بخشی از مقاله
چکیده
یکی از شگردهاي بسیار زیباي حکیم نزاري قهستانی شاعر معروف قرن هفتم و آغاز قرن هشتم هجري در سرودن غزلیات و دیگر اشعارش تلمیح به داستانهاي قرآنی است. استفاده به جا و شایسته او از داستانهاي زندگی پیامبران در شعر نشان از آشنایی او با سورههاي قرآن است. در بسیاري از غزلیات نزاري به ابیاتی برمی-خوریم که با عباراتی قرآنی تضمین شده است. این ابیات نمایانگر آگاهی فراوان او از معنا و تفسیر آن آیات است. قطعاً تقلید از سبک شعري شاعرانی چون خاقانی و سعدي و دیگران نمیتواند پشتوانه سرودن اشعاري با آن همه تلمیحات قرآنی و تضمین و دیگر زیباییهاي ادبی باشد و این امر حکایت از استعداد فراوان شاعر و اطلاع کافی او از علوم قرآنی و دینی دارد.
کلید واژه: نزاري قهستانی، قرآن، پیامبران، تلمیح، تضمین
مقدمه
کاربرد داستانها و عبارات قرآنی موضوعی است که در شعر سخنوران پارسی از گذشته تاکنون مورد توجه بوده است و این موضوع در غزلیات نزاري قهستانی شاعر توانمند ایرانی، که حافظ بزرگترین شاعر غزلسراي فارسی چند غزل از او را جواب گفته است کاملاً محسوس است. باید دانست که قرآن معیار فصاحت و بلاغت است و شاعران و نویسندگان با استفاده از آیهها و حدیثها ، هم ، توانایی خود را در کاربرد لفظها ، عبارتها و مضمونهاي دینی نشان میدهند و هم ، با استشهاد از قرآن ، تأثیر سخن خویش را افزون میبخشند زیرا در همه موارد این استشهادها و تضمینها اگر قانع کننده نباشد ساکت کننده است. - راشد محصل ، - 18 : 1385
شاعران ایرانی علاوه بر بهکارگیري انواع صنایع بدیعی ، با استفاده از داستانها و عبارات قرآنی سخن خود را زیباتر و تأثیرگذارتر میکردهاند. همچنین چون قرآن کتاب دینی مسلمانان بوده و هست زندگی و فرهنگ و شعر آنها هم با آن گره خورده بوده و هر سخن و کلامی که خط و روشی غیر از راه قرآن و دین داشته است جایی در میان فرهنگ و ادب این مردم پیدا نکرده است. شاعران و نویسندگان هم ، علاوه بر این که دریافت معانی قرآن و حدیث و اطّلاع بر مضمون آنها ، از شرایط کارشان بوده است ناگزیر بودهاند براي پذیرش سخن خود در دربارها و تقرّبشان به شاهان ، مضمون-هاي بکر و بدیعی بجویند که از جنبههاي مختلف بتواند ممدوحان را تحت تأثیر قرار دهد تا بر مراتب و مواجب آنان بیفزایند. آگاهیهاي شاعران و آشنایی آنها با قرآن هم هر چه ادب پیشرفت کرده بیشتر شده است. - همان : - 19
تأثیر فرهنگ اسلامی و معارف قرآنی بر شعر فارسی تا به حدي است که؛ کمتر شاعري است که در اشعار خود از زندگی و داستانهاي شگفتانگیز پیامبران بهره نگرفته و مضامین ظریف و دلانگیزي پدید نیاورده و کلام خود را با کنایه و رمز از زندگی این مردان الهی زینت نداده باشد. - زاهدي ، - 58 : 1388پس باید از جمله عوامل مهم تأثیرپذیري شاعران و نویسندگان ایرانی از فرهنگ و معارف قرآنی را موارد زیر دانست :
از قرون اولیه اسلامی به بعد هر شاعر و نویسندهاي که قصد مطرح شدن در جامعه ایرانی و اسلامی را نزد حاکمان و سایر ادبا داشته ، تلاش جدي نموده تا با افزایش اطلاعات خود نسبت به کتاب آسمانی و سیره و سنّت معصومین - ع - ، اشعار و نوشتههایش را با آیات و مضامین قرآنی بیاراید.از این گذشته ، حکومتهاي ایرانی تحت لواي حکومت خلفا ، یکی دیگر از عوامل تأثیرپذیري ادبیات فارسی از قرآن و حدیث به شمار میرود. اعمال قدرتی که حکومتها براي ترویج اسلام و تبلیغ آیات قرآن به خرج میدادند عامل اصلی این تأثیرپذیري بوده است. - خاتمی ، - 16 : 1380سهولت کلمات قرآن و احادیث در ادبیات فارسی در مواردي که یک کلمه عربی سادهتر از یک کلمه کهنه ایرانی به نظر میآمد و یا معادل فارسی آن یافت نمیشد و استعمال آن هم لازم به نظر میرسید مانند :
