بخشی از مقاله
چکیده
مسئله پژوهش حاضر ارزیابی کتاب فارسی پایه سوم و ارائه بازخورد به برنامه ریزان درسی است تا بتوانند کیفیت برنامه موجود را بهبود بخشند . این کتاب با رویکرد مهارتآموزی تدوین شده است. روش پژوهش براساس هدف پژوهش کاربردی است و برحسب نحوه گردآوری دادهها از نوع توصیفی - غیر آزمایشی - میباشد. جامعه آماری معلمان و دانشآموزان سراسر کشور هستند که با توجه به وسعت جامعه آماری، به صورت خوشهای هدفدار نمونهگیری انجام شده است.
حجم نمونه شامل 96 معلم، 288 دانشآموز است. ابزار پژوهش شامل پرسشنامه نظرخواهی و فرم مصاحبه نیمه ساختارمند است. جهت تجزیه و تحلیل دادهها به تناسب از تحلیلهای آماری و منطقی و بر اساس الگوی ترکیبی استفاده شده است. یافتهها نشان میدهد محتوای کتاب فارسی سوم در فرایندی گام به گام و منطقی، از آسان به مشکل و دارای توزیع متناسب است و مهارتهای چهارگانه زبانی - گفتن و گوش دادن و خواندن و نوشتن - را با سیری منطقی تقویت میکند.
-1 مقدمه
در نظامهای آموزشی بهویژه در کشور ما، کتاب درسی از جمله مهمترین و پرکاربردترین رسانه آموزشی است که مورد استفاده قرار میگیرد. این رسانه با اهمیت در بردارندهی بخشهای نوشتاری، تصویرها و تمرینهایی است که در راستای تحقق هدفهای کتاب انتخاب و سازماندهی میشوندکتاب. درسی اوّلین و عمومیترین و پرمصرفترین ابزار کار معلّم و اغلب تنها عامل انتقال دهنده هدفها و برنامهها است
کتاب درسی فارسی بخوانیم و بنویسیم یکی از کتاب های درسی است که بیش از یک دهه در مدارس تدریس شد. در سال 1389 به دنبال تولید سند جدیدی به نام "برنامه درسی ملی" گفتوگو بر سر ایجاد تحول بنیادین در ساختار و محتوای نظام آموزشی اوج گرفت و به تبع آن کتابهای درسی نیز دستخوش این تغییر و تحول گردید؛ لذا کتاب فارسی نیز در راستای همسویی با برنامه درسی ملی با درصدی تغییر در ساختار و محتوا در دو جلد تحت عنوان "فارسی اول دبستان" و "کتاب کار فارسی اول دبستان" چاپ و وارد چرخه آموزش رسمی شد. به دنبال تألیف کتاب فارسی اول دبستان کتاب فارسی دوم، سوم نیز به ترتیب تألیف شد و در فاصله سالهای 1390 تا 1392 به اجرای سراسری در آمد. تغییر محتوا در کتاب فارسی اول حدود %30 و در کتاب فارسی دوم حدود %60 بود. این تغییر در کتاب فارسی سوم به %90 رسید. کتابهای فارسی جدید با عنوان "فارسی خوانداری" و "فارسی نوشتاری" ارائه شد.
هر یک از دو نظام آموزشی "بخوانیم و بنویسیم" و "خوانداری و نوشتاری" نقاط ضعف و قوتی در آموزش فارسی داشتهاند. پژوهشهایی که در بررسی این کتابها انجام شده است، جنبههای متفاوتی را پوشش داده است. به عنوان نمونه نتایج پژوهش دفتر برنامهریزی و تألیف کتب درسی - - 1382 کتابهای فارسی دورهی ابتدایی نشان داد که در ساختار : درسهای یک پایه و درسهای پایههای دیگر از ارتباط منطقی و معنادار عمودیو افقی برخوردار نبودند.
توزیع مفاهیم و ارزشها و نکات زبانی از اصول و خط مشیهای هدفمندی پیروی نمیکرد. توزیع تمرینهای زبانآموزی سیر منطقی نداشت. به عنوان نمونه برخی از آنها بدون ضرورت تکرار شده و برخی از آنها ناتمام مانده است. فعّالیّت های یادگیری- یاددهی با اصل چینش مطالب از آسانبهدشوار همخوانی کامل نداشت. در ساختار درسها از قالب داستان کمتر استفاده شده است.
در بخش مفاهیم، بسیاریاز مفاهیم،متعلّقبهدنیایذهنیو عینیکودکاننبود. فضایکتابهایزبانفارسیغالباً بزرگسالانه بود. کتابها فضاییزنده و پرتحرک و شاد برایکودک فراهم نمیکرد. مسائل و ارزشهای مطرح شده، با سیاستها و خط مشیهای جدید کمتر همسویی داشت. پیامهایاخلاقیو ارزشیغالباً بهصورتمستقیمدر کتابعنوانشدهبود. نکات زبانی و ادبی بهکار رفته در متن درسهای کتابغالباً انتزاعی و ذهنی بود.
دربخش واژگان، توزیع واژگاندر پنج کتاب متناسب با اهداف زبانآموزی نبودهاست. برخی از واژگانکتابها به دنیایکودک و واقعیتهای زندگی وی تعلق نداشت. از واژگان و اصطلاحات و تعابیر زنده و پویا و نشاطانگیز، کمتر استفاده شده بود.
