بخشی از مقاله
چکیده
حکیم سعدالدین نزاري قهستانی از شاعران بزرگ نیمهي دوم قرن هفتم و آغاز قرن هشتم است که آثاري به نظم از خود به یادگار گذاشته است. از جملهي این آثار »دستورنامه« است که پندنامهاي در چگونگی آداب معاشرت از زبان نزاري در خطاب به فرزندان است. تحلیل محتواي اشعار شاعران و آشنایی با مبانی فکري و اندیشههاي آنها از مباحث مهم در پژوهشهاي ادبی است. مقصود از محتوا، موضوعات شعري و نوع افکار و عواطف و حالات شاعران و مقاصدي است که در کلام بیان میکنند.
در این میان تحلیل محتواي دستورنامه حکیم نزاري نیز باید مورد توجه قرار گیرد. نگارندگان در این تحقیق برآنند تا به تحلیل محتوایی این اثر بپردازند. مضامین و محتواي شعري دستورنامه باتوجه به بسامد شامل چهار محور اصلی خمریه، پند و اشارات تربیتی، حسب حال و مدح و منقبت است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که نزاري حدود 34.72 درصد از دستورنامه را به بیان خمریات و حدود 32.64 درصد را به وعظ و اشارات تربیتی و حدود 23.09 درصد را به حسب حال و حدود 9.55 درصد را نیز به مدح و منقبت اختصاص داده است. به نظر میرسد بیشتر مضامین شعري دستورنامه نزاري، به خصوص خمریات او، برگرفته از کتابهاي قبل از او است و برخی دیگر نیز حاصل استنباطهاي شخصی او است.
مقدمه
همه هرچه در حقّ من گفتهاند نه ازمن که از خویشتن گفتهاند
مرا کس نداند که من کیستم کدامم کجاام کی ام چیستم
حکیم سعدالدین نزاري قهستانی از شاعران بزرگ قرن هفتم است .از وي آثاري به نظم موجود است که از جملهي آنها »دستورنامه« نام دارد .دستورنامه پندنامهاي در چگونگی آداب معاشرت از زبان نزاري براي فرزندانش و در واقع براي تمام ؟ است .نزاري این منظومه را در 576 بیت در سال 710 هجري قمري در سنین پیري خود سروده است .
دربارهي آثار نزاري ازجمله دستورنامهي او پژوهشی کامل و جامع صورت نگرفته و تنها دربارهي شرح احوال و برخی از جنبههاي آثار از جمله صورخیال و موسیقی شعر او مقاله و کتابهایی نوشته شده است . براي نمونه کتاب زندگی و آثار نزاري از غلام علی بايبوردي و مقالهي بررسی برخی از ویژگیهاي سبکی یا تصویرهاي شاعرانه در غزلیات حکیم نزاري قهستانی از مهدي محقق و رحیم سلامت آذر را می-توان نام برد ؛ در این میان تحلیل محتوایی دستورنامهي نزاري دیده نمیشود .
نگارندگان در این تحقیق برآنند تا به تحلیل محتواي دستورنامهي نزاري بپردازند .سؤالات تحقیق عبارتند از:
-1 محتواي دستورنامهي نزاري چیست ؟
-2 منشأ و مأخذ مضامین دستورنامهي نزاري چیست؟
فرضیههاي تحقیق چنین است :
-1 مضامین دستورنامهي نزاري خمریه ، پند و اشارات تربیتی ، حسب حال و مدح و منقبت هستند.
-2 به نظر میرسد بیشتر مضامین دستورنامهي نزاري ، به خصوص خمریات او، برگرفته از کتابهاي قبل از او و برخی دیگر نیز حاصل استنباطهاي شخصی او است .
نتایج تحقیق نیز مطابق فرضیهها است و حاکی از آن است که خمریه پرکاربردترین مضمون در دستورنامهي نزاري است.پند و اشارات تربیتی ، حسب حال و مدح و منقبت نیز در منظومهي او جایگاه قابل توجهی دارند .
لازم به ذکر است که شمارههاي داخل پرانتز بعد از ابیات بیانگر شمارهي صفحه و ابیات از دیوان حکیم نزاري قهستانی به کوشش مظاهر مصفا است که مشخصات کامل آن در فهرست منابع و مآخذ ذکر شده است .
بخش اول : کلیات
زندگی نزاری
حکیم سعدالدین بن شمس الدین بن محمد نزاري از شاعران نیمهي دوم قرن هفتم و آغاز قرن هشتم است.
تاریخ ولادت او را 645 هجري قمري دانستهاند.2 این تاریخ باتوجه به گفتهي خود نزاري در دستورنامهاش به دست آمده است که در زمان به پایان رسیدن این مثنوي ،سال 710 هجري قمري ، 65 ساله بوده است.
ز هجرت گذشته ده و هفت صد سر سال نو بستهام این رصد
»نزاري هنوز جوان بود که قدم در راه اسماعیلیان نهاد . نخستین مربی اسماعیلی او باتوجه به گفتهي خود شاعر ،پدرش بوده است
در مورد انتخاب تخلص او ، نزاري ، دو نظر وجود دارد : » نخست آن که شاعر به سبب لاغري و نحیفی خود "نزاري" را انتخاب کرده است 3 و دوم آن که به احتمال قوي تخلص خویش را به افتخار نزار ، خلیفه-ي اسماعیلیان ، برگزیده است
از وي آثاري به نظم برجاي مانده است که عبارتند از :
-1 دیوان اشعار نزاري قهستانی که شامل غزلها ، قصاید ، ترجیعات ، ترکیبات و مقطعات اوست ». سبک اصلی شعر نزاري غزل غنایی است . شمار غزلهاي او نزدیک به 1600 غزل است
-2 ادب نامه که در سال 695 آن را سروده و مجموعهاي اخلاقی شامل یک مقدمه و دوازده باب است . نزاري همچنین در این منظومه رفتار درباریان با شاه را به تصویر میکشد .
-3 منظومهي شب و روز که شامل 550 بیت است . این منظومه گفتگو و مباحثه اي است میان شب و روز که در آن هرکدام از آنها به بیان عیبهاي یکدیگر و تمجید از خود میپردازند . سرانجام مباحثه به پیروزي روز که نشانهي اسماعیلیان است میانجامد .
-4 منظومهي ازهر و مزهر که اثري حماسی است و آن را به علیشاه تقدیم کرده است ».نزاري آغاز منظومهي خود را تا 12 بیت با مضامین اخلاقی آورده و پس از آن به موضوع اصلی پرداخته و داستان را از زبان قصهگوي داستانهاي کهن بازمیگوید .او این منظومهي را با ستایش پروردگار و پیامبر آغاز میکند سپس به مدح علیشاه و ارباب قلم و دهقانان میپردازد و در پی آن راهنماییهاي اخلاقی به شیوهي اسماعیلیه میآید
-5 منظومهي سفرنامه که در سال 678 در 200 بیت سروده است.سفرنامه شرح سفر دو سالهي اوست که به همراه تاج الدین عمید پسر شاه شمس الدین علی به این سفر میروند و گویی مأموریت دیوانی او بوده است
