بخشی از مقاله
چکیده
حکیم سعدالدین بن شمسالدین بن محمد نزاري بیرجندي، یکی از بزرگترین شاعران فارسیزبان شیعه مذهب است. وي درعصري میزیست که فرهنگ و اخلاق و آداب ایرانی و اسلامی در زیر سلطه و گامهاي سهمگین مغول در حال پایمال شدن بود. نزاري قهستانی چون برخی دیگر از شاعران در این میان با خلق آثاري چند و بازتاب گوشهاي از فرهنگ و آداب این مرز و بوم، سهم عمدهاي در حفظ و اشاعه آن داشته است.
سفرنامه منظوم او از جمله این آثار است. نزاري بخش اعظم سفرنامهي خود را به اندرزهاي اخلاقی و عقیدتی اختصاص داده و داستانهایی که در سفرنامه بیان نموده بیشتر جنبهي تعلیمی و اخلاقی دارد. به همین منظور در این مجال، قصد داریم که با معرفی این شاعر و آثار وي، به ذکر برخی از تعالیم اخلاقی و باورها و آداب بومی که در سفرنامه نزاري قهستانی بدانها اشاره رفته است، پرداخته و به تبیین هرچه بیشتر آنها بپردازیم.
مقدمه
فرهنگ عامه، از رایجترین موضوعاتی است که در ذهن و روح بیشتر جوامع بشري ریشه دوانیده است و آثار آن به شکلهاي گوناگون نمایان است. بسیاري از اعتقادات آدمی از گذشته هاي دور تا به امروز شکل گرفته و باعث شده است تا جنبههاي مهمی از زندگی انسانها، به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه، با عقاید، باورها و آداب و سننی پیوند یابد که مجموع آنها »فولکلور« یا فرهنگ عامه را میسازد.
آثاري که در آنها به جنبه هاي مختلف زندگی عوام توجه شده است، جسته و گریخته در گذشتهي ادبی ایران نیز نشانی از خود به جا گذاشتهاند. بسیاري از این آداب و رسوم، نتیجهي آمیزش روح آن قوم با محیط پیرامون خود، و تجربه هاي تلخ و شیرینی است که در طی تاریخ طولانی آن را به دست آورده است. فولکلور مجموعهاي از عادات و سنن، افسانه ها و قصص، معتقدات و خرافاتی است که سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال مییابد. »
فولکلور عبارت است از علم سنن، مراسم، معتقدات، آداب و رسوم، افسانه- ها، ترانه ها و ادبیات مردم یک سرزمین و به معنی گستردهتر، تمام افسانه ها و ترانه ها و آداب و سننی که یک قوم و یا یک سرزمین را در بر میگیرد، اعم از عامیانه و عالمانه« - ماسه، . - 27 :1357 »امروزه توجه به فرهنگ عامه و پدیدههاي اصیل آن نوعی خودشناسی است و سبب میشود که با شناخت عمیق آن و پی بردن به ارزشهاي فرهنگی و قومی گذشتگان و نیاکان، از هجوم فرهنگ بیگانه در امان ماند. بیشتر فولکلورشناسان و مردمشناسان معتقدند که فولکلور مبین آمال و شیوههاي فکري و ارزشهاي فرهنگی یک ملّت است؛ و میگویند قهرمانان فولکلور، آیینهي تمامنماي تمدنهایی هستند که از آنها برخاستهاند«
محمدعلی فروغی درباره اهمیت آداب و رسوم و فرهنگ عامه چنین مینویسد: » تحقیق درباره فرهنگ عوام نه تنها از لحاظ علمی قابل توجه است بلکه برخی از نکات تاریک فلسفی و تاریخی را روشن میکند، و امروزه دانشمندان و صاحبنظران به فراهم آمدن این معلومات اهمیت بسیار میدهند« - سرلک، . - 15 :1385 در قرون گذشته باورها و آدابی در میان مردم وجود داشت که از فرهنگ و رسوم آن جامعه برمیخاست و تأثیر زیادي بر طبقات جامعه آن روزگار میگذاشت. خوشبختانه بسیاري از این باورها، اعتقادات و آیینها در قالب داستان و افسانههایی که از دوران گذشته به یادگار مانده است، منعکس و متجلّی شده است. »
مبادي و سرچشمههاي فرهنگ پیوسته ایران، از دیرباز، به باورها و اعتقادات و رسوم و داستانها و اسطورههایی مربوط میشد که هر کدام مبین نیازي خاص و بازتاب آرزویی ملّی و جهت یافته بوده است. بیشتر این آیین و رسوم و داستانها از انطباق بر احوال تاریخی و باورها و معتقدات قومی، و به طور کلّی، هنگام سفر به آینده، تجربههاي روزگاران را در خود جذب میکنند و با صورتی نوآیین و دوامپذیر، در هر وضعی به حیات تکاملی خویش ادامه میدهند« شاعران و نویسندگان در بستر جامعه به سر میبرند و در تعامل با افراد جامعهاند، خواه ناخواه تحت تأثیر اعتقادات و باورهاي مردم قرار میگیرند و در آثار خویش از آنها بهره میجویند.
