریخی و واجد ارزش شهرها گنجینه ای از تاریخ و هنر بشمار می آیند و می توانند الگوی مناسبی جهت شکل گیری پارکهای علمی فناوری باشند. این مراکز علمی و تحقیقاتی میتوانند هم راستا با بافتهای تاریخی باشند و در جهت جذب توریست موثر و مفید عمل کنند. با توجه به رابطه متقابل میان توسعه گردشگری و باززندهسازی بافتهای تاریخی، بهربرداری از میراث فرهنگی و تاریخی دربردارندهی منافع بسیاری در زمینههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی برای جوامع عرضه کنندهی آنهاست. شهر تبریز یکی از شهرهای تاریخی کشور میباشد که آثار تاریخی بزرگی را در خود دارا میباشد که پتانسیل خوبی را برای جذب گردشگر مهیا ساخته است. بنای مسجد کبود از این بناها میباشند که با گذر زمان قسمتهایی از این بناها تخریب گشته است. در این مقاله به مشخصات فنی هر دو بنا و مرمت این دو اثر پرداخته شده است.
-1 مقدمه
تبریز مرکز استان آذربایجان شرقی با مساحت 237/45 کیلومتر مربع مساحت، بزرگ شهر ایران پس از تهران و مشهد میباشد. تبریز از شمال به کوه عینالی و از جنوب به دامنه کوه سهند و از سمت غرب به جلگه تبریز و دریاچه ارومیه محدود است. - 1 - تبریز از دیرباز تأثیر زیادی در زمینههای مختلف از جمله سیاسی و اقتصادی داشتهاست. تبریز اولین پایتخت ایران در زمان صفویان و شهر ولیعهدنشین دودمان قاجار بوده که به همین دلیل آثار تاریخی و مکانهای متعددی را در خود جای داده است.
-2 اهمیت موضوع
امروزه صنعت گردشگری در دنیا، از منابع مهم درآمدی هر کشور و در عین حال از عوامل موثر در تبادلات فرهنگی در جهان است. این صنعت به عنوان گستردهترین صنعت خدماتی جهان، دارای جایگاه ویژهای است و پتانسیل و تحرک بالایی در ایجاد تغییرات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و محیطی دارد. این تا جایی است که بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران، گردشگری را نوعی فرصت منحصر به فرد اقتصادی در مقیاس محلی و ملی میدانند.
سرآمد انواع گردشگریها و پرمشتریترین آنها گردشگری شهری است، به گونهای که با توجه به جایگاه ویژه شهر، در بسیاری از کشورهای موفق در این صنعت، شهر پایه و اساس توسعه گردشگری به شمار میآید. در این میان، فضاهای تاریخی شهرها شواهدی زنده از سنتهای دیرین و سبک فکری و هنری و همچنین شیوه معماری و شهرسازی پدیدآورندگان آنها هستند و از همین رو در زمره نواحی جذاب و مورد توجه مردم جای میگیرند و نقش مهمی در جذب گردشگران و سرمایهگذاران دارند. . - 2 - مراکز تاریخی با تکیه بر اقتصاد پایدار و تاکید بر گردشگری میتوانند منشا بهرهبرداری اقتصادی فراوانی گردند. با توجه به مطالب یاد شده تجدید حیات مراکز تاریخی و بازگرداندن کارکردهای فاخر و برتر را به این فضاها با توجه به ظرفیتهایشان به همراه دارد.
-3 بناهای تاریخی تبریز
با توجه به دیرینه تارخی تبریز این شهر از جمله شهرهای تاریخی کشور میباشد که آثار تاریخی متعددی را در خود جای داده است که عبارتند از: مسجد علیشاه - ارک تبریز 716-736 ه.ق - قلعه رشیدیه - ربع رشیدی - ، مسجد کبود یا مسجد جهانشاه قرایوسف 870 - ه.ق - ، مسجد جامع، مسجد سید حمزه، بازار تاریخی تبریز، تالار شهرداری و برج ساعت، موزه مشروطیت. که پژوهش حاضر دو بنای تاریخی مسجد علیشاه و مسجد کبود پرداخته است.
-4 مسجد کبود
بنای تاریخی، مذهبی مسجد کبود از آثار ارزشمند دوره قراقویونلو، میباشد که به دستور جهانشاه بن قره یوسف و به سرکاری عزالدین قاپوچی بنا گردیده است. ساختمان آن باستناد کتیبه برجسته سر در به سال 870 هجری قمری به اتمام رسیده است. بنای اصلی در مقام مسجد مقبره، و دارای صحن وسیعی که در آن مجموعهای از ساختمانها از جمله مدرسه، حمام، خانقاه، کتابخانه و... ساخته شده بود که متاسفانه آثاری از آنها به جا نمانده است. خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود در کنار معماری ویژه تلفیقی و اعجاب انگیز آن بیشتر به خاطر کاشیکاری معرق، تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار در حد اعجاز آن میباشد که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده و با توجه به این عظمت و زیبایی فوق العاده لقب فیروزه اسلام یافته است.