حج، کافر، مؤمن، قرآن، حدیث، روایت، سجود، اسلام، مسجد، خطبه و ... سبب شد تا اینگونه واژهها در متون فارسی وارد شود و شعرا و ادبا براي بیان مقصود خود به آیات قرآن و احادیث استناد نمایند. - نساجی زواره ، - 58 : 1347با توجه به این که قرآن به عنوان یک کتاب کاملاً ادبی ، الگویی موفق و نمونه اعلاي تأثیرگذاري بر مخاطب است، مورد توجه شاعران و نویسندگان هوشیار ما قرار گرفته و آنان براي اعتلا و فخامت بخشیدن به آثار و اشعار خود به سراغ قرآن رفتهاند.حکیم نزاري قهستانی در اشعار خود توجه زیادي به آیات قرآن و احادیث داشته که نشان دهندهي آشنایی او به شارع مقدس بوده است. - صفرينژاد ، - 50 : 1390
در دیوان غزلیات نزاري قهستانی ابیات زیادي وجود دارد که به داستان زندگی پیامبران اشاره شده است و شاعر از این راه سخنش را زیباتر و تأثیرگذارتر کرده است. درصد استفاده از عبارات و الفاظ قرآنی در غزلیات نزاري قهستانی خیلی بالاست. استفاده زیاد او از الفاظ و عبارات قرآنی و اشارههاي ضمنی به داستانهاي قرآنی نشان از اطّلاع و آگاهی و تسلّط کامل او به قرآن و مفهوم آیات است.در این مقاله چند مورد از تلمیحات زیباي شاعر به آیات قرآن که بیشتر درمورد زندگی پیامبران است و همچنین برخی از تضمینهاي جالب او به عبارات قرآنی بررسی میشود. شاهد مثالهاي ذکر شده در این مقاله فقط بخش اندکی از تلمیحات و تضمینهاي قرآنی غزلیات شاعر است، بررسی همه موارد در حد یک کتاب مفصل است .
تلمیح
تلمیح در اصطلاح بدیع آن است که گوینده در ضمن کلام به داستانی یا مثلی یا آیه و حدیثی معروف اشاره کند. - همایی ، - 328 : 1384در این شیوه شاعر پارسیگوي ، سخن خویش را بر پایهي نکتهاي قرآنی یا روایی بنا مینهد ، اما آن را به عمد با اشاره و نشانهاي همراه میسازد تا خواننده اهل معرفت را به آنچه خود نظر داشته ،رهنمون میگردد .در دورهها و سبکهاي گوناگون شعر فارسی، تلمیحات با بسامد متفاوتی آمدهاند. بعد از اسلام فرهنگ جدیدي در ایران پدیدار شد که به فرهنگ اسلامی معروف است. شاعران و نویسندگان که قاعدتاً جزء مردمان با فضل بودند هم خود به تحقیق این فرهنگ پرداختند و هم موجب اشاعهي آن شدند. - صفرينژاد ، : 1390
در دیوان غزلیات نزاري ابیات زیادي وجود دارد که تلمیح و اشاره به داستانهاي قرآنی و یا بهتر بگوییم اشاره به آیات قرآن دارد. در این قسمت تعدادي از این ابیات که در سرودن آنها از داستانهاي قرآنی استفاده کردهاست آورده میشود.سرد شدن آتش بر ابراهیم - ع -
بر خلیلاالله چون گشت ریاحین آتش باز بر قوم »نجی االله« شد طوفان آب - غزل - 72
ما هم اند آتشیم از آب زر گر خلیل االله در آتش نشست - غزل - 22
دو بیت بالا اشاره به آیه 69 سوره انبیاء دارد. »قُلنا یا نار کونی برداً و سلاماً علی ابراهیم«]ابیات ذکر شده در این مقاله از دیوان حکیم نزاري قهستانی تصحیح مظاهر مصفا انتخاب شده است.[