در خصوص تمرین وفعّالیّت ها، بهمهارتهای ذهنی پیچیده از قبیل تجزیه و تحلیل و کاربرد کمتر توجّهشدهاست. میزان فعّالیّتهای یادگیری در کتابهای فارسیبه ویژه پایه اوّل بسیار ناچیز بودفعّالیّت های تفریحی و تفنّنی برای ایجاد فرصتهای بهتر آموزشی تربیتی، حضور کمتری داشت.فعّالیّت هایی که فرصت خودشکوفایی و ابراز وجود بهکودک میدهند، کمتر پرداخته شده است. در انجام فعالیتها و تمرینها، از رویکرد مشارکتی و گروهی، کم تر استفاده شده بود.
یافتههای تحقیق اسدی - 1383 - با عنوان »بررسی دیدگاه معلمان ابتدایی نسبت به کتابهای بخوانیم و بنویسیم« نشان می دهد: کتابهای بخوانیم و بنویسیم بیش از سطح متوسط به مهارتهای زبانآموزی توجه دارد. آموزگاران بیش از سطح متوسط از رویکردهای تلفیقی، فعالیتمحور، همچنین از روشهای آموزش تلفیقی، خلاق، همیاری فعال و ارتباط تعاملی استفاده میکنند.
روشهای تدریس این کتب با توانایی معلمان، دانشآموزان، محتوا و جدول ساعات هفتگی تناسب دارد. ساختار و محتوای کتابهای بخوانیم و بنویسیم موجب رشد خلاقیت، پرورش تواناییهای ذهنی، مهارت تفکر، مفاهیم بین رشتهای، نیازهای روحی و روانی و عاطفی، جنبههای ذهنی و هنری دانشآموزان میشود. کتاب توانسته تا حد زیادی باعث تغییر شیوه خط فعلی به سوی خط تحریری گردد. ساختار و محتوای کتابها با سن دانشآموزان تناسب دارد و تا حد زیادی به نکات زبانی، مفاهیم دانشی، نگرشی و نکات ادبی و املایی توجه دارد. ارزشیابی پیشرفت تحصیلی با شرایط و امکانات، جدول ساعات هفتگی تناسب دارد ولی کافی نیست.
دیبایی صابر - 1386 - بررسی کرد که فرایندهای درک مطلب - تمرکز و بازیابی اطلاعات صریح متن، استنباط مستقیم، تفسیر و تلفیق اطلاعات - تا چه اندازه در کتابهای فارسی بخوانیم رعایت شده است. این پژوهش که به مهارت خواندن پرداخته است، نشان میدهد محتوای کتابهای فارسی بخوانیم سوم ابتدایی کمترین تأکید را بر سطوح پیشرفته درک متن، یعنی استنباط مستقیم و تفسیر و تلفیق اطلاعات متن داشته است.
سلسبیلی - 1388 - بر اساس معیارهای پرورش خلاقیت و توجه به کلنگری در آموزش تواناییهای زبانی به ارزیابی کتابهای بخوانیم و بنویسیم پرداخت. یافتههای پژوهش از توجه محدود و کم به خلاقیت و کلنگری، حتی با توجه به معیارهای برنامه درسی طراحی شده فارسی حکایت میکند. طبق این پژوهش برداشت از خلاقیت و به خصوص کلنگری در این برنامه درسی و کتابهای درسی فارسی که براساس آن تألیف شده است، برداشتی محدود و سطحی است.
لطفی ماهر - 1389 - میزان توجه به سواد اطلاعاتی را در کتابهای بخوانیم و بنویسیم بررسی کرد . نتایج حاصل از پژوهش نشان داد در هیچکدام از کتابها بطور صریح به مفهوم سواد اطلاعاتی پرداخته نشده است و این فاکتور در سازماندهی محتوای کتابها مغفول مانده است. لازم به ذکر است که برخی از مؤلفههای سواد اطلاعاتی بطور تلویحی در کتابها گنجانده شده است.
عیسی صفت - 1389 - به بررسی و تحلیل محتوای کتاب فارسی بخوانیم و بنویسیم سوم ابتدایی بر اساس اصول انتخاب و سازماندهی محتوا پرداخت. اصولی که مبنای پژوهش وی بود عبارتند از: علاقه، اهمیت، اعتبار، توالی، سودمندی، قابلیت یادگیری، استمرار ، وسعت، تعادل، وحدت. نتایج حاکی از آن بود که هفت اصل از ده اصل سازماندهی محتوا - استمرار، اعتبار، توالی، وسعت، تعادل، سودمندی، وحدت - در فارسی بخوانیم و بنویسیم سوم ابتدایی رعایت نشده است.
پژوهش قمری - 1391 - به منظور ارزشیابی فارسی اول ابتدایی - خوانداری و نوشتاری - علاوه بر مشکلات فیزیکی کتاب - نازکی کاغذ آن، قطع کتاب و ... - نشان داد استفاده همزمان از سه خط دانشآموزان را دچار سردرگمی میکند؛ تصویرگری کتاب فاقد ویژگیهای فنی و آموزشی و گاهی غیرواقعی است؛ حجم زیاد کتاب متناسب با زمان نیست. برخی از لغات، جملات و متنهای کتاب فراتر از دایره واژگانی و توانش زبانی کودکان هفت ساله است.
پژوهش احقر - 1392 - در ارزشیابی از فارسی دوم ابتدایی - خوانداری و نوشتاری - نیز همسو با یافتههای قمری - 1391 - بود. این پژوهش نیز نشان داد استفاده همزمان از سه خط که دانشآموزان را دچار سردرگمی میکند؛ تصاویر به لحاظ اصول زیباشناختی و روانشناسی رنگها اشکال دارد؛ در سازماندهی محتوا اصل چینش مطالب، از آسان به دشوار رعایت نشده است؛ برخی مطالب کتاب با توان ذهنی دانشاموزان تناسب ندارد و بهتر است به پایههای بالاتر انتقال یابد.