بدیهی است با تحقیق و تحلیل و بررسی آنها میتوان بسیاري از نکات تاریک و مبهم زندگی، معیشت، باورها، اعتقادات، فرهنگ و سنن گذشتگان را روشن نمود و به شناخت هرچه بیشتر حیات فکري و اجتماعی پیشینیان نائل آمد. از نظر ملّی، فولکلور هر ملّتی در حکم شناسنامه آن ملّت است. عامل اصلی و تعیینکننده خصلتها و نشاندهنده عادت هاي هر ملّتی، فولکلور آن ملّت است. از نظر جهانی، فولکلور هر ملّتی در حقیقت سفیر حسن نیت و مبشّر دوستی و وِداد آن ملّت نزد سایر ملل است و بهترین عامل مؤثّري است که ملّتها را به هم میپیوندد و باهم آشنا میکند - شریفی گلپایگانی، . - 8 :1376 اخلاق و مسائل مرتبط با آن نیز جایگاه مهمی در فرهنگ ایرانی و اسلامی دارد.
دیگر آنکه آیین مقدس اسلام در تمام زمینهها جز با شیوة اخلاقی، کامل نمیگردد و نیز این علم از دانشهایی است که به انسان و حالات گوناگون او و سایر علوم و معارف انسانی اهتمام میورزد و از فضیلتها و مکارم انسانی چگونگی به دست آوردن آن و نحوة آراستن نفس به آن صفات نیک، از رذیلتها و صفات ناپسند و چگونگی دوري جستن از آنها و بازداشتن نفس از آلوده شدن و نیز آثار گوناگون اجتماعی، اقتصادي، فرهنگی و سیاسی آن بحث و گفتوگو میکند - مظاهري، . - 12 :1388ادبیات اخلاقی موجود در زبان فارسی در چارچوب آنچه ما ادبیات آموزشی نامیدهایم، جاي میگیرد. صورت اولیه بیان اندرز، کلمات قصار است. حکایت نیز یکی از عناصر اساسی آثار اخلاقی فارسی است. هر روایت اعم از داستان و یا قطعهاي عبرتآموز از اثري تاریخی از جایگاهی مرکزي در گفتار فرهنگها برخوردار است.
شرحی کوتاه بر زندگی و آثار نزاري قهستانی:
حکیم سعدالدین بن شمس الدین بن محمد نزاري بیرجندي قهستانی از شاعران معروف اواخر قرن هفتم و اوایل قرن هشتم هجري قمري است.او یکی از بزرگترین شاعران فارسی زبان اسماعیلی مذهب است که در سال 645 هجري قمري دیده به جهان گشود وي از جوانی به شغل دیوانی پرداخت و همراه یکی از همکاران دیوانیش درشوال 678 ه.ق به اصفهان، تبریز، اران، گرجستان، ارمنستان، باکو، اردبیل و ابهر رفت و در نهایت از آن جا به سفر دو ساله اش پایان داد و به قهستان بازگشت و در آن جا ساکن شدو در حدود سالهاي 700 تا 720 هجري قمري دیده از جهان فرو بست. از وي آثار فراوانی ازجمله دیوان اشعار، سفرنامه منظوم،ادبنامه، دستورنامه و مثنوي ازهر و مزهر برجاي مانده است. وي اشعاري از خاقانی و سعدي را جواب داده و حافظ نیز چند غزل نزاري را پاسخ داده است.
