بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین مباحثی که در توسعه و پیشرفت اقتصادی کشورها مطرح است، نحوه توجه به ساختار بخش کشاورزی و نقش آن در رشد اقتصادی است. ساختار بخش کشاورزی در قالب نظام بهرهبرداری کشاورزی، نقش مهمی در عدالت محوری آن دارد. بررسیها حاکی از آن است که، در عمل، بخش کشاورزی را بر خلاف قابلیت اساسی آن در رشد و عدالت مورد کم-توجهی قرار گرفته است و به تناسب سایر بخشها در برنامههای توسعه به آن در عمل توجه نشده است. با توجه به نقش بخش کشاورزی در تولید ناخالص ملی، اشتغال و تأمین نیاز کشور به محصولات باغی، زراعی و دامی با حداقل وابستگی به خارج نسبت به سایر بخشهای اقتصادی، بخش کشاورزی از جایگاه ویژهای برخوردار است. در این تحقیق که به روش کتابخانهای و بررسی منابع علمی موجود صورت گرفته است، ضمن بیان مسائل موجود در ساختار نظام بهرهبرداری کشاورزی، نتیجه گیری و پیشنهادهایی در قالب سیاستهای بخش کشاورزی در الگوی پیشرفت و عدالت، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.
.1 مقدمه
جامعه ایرانی در افق چشم انداز بیست ساله و در راستای اهداف الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، کشور برتر منطقه بوده و دارای ویژگیهایی خواهد بود از جمله این که برخوردار از سلامت، رفاه، امنیت غذایی، به دور از فقر، تبعیض و بهرهمندی از محیط زیست مطلوب و پایدار. کشاورزی ایران در مقایسه با رقبای منطقهای خود، توانایی رساندن کشور به اهداف چشمانداز را داراست. کشاورزی در کشور ایران با داشتن زیر بخشهای چهارگانه زراعت، دامپروری، شیلات و جنگلداری یکی از مهمترین بخشهای اقتصاد کشور ایران است و با داشتن ویژگیهایی بسیار از جمله چهار فصل بودن، توانایی زیادی برای تبدیل شدن به موتور محرکه اقتصاد در چارچوب اقتصاد مقاومتی و جایگزینی نفت را دارا می باشد - کریم و همکاران، . - 103 : 1393 اهمیت بخش کشاورزی در توسعه اقتصادی هر کشور- چه ثروتمند و چه فقیر- بیانگر این واقعیت است که کشاورزی به عنوان اولین بخش اقتصاد و عرضه کننده عوامل اساسی زندگی بشر و بخش های دیگر اقتصاد است و در توسعه همه جانبه کشور نقش مهمی ایفا میکند. در یک نگاه کوتاه، کشاورزی مادر تمام فعالیتها و صنایع مورد نیاز ملتها دانستهاند. اهمیت بخش کشاورزی با افزایش بهرهبرداری بهینه عوامل تولید در هر جامعهای مشخصتر و آشکارتر خواهد شد و در این صورت کشاورزی قادر خواهد بود که با تحصیل مازاد و جانبی گوناگون به اهداف توسعه و رشد اقتصادی دست پیدا کند - همان منبع، ص: . - 104 فرایند تحول ساختاری در ساختار کشاورزی در هر کشوری ویژگی خاصی دارد. ولی اگر به وجوه مشترک این تحولات ساختاری توجه کنیم عموما در قالب نظام بهرهبرداری از زمین تحت عناوینی تجاری، مزارع شخصی یا شرکتهای خانوادگی،
خاص و عام با سازمان و مدیریتی علمی و تخصصی، سطح اطلاعات و تکنولوژی بالا، نیروی انسانی متخصص و اراضی وسیع و یکپارچه در تطابق با سازو کارهای بازار داخلی و خارجی متوازن با سایر بخش ها صورت گرفته است. این الگوهای تغییرات ساختاری یا نرم افزاری در قواعد مالکیت، تصرف و مدیریت توزیع، بستر و زمینه لازم برای بهزراعی، ارتقای سطح مکانیزاسیون و تربیت نیروی انسانی میتواند در جهت پایداری کشاورزی و اقتصاد مقاومتی سازماندهی گردد - تاری و کاویانی،. - 12 :1392 این مطالعه در ابتدا به بیان ساختار غالب در کشاورزی ایران و سپس، با استناد به یافتههای تجربی مطالعات مختلف و مباحث نظری، به تبیین ساختار بخش کشاورزی در چارچوب الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت پرداخته است.
