بخشی از مقاله
چکیده
نگرش فراشناختی و گرایشهای آن و تفکر خلاق، مهارت هایی هستند که همواره مدنظر عالمان تعلیم و تربیت بوده است. امروزه به دلیل تغییر و تحولات سریع در تمام عرصه ها، انفجار اطلاعات و آموزش ندادن مهارت های استفاده درست ازآن ها، لزوم فراگیری این مهارتها به عنوان خروجی آموزش و پرورش بیشتر احساس می شود. این تحقیق در پی آن است تا با کمک فن شش کلاه تفکر دوبونو، مهارتهای نگرش فراشناختی و خلاقیت را در دانش آموزان پرورش دهد.
در این فن افراد با تصور پوشیدن کلاههایی به رنگهای مختلف - شش رنگ - مسیله و موضوع بحث را از شش جنبه مثبت، منفی، عاطفی، خلاقانه، بیطرفانه و کنترلی در نظر میگیرند. قلمرو آماری این تحقیق، دانش آموزان پسر پایه ششم منطقه 2 شهرستان ساری می باشد که تعداد 300 نفر از دانش آموزان با استفاده از روش کرجی و مورگان به عنوان نمونه آماری انتخاب شده اند. در این راستا ابتدا با استفاده از مطالعات کتابخانه ای عوامل خلاقیت و نگرش فراشناختی شناسایی شد، سپس با استفاده از پرسشنامه خلاقیت عابدی و پرسشنامه حالت فراشناختی این شاخصه ها بررسی گردید و در نهایت با استفاده از آزمونهای تحلیل رگرسیون فرضیه های تحقیق یک به یک بررسی شد. نتایج این پژوهش نشان داد، تکنیک تفکر دوبونو تاثیری مثبت بر عوامل خلاقیت - سیالی، بسط - و عوامل نگرش فراشناختی دانش آموزان همچون اگاهی، برنامه ریزی دارد در نتیجه می توان گفت با استفاده از فنهای آموزشی چون شش کلاه تفکر دوبونو میتوان مهارتهای فراشناختی و خلاقیت را در دانشآموزان ارتقا داد.
واژههای کلیدی
تکنیک دوبونو، ، تفکر، نگرش فراشناخت، خلاقیت.
-1 مقدمه
تغییرات و پیچیدگی های دنیای امروز آن دچنان است که تصور آینده و حتی فردا را برای ما مشکل کرده است .همواره این سؤال به ذهن خطور می کند که آیا فراگیران توان و آمادگی لازم برای روبه رو شدن با آینده متغیر را دارند؟ آیا کودکان و نوجوانان امروز با شیوه های آموزشی دیروز، قادر به حل و رفع مشکلات فردای خود هستند؟ وجود تغییرات گسترده در تمام حوزه های علمی و اجتماعی و لزوم انطباق با این تغییرات از یک سو و ناتوانی فکری فراگیران با این تغییرات از سوی دیگر، لزوم تربیت افرادی احساس می شود که در زمان حال و آینده توانایی انطباق با آن ها را داشته باشند .
جوامع پیشرفته و متمدن گذشته وحال پیوسته به ارزش و اهمیت این جنبه از توانائیها ی ذهنی و فکری انسان توجه نموده و در صدد تقویت آن برآمده و از این طریق به توسعه ، رفاه ، ترقی و خوشبختی نائل آمده اند چراکه بقول ارسطو " ابتکار یگانه عامل موثر در پیشرفت انسان به شمار می آید به این ترتیب ضعیف بودن فرآیند بروز خلاقیت ها در جوامع عقب مانده نیز موجب بدبختی ، فقر و فلاکت خواهد بود. بی مبالغه می توان گفت که وجه مشخص و بارز جهان امروز، همانا تغییر و تحول است که هیچ زمینه ای بدون تاثیر آن باقی نیست چرا که بقول هراکلیتوس در حیات چیزی پایدار نیست مگر دگرگونی.
براین اساس امرسون ثبات احمقانه را زائیده مغزهای کوچک می شمارد صرف تغییر ارزش تلقی شده و عاملان تغییر نوآوران ارزشمند محسوب می شوند که دگرگونی ها را با امید به بهبودی هرچه بیشتر و بیشتر سبب می شوند از این رو هرگونه اختراع ، اکتشاف ، ابداع و ابتکار خود اشکال تحول بوده و موجب تغییرند. در چند دهه اخیر پژوهش های بسیاری در زمینه خلاقیت و فراشناخت انجام شده است. در این پژوهش سازه مهارت های فراشناختی و مولفه های آن انتخاب شده است تا رابطه آنها با یکدیگر بررسی شود. فراشناخت به معنای آگاهی یادگیرنده از دانش و توانایی خود استدر تعریفی دیگر، فراشناخت را به معنای دانش ما در باره فرایندهای شناختی مان و چگونگی استفاده بهینه از آنها برای رسیدن به هدفهای یادگیری می دانند. بر این اساس، راهبردهای فراشناختی به مثابه تدابیر و ترفندهایی هستند که برای نظارت و کنترل مهارت های شناختی و هدایت آنها به کار می روند. اهمیت و تاثیر گذاری راهبردهای شناختی و فراشناختی بر کم و کیف یادگیری دانش آموزان و دانشجویان در پژوهش ها و تحقیقات بسیاری مورد تایید قرار گرفته است.
