بخشی از مقاله
چکیده
کشاورزی یکی از بخش های مهم اقتصاد ایران است. بررسی جایگاه این بخش در رشد عمومی اقتصاد از اهمیت زیادی برخوردار است. توسعه پایدار هر جامعه ای مستلزم توسعه همهی بخش های اقتصادی آن جامعه است. با توجه به اینکه کشور ایران یک کشور نفتی شناخته می شود تقویت سایر بخش های اقتصادی در راستای اقتصاد مقاومتی از ضروریات است. هدف از این تحقیق بررسی جایگاه بخش کشاورزی در توسعه پایدار سکونتگاه های انسانی است. به همین منظور سعی شده است به طورخلاصه برخی از پتانسیلها و چالشهای موجود در بخشکشاورزی بیان گردیده و با استفاده از روش اسنادی دادههای مورد نیاز تحقیق جمعآوری و سپس با شیوه توصیفی تحلیلی مورد بررسی و جمع بندی قرار گیرد.
بخش کشاورزی یکی از بخش های مهم اقتصادی کشور است که بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی با وجود تاکید فراوان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با وجود اهمیت فراوان بخش کشاورزی در تامین نیازهای غذایی کشور و افزایش صادرات غیر نفتی، سهم این بخش از دریافت سرمایه گذاری بخش خصوصی و دولتی بسیارکم بوده است. لذا سهم بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی کم است. با توجه به شرایط کنونی حاکم بر کشورمان، نیازمند به کارگیری راهبرد جدیدی برای توسعه اقتصادی کشور هستیم که در این مورد می توان به چند بخشیکردن اقتصاد و کاهش اتکاء به نفت و توجه ویژه به بخش کشاورزی اشاره کرد. در پایان این تحقیق پیشنهاداتی در جهت توسعه پایدار بخشکشاورزی ارائه میگردد.
واژگان کلیدی: جایگاه بخشکشاورزی، توسعهپایدار، پتانسیل و چالشهای بخشکشاورزی، صادرات غیر نفتی، اقتصاد مقاومتی.
مقدمه و بیان مساله
بخش کشاورزی در ایران یکی از بخش های بزرگ اقتصادی است که می تواند سهم عمده ای در تولید ناخالص ملی و صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص دهد. توسعه پایدار هر جامعهای منوط به توسعه همه جانبهی بخشهای اقتصادی آن جامعه است. یکی از استراتژی هایی که زیر عنوان اقتصاد مقاومتی می گنجد، متنوع کردن اقتصاد و به عبارتی توسعه سایر بخش ها به منظور جایگزین کردن با بخش نفت است. بخشکشاورزی محل اشتغال بخش وسیعی از جمعیت کشور است. کشور ایران به عنوان یک کشور نفتی شناخته می شود و به دلیل اتکاء به نفت، بخش کشاورزی مغفول مانده است. کشاورزی شامل مجموعه فعالیت های زراعت و باغداری - کاشت محصولات دائمی، احداث و نگهداری باغهای مثمر و غیر مثمر - ، دامداری - پرورش انواع دام، انواع ماکیان، پرورش کرم ابریشم و زنبور عسل - ، جنگلداری - حفاظت و حراست از جنگل ها و مراتع، برداشت چوب، کاشت مجدد درختان جنگلی و عملیات عمرانی جنگل و مرتع - و فعالیت های شیلات و آبزیان از زمره فعالیتهای بخشکشاورزی محسوب میشود - کریم و همکاران، 1393، . - 104
از نظر سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد - فائو - توسعهپایدار کشاورزی، الگویی از توسعه است که از زمین، آب و منابع ژنتیکی گیاهی و جانوری حفاظت کند، از لحاظ زیست محیطی بدون تخریب، و از نظر فنی مناسب و بجا، و از نظر اقتصادی و اجتماعی معقول و به صرفه باشد. کشور ایران بخشکشاورزی قابل ملاحظهای دارد. شرایط آب و هوایی کشور در مقایسه با کشورهای منطقه به گونهایاست که عمده محصولاتکشاورزی در آن قابل برداشت است و به لحاظ وسعت سرزمینی و درصد زمین های کشاورزی نیز ایران وضعیت بسیار مطلوبی دارد. لذا برای دست یافتن به توسعه ای پایدار در جامعه - سکونت گاههای شهری و روستایی - توجه به بخشکشاورزی ازاهمیت ویژهای برخوردار است.