در متن کتیبه برجسته سردرب باشکوه و پر نقش نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت االله بن محمد البواب، خطاط و احتمالاً طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده، درج شده است. نام جهانشاه در کتیبه بالای ورودی مسجد نقش بسته که قبلاً روکش طلایی داشته است. مسجد کبود در سال 1310 ه.ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. پس از وقفهای طولانی - 180 ساله - عمده بازسازی آن تا سال 1343 انجام پذیرفته و در سالهای 1352-54 ه.ش بازسازی گنبدهای بالای شبستانها به دست توانای معمار شهیر و فقید آذربایجان، استاد رضا معماران جامه عمل پوشید. در سالهای اخیر مرمت تکمیلی ساختمان، محوطه سازی و اجرای بخشی از نقوش داخلی به عمل آمده است.
-1-5 انگیزه ساختن مسجد
انگیزه ایجاد این مسجد را به خاطر علاقه جهانشاه قراقویونلو به مذهب شیعه یاد کرده و می نویسد: »این شخص دوستدار خاندان نبوت و عصمت و طهارت بوده است.در تمام کاشیکاریهای بی نظیرش،عبارت - علی ولی االله - و اسامی مقدس حسنین سلام االله علیها به اشکال مختلف ،زینت بخش دیوارها بوده است.
-2-5 توضیحاتی در مورد مسجد
مسجد کبود - فیروزه اسلام - یکی از پرارزشترین آثار باستانی کشور و کاشیکاریهای آن جالبترین نمونه از قدرت اعجاب آمیز هنرمندان این رشته در سراسر جهان است که بدست سحر آفرین استادکاران تبریزی در 519 سال پیش بوجود آمده و با همه ویرانی که در ارکان آن روی داده است هنوز هم شکوه هنری خود را حفظ کرده و پس از گذشت قرنهای متمادی باز هم تماشاگران خود را غرق حیرت و تعجب میسازد.
-3-5 معماری مسجد
نمای روبروی مسجد با سردرب کاشیکاری شده، شکوه و جلال به خصوصی دارد. مصالح بنا آجری است. سنگهای ساختمانی نادری در آن به کار رفته است. از بقایای مسجد معلوم میشود که آجرها با گچ بند کشی شده است. صحن مربع شکل،حوضی برای وضو، شبستانهای اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشکیل می دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده که محوطه ای محصور، پوشیده ومربع شکل است. فاصله پایه های سقف ضربی آن، 12 متر است که بر روی چهار پایه یک محوطه مربع شکل قرار دارد. بالای این بنا گنبدی قرار داشت که از آجر ساخته شده بود، که ریخته است.
تزیینات دل انگیز و زیبای متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد.کف مسجد کاشیهای براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاقنماهایی به رواقهای اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است که قطر دهانه آن 17 متر است. تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن برروی چهارپایه مربعی است که این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می انجامد لذا عظمت و زیبایی مسجد را که طی قرون مختلف به نامهای مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست. اگر نمازگاه را که شامل محراب نیز است از بنای اصلی جدا کنیم، مربعی به طول 30 متر به وجود می آید.
آنچه در ابتدا به چشم ناظر میخورد، بزرگی و پهنای سردر است که با دیگر قسمتهای بنا هماهنگ نیست. ارتفاع سردر دو برابر پهنای آن است اما خطای چشم در ارزیابی عمودی و افقی آن را مرتفعتر و بلندتر نشان میدهد. سر در با ویژگیهای خاص خود به سه قسمت تقسیم شده است ؛ دو پایه بزرگ که طاق ضربی روی آنها زده شده و در وسط دو پایه محل استقرار درب ورودی است.حاشیه طاق سردر را ستون مارپیچی ممتد تشکیل می دهد.همه هنرها در کار تزیین این سردر به کار گرفته شده است.
این مسجد گلدسته ندارد. احتمالا محل دو گلدسته مسجد در انتهای دو دیوار جلویی بود، زیرا گذشته از این که هیچ گونه محل ریزش ، پایه و پله ای برای صعود به گلدسته در محل نزدیک سردر مشاهده نمی شود، تمرکز سردر عظیم بادو گلدسته مرتفع ظرافت و عظمت خاصی به بنا می داد که با هنر سازندگانش مغایرت داشت و حتی کمترین اعتباری نمی توانست در معیارهای معماری داشته باشد .
-4-5 کاشیکاری
سردر اصلی این مسجد که با کاشیکاریهای معرق تزئین شده است، کتیبهای دارد به خط رقاع که به سال 870 - قمری - نصب شدهاست. این کتیبه و دیگر کتیبههای سردر مسجد به خط نعمتاالله البواب خوشنویس مشهور سده نهم است و سرکاری و نظارت بر ساخت آن با عزالدین بن ملک قاپوچی بودهاست.