زندگی در قرن بیست ویکم با بی اطمینانی بزرگی روبرو است .یکی از دلایل این امر تغییرات بی سابقه در حوزه های اجتماعی، اقتصادی و جهانی است .در نظر گرفتن توانایی های خلاق می تواند یکی از هدف های تحصیلی برای آماده کردن دانش آموزان برای آینده نامعلوم باشد.
در بیان چیستی خلاقیت می گوید :خلاقیت یک توانایی، یک نگرش و یک فرآیند است و در تعریف هر کدام از این موارد می افزاید؛ منظور، توانایی تصور یا اختراع چیزی جدید است و این کار تنها با ترکیب، تغییر و کاربرد مجدد ایده های موجود امکا نپذیر است .برخی از ایده های خلاق متحیرکننده و چشمگیرند، درحال یکه بقیه ساده، خوب و کاربردی هستند کهقبلاً کسی به آن ها فکر نکرده بود .خلاقیت به مجموعه توانایی ها و خصیصه هایی
گفته می شود که به ارائه کیفیت های تازه ای از مفاهیم و معانی منجر می شود و منشأ ابتکارات و نوآوری هاست.
خلاقیت دارای ابعادی است که بر اساس دیدگاه تفکر واگرا، یا همان تفکر خلاق شامل سه بعد سیالی، انعطا ف پذیری و نوآوری - ابتکار - است .سیالی به معنی سرعت بیان و تولید هر چه بیشتر مفاهیم، جملات و ایده هاست .انعطاف پذیری یعنی انتقال از طبقه ای از پاسخ ها به طبقه دیگر .ابتکار، دور شدن از امور رایج و واضح یا قطع رابطه با تفکر مبتنی بر عادت است .تورنس در پژوهش های خود مؤلفه بسط را به این سه مؤلفه افزوده است که به معنی دقت زیاد در ارائه ایده، پیاده سازی، ارزش دادن به آن و ارتباط با ایده های دیگر برای عرضه یک ایده جدید و قبولاندن آن است .این مؤلفه شامل تعداد اجزایی است که فرد برای یک راه حل خاص ارائه می دهد.
خلاقیت در لذت بخشی و معنی دادن به زندگی بشر نقش دارد . بدون خلاقیت ما نه هنر داریم، نه ادبیات، نه علم، نه نوآوری، نه حل مسئله و نه پیشرفت. شاگردانی که خلاقانه از مطالب استفاده می کنند، مطالب را به خوبی یاد می گیرند .همچنین، آن ها راهبردهایی را برای تعریف مسئله، تصمی مگیری و یافتن راه حل هم داخل مدرسه و هم خارج از آن یاد می گیرند.
دیدگاه های مختلفی در مورد خلاقیت بیان شده است .برخی از نظریه های روان شناسی امروز بر الهام، بینش یا فرایندهای دیگر منحصر به خلاقیت تأکید دارند اما توسط ذهن آگاه قابل تشخیص نیستند .برخی نیز بر همسانی خلاقیت و سایر فرایندهای شناختی تأکید کرده اند و مانند ارسطو معتقدند که چیز منحصربه فردی در فرایند خلاق وجود ندارد .فلاسفه قدیم یونان فکر می کردند، خلاقیت، الهامی مرموز از هفت الهه شعر و موسیقی است که بعدها فروید بیان کرد که خلاقیت نتیجه تنش بین واقعیت آگاه و ناخودآگاه است.
انسان گراها بر رشد طبیعی و توسعه سلامت روانی تأکید می کنند و خلاقیت را اوج رشد مناسب روانی فرد می دانند .مازلو خلاقیت را خصوصیتی بنیادی می داند که در ذات بشر نهاده شده است و قابلیتی است که در لحظه تولد به همه یا به بیشتر افراد داده شده است که اغلب با فرایند فرهنگ سازی فرد گم شده، دفن گشته یا مسکوت گذاشته می شود .راجرز نیز خلاقیت را محصول رشد سالم افراد و نتیجه تعامل فرد و محیط می داند.