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
در ادبیات توسعه در مورد اهمیت و جایگاه بخش کشاورزی در فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی سخن بسیار رفته است. با وجودی که در سده اخیر گام هایی در توسعه صنعتی ایران برداشته شده، اما همچنان بخش کشاورزی به طور مستقیم و غیر مستقیم زمینه اصلی فعالیتهای اقتصادی بسیاری از ساکنان کشور ما را تشکیل داده است و علیرغم اینکه پس از پیروزی انقلاب شکوهمنداسلامی در برنامه های توسعه، همواره از کشاورزی به عنوان محور توسعه نامبرده شده، اما توجه کافی نسبت به جذب بیشتر سرمایه و استفاده ازظرفیتهای موجود در این بخش نشده است.
توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای کنونی جهان را تامین کند، بدون آنکه توانایی نسل های آتی را در برآوردن نیاز های خود به مخاطره افکند - کمسیون جهانی محیط زیست، برانت لند، . - 1987 توسعه پایدار رابطه متقابل و سازنده انسان ها و طبیعت در سراسر جهان است. در واقع پایداری توسعه، دعوتی است برای برقراری موازنه پویا میان عوامل موثر فراوان نظیر عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مورد نیاز بشر و لزوم حفاظت از محیط زیست طبیعی که بشریت بخشی از آن است. آنچه در توسه پایدار جستجو می شود شرایطی است که امنیت انسانی را برای همگان فراهم کند - عنبری، 1393، . - 331
بی شک، تامین نیازهای اولیه، عمده ترین عامل توجه نوع بشر بهکشاورزی بوده است. کهنترین تمدن های باستانی در مناطقی از جهان شکل گرفته که به لحاظ موقعیت جغرافیایی و زیست محیطی، درآنها فعالیتهای کشاورزی امکان پذیر بوده است. - قنبری و برقی، - 1387 درپژوهشی با عنوان "چالش های اساسی در توسعه پایدار کشاورزی ایران" ، برخی از پتانسیلها و تنگناهای فراروی بخشکشاورزی کشور را در ارتباط با توسعهپایدار کشاورزی مورد بحث و بررسی قرار می دهد و نتیجه میگیرد که توسعه پایدار کشاورزی در کشورمان علاوه بر چالشهای جهانی با چالش های دیگری نیز مواجه است از جمله:
فرسایش شدید منابع خاک، هرز روی و عدم بهره برداری مناسب از منابع آبهای سطحی و زیر زمینی، تخریب پوششگیاهی و کاربرد غیر اصولی از منابع طبیعی، بالا بودن ضایعات محصولات کشاورزی، بیکاری در مناطق روستایی، دوگانگی در ساختار مناطق شهری و روستایی، مدیریت توسعه روستایی، امنیت سرمایه گذاری در بخش های تولیدی. علی پور و دیگران - 1387 - در پژوهشی تحت عنوان "دانش و گرایش محققان سازمان ترویج، آموزش و تحقیقات کشاورزی نسبت به کشاورزی پایدار" ، به سنجش گرایش ذهنی و عملی محققان کشاورزی نسبت به مفهوم کشاورزی پایدار پرداخته است.
یافتههای تحقیق نشان داد جهت گیری تحقیقاتی پاسخ گویان عمدتا در جهت تدوین نیاز ها و مسائل تحقیقاتی در جهت رفع مسائل و مشکلات بخشکشاورزی و نیز بهره مندی از نظرات و همکاری محققان با تخصص ها و رشته های مختلف در انجام این گونه فعالیت ها بود. از نظر پاسخ گویان، نتایج تحقیقات آنان پیامدهایی همچون افزایش عملکرد در واحد سطح، حفظ تولیدات کشاورزی در درازمدت، حفظ منابع طبیعی و کشاورزی و نیز افزایش تولید و درآمد کشاورزان را در بر داشته است.