.2 بحث
نظام بهرهبرداری کشاورزی به واحدهایی گفته می شود که در آنها با چارچوب مدیریت ویژه و برنامههای معینی، فعالیتهای کشاورزی صورت می پذیرد. یکی از راهبردهای مهم توسعه کشاورزی این است که از اراضی با کیفیت های گوناگون و با امکانات محدود، بصورت بهینه استفاده شود. این مهم جزء با برنامهریزی صحیح و همه جانبه تحقق پیدا نخواهد کرد. در این راستا الگوی بهرهبرداری با توجه به ویژگی اساسی خود، حد معینی از تکامل کشاورزی و بهبود تولید را امکانپذیر می سازد و همین طور استفاده صحیح از منابع آب و خاک به منظور افزایش تولید و خود کفایی از مبانی دستیابی به کشاورزی پایدار است - طاهرخانی،. - 18 :1384 هر نوع نظام بهره برداری کشاورزی دارای سازمان، مدیریت، فضا، اطلاعات، فناوری، سطح توسعه، اعضا یا کارکنان یا عملکرد خاصی است که آن را از دیگر انواع نظام بهرهبرداری متمایز می سازد. در این خصوص بر اساس گونه شناسی نوین، هم به لحاظ صورت و هم به لحاظ محتوی و ماهیت ویژگی های عناصر اصلی، نظامهای بهرهبرداری ایران را می توان به سه نوع کلی دهقانی، تعاونی و تجاری به شرح زیر مورد شناسایی قرار داد:
-1نظام دهقانی شامل خرده مالکی، دهقانی سهم بری، اجارهداری است که حدود 86/7 درصد از اراضی کشاورزی در کشور به این صورت مدیریت می شوند. خردی و پراکندگی اراضی یکی از اصلی ترین موانع بکارگیری ابزار و ماشین آلات نوین کشاورزی و عامل اصلی عدم رشد مکانیزاسیون و بهزراعی این واحدها است. خردی و پراکندگی و ناهمواری اراضی و عدم اجرای اصول و فنون نوین کشاورزی به ویژه در امر شخم و آبیاری و نیز عدم استفاده صحیح از نهاده های کشاورزی مثل کود و سم موجبات تخریب اراضی و اتلاف آب و آلودگی محیط زیست و عدم توسعه پایدار کشاورزی را فراهم ساخته است. در این نوع نظام بهره برداری تملک از تصرف و این دو از مدیریت منفک نیستند - مهدی دوست، . - 27: 1392
مهمترین ویژگی سخت افزاری نظام بهره برداری خرد و دهقانی، پراکنده بودن قطعات اراضی هر بهره بردار است. به طوری که این نوع نظام بهره برداری کشاورزی، عمدتا واحدهای موسوم به خرد و دهقانی زیر ده هکتار را شامل می شود. بر اساس سرشماری عمومی کشاورزی سال 1382 - جدول شماره یک - از مجموع 3473383 واحد بهره بردار کشاورزی با زمین، تعداد 3011461 - حدود - 86/7 را واحدهای زیر ده هکتاری تشکیل می دهند، که از این تعداد 34/62 درصد آن واحدهای زیر یک هکتار، 15/04 درصد واحدهای 1 تا 2 هکتاری، 22/91 درصد واحدهای 2 تا 5 هکتاری و 14/12 درصد واحدهای 5 تا 10 هکتاری می باشند.
ماخذ: سرشماری عمومی کشاورزی سال 1382 همچنین نتایج جدول حاکی از آن است که حدود 50 درصد تعداد بهره برداری های کشور زیر دو هکتار می باشد که این تعداد فقط 6 درصد اراضی کشور را در اختیار دارند و در حدود 35 درصد واحدها 2-10 هکتاری بوده که بر 30 درصد اراضی کشت و زرع انجام می دهند. این در حالی است که بیش از 60 درصد اراضی کشاورزی متعلق به واحدهای بالای ده هکتار در کشور در سال 1382 بوده است. یکی دیگر از مشکلات نرم افزاری این نوع نظام بهره برداری پایین بودن سطح سواد بهربرداران و عدم پذیرش نوآوری از جانب آن ها می باشد. بر اساس سرشماری سال 1382، 44 درصد 1/9 - میلیون نفر از 3/4 میلیون نفر - از بهره برداران روستایی بی سوادند. از سوی دیگر 2/36 میلیون بهره بردار با سواد - حدود 56 درصد - 1/39 میلیون بهره بردار یا به عبارتی 59 درصد از آن ها دارای سطح سواد ابتدایی و غیر رسمی اند - جدول شماره . - 2 بنابراین سواد پایین از ویژگی مهم در نظام بهره برداری دهقانی است. در بسیاری از نوشته های توسعه نیافتگی کشاورزی ایران، معلول سواد پایین زارعین دانسته میشود.