برای تربیت صحیح فراگیران نیاز است تا آن ها آزادانه، خلاقانه و نقادانه و به طور علمی بیندیشند . معتقد است که تفکر خلاق به تفکر انتقادی وابسته است.بعضی از متفکران تفاوت قائل شدن بین آن ها را به طور دقیق غیرممکن می دانند؛ زیرا تمام اندیشه های تحول آفرین ازنظر تولید، بکر هستند و محصول تفکر انتقادی .تفاوت این دو تفکر در نوع آن ها نیست، بلکه در ماهیت و درجه تأکید آن هاست.
با بررسی برنامه ریزی درسی آموزش متوسطه ایران از دیدگاه استادان و متخصصان برنامه ریزی درسی، دریافتند که کاربرد رویکردهای خلاق در برنامه درسی متوسطه، گرایش به سمت نامطلوب و پایین دارد.
در مطالعه خود به این نتیجه رسیدند که خلاقیت رابطه مثبتی با رفتار برنامه ریزی روزانه، اعتماد به خود در برنامه ریزی طولانی مدت، ادراک کنترل زمان و پشتکار و ارتباط منفی با عملکرد سازمانی دارد .در تحقیق خود نشان داد که بین مؤلفه کنجکاوی تفکر انتقادی و مؤلفه های سیالی، بسط و اصالت تفکر خلاق رابطه مثبت معناداری وجود دارد .پیوسته گر، دریافتند که بین خلاقیت و بهزیستی ذهنی دانشجویان رابطه مثبت معنی داری وجود دارد.
با تشکیل کارگاه های آموزشی - سه کارگاه دوروزه - متوجه شد که فن های تفکر جانبی و شش کلاه تفکر بیشتر بر بهبود دانش فن های خلاقیت شرکت کنندگان در دوره تأثیر داشت تا تأثیر عملی بر خلاقیت .کارگاه های آموزش دوبونو بر تولید ایده های وابسته به کار تأثیرگذار بود.
را به دست آورد .نیز با به کارگیری الگوی تدریس بدیعه پردازی توانست خلاقیت دانش آموزان پایه دوم راهنمایی را رشد و گسترش دهد. برنامه آموزشی را برای بهبود خلاقیت کودکان کلاس ششم بومی استرالیا با استفاده از برنامه کورت7 به اجرا درآوردند، نتایج نشان داد که برنامه کورت می تواند خلاقیت کودکان بومی استرالیا را بهبود بخشد، اما بر استعداد درسی، پیشرفت تحصیلی، رویکردهای تفکر، خودپنداری فکری و منبع کنترل درونی تأثیر معنی داری ندارد .آموزش سه شیوه خلاقیت یعنی بارش فکری، ارتباط اجباری و سینکتیکس در افزایش خلاقیت دانش آموزان پایه دوم راهنمایی نشان داد که تفاوت بین گروه های آزمایش و گواه معنی دار، اما بین سه نوع آموزش برتری مشاهده نشد در پژوهشی از تأثیر آموزش خلاقیت بر مؤلفه های فرا شناختی تفکر خلاق تأیید گردید . دریافت که درمجموع میانگین شاخص های خلاقیت در بین دانش آموزان گروه تجربی - دختر و پسر - با دانش آموزان گروه کنترل - دختر و پسر - تفاوت معنی داری وجود دارد .
نتایج تحقیق گنجی، نشان داد که روش بارش مغزی در افزایش خلاقیت گروه های آزمایش پسر و دختر مؤثر است .در خصوص مؤلفه های خلاقیت، اثر بارش مغزی در مؤلفه های ابتکار، سیال بودن و انعطاف پذیری پسران و مؤلفه های سیال بودن و بسط دختران معنی دار است . در تحقیق شبه آزمایشی خود تفاوت معنی داری را بین گروه آزمایش - بحث گروهی - و گروه گواه - سخنرانی - در خلاقیت و پیشرفت تحصیلی به دست آوردند .دانش آموزان پایه سوم و هشتمی که درس مطالعات اجتماعی و علوم را به صورت ترکیبی - تحلیلی/ انتقادی، خلاق، کاربردی - یاد گرفته بودند از دانش آموزانی که این درس ها را بدون مداخله یا فقط به شیوه انتقادی - تحلیلی - یاد گرفته بودند، پیشرفت بهتری داشتند.
با توجه به تحقیقات صورت گرفته می توان چنین نتیجه گرفت که بطورکلی پرداختن به موضوع خلاقیت و فراشناخت از آن جهت مهم به نظرمیرسد که واقعا سهم بزرگی از جریان پیشرفت های علمی - صنعتی در دنیا ، دست آوردهای تمدن بشری ، آسایش و شکوه