روش شناسی تحقیق
این پژوهش از نوع و به روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. تحقیق توصیفی فعالیتی برای توضیح و تشریح عینی و دقیق وقایع و ویژگیهای جامعه مورد نظر یا موضوع مورد علاقه محقق است. روش تحلیلی- توصیفی پژوهشی است برای حقیقت یابی و توصیف شرایطی که در یک زمان معین وجود دارد. پژوهشگر در این گونه تحقیقات می کوشد آنچه را که هست، بدون هیچ گونه دخالت یا استنتاج ذهنی گزارش نماید و نتایجی عینی از موقعیت مورد مطالعه به دست آورد - ازکیا،. - 1382 مطالعه و کسب اطلاعات در باب "جایگاه بخشکشاورزی در توسعه پایدار سکونت گاههای انسانی"، به منابع متعدد و متنوعی - کتابخانه ای، اسنادی، اینترنتی و..... - مراجعه و تلاش شده است ضمن کسب اطلاعات مورد نیاز تلفیقی از آنها، روش مطالعه کل نگر و تحلیلی به عمل آید تا با بررسی مجموعه فراهم شده بتوان به جایگاه بخشکشاورزی در توسعه پایدار جوامع انسانی پرداخت.
جایگاه بخش کشاورزی در فرایند توسعه
اهمیت بخش کشاورزی در توسعه اقتصادی هر کشوری، چه ثروت مند و چه فقیر، بیانگر این واقعیت است که کشاورزی به عنوان اولین بخش اقتصاد و عرضه کننده عوامل اساسی زندگی بشر و بخش های دیگر اقتصاد است و در توسعه همه جانبه کشور ها نقش مهمی را ایفا می کند. در یک جمله کوتاه، کشاورزی را مادر تمام فعالیت ها و صنایع مورد نیاز ملتها دانسته اند. از نظر تقدم و تاخر زمانی و تاریخی شیوههای تولید صنعتی بعد از تولید کشاورزی ابداع و اجرا شده است و جوامع بشری قرن ها و هزاره ها تولید کشاورزی را بدون صنعت تجربه کرده اند. اما بعد از قرون وسطی و وقوع تحول فکری در مغرب زمین و اعطاء نقش محوری به علم، پیشرفتهای فنی و صنعتی در درون نظام تولید کشاورزی ابداع شد.
یعنی پیشرفت های علمی و صنعتی ابتدا برای فایق آمدن بر موانع و محدودیت های طبیعی اجرا میشد و پس از آن صنعت به عنوان یک بخش مجزا در یک تعامل صحیح پویا و منطقی با بخش کشاورزی - به عنوان دو بخش مکمل و تقویت کننده یکدیگر - رشد و تکامل یافت. لذا ریکاردو اقتصاددان معروف کلاسیک مدعی بود که پیشرفت کشاورزی به افزایش بهره وری کل اقتصاد کمک می کند و اساسا محدودیت های موجود در رشد کشاورزی است که مرز رشد این بخش و ضرورت تشکیل سرمایه برای توسعه اقتصادی را تعیین میکند. بنابراین در ابتدای رشد صنعتی هر کشور نقش و جایگاه مناسب کشاورزی بسیار تعیین کننده است.
بعد ازآن تعامل میان این دو بخش و ارتباط پویای میان آنها حائز اهمیت است. - شاکری، 1383، . - 113 بحثامروزه حمایت از بخش کشاورزی در اکثر کشورهای جهان به عنوان یک موضوع بسیار مهم امنیتی مطرح است. حتی دولت هایی که ساختار اقتصادی بسیار محکمی دارند، در همه شرایط و مراحل از بخشکشاورزی حمایت میکنند - رضوانی، 1390، . - 277 اهمیت بخش کشاورزی با افزایش بهره برداری بهینه عوامل تولید در هر جامعه ای مشخص تر و آشکارتر خواهد شد و در این صورت کشاورزی قادر خواهد بود که با تحصیل مازاد و جانبی گوناگون به اهداف توسعه و رشد اقتصادی دست پیدا کند. البته فیزیو کرات ها معتقد بودند که بخش کشاورزی هم خودش و هم بخش های دیگر جامعه را تغذیه می کند. آدام اسمیت نیز می گوید: کشاورزی و تغذیه شرط حیاتی رشد هر اقتصاد است - کریم و همکاران، 1393، . - 103
