بخشی از مقاله
چکیده
همزمان با رشد شهرنشینی، کیفیت زندگی شهری به عنوان یکی از اولین مفاهیم مطالعاتی مطرح شده است. در این مقاله، کیفیت زندگی مناطق یک و سه شهر اصفهان، به عنوان مناطقی با بافت تاریخی، با در نظر گرفتن شاخصهای ذهنی مورد ارزیابی قرار گرفته است. روش سنجش کیفیت زندگی در محدوده مورد مطالعه یک روش توصیفی- پیمایشی است. سنجش ذهنیت شهروندان ساکن در این منطقه از طریق پرسشنامه صورت پذیرفت و 25 شاخص پژوهش در چهار بعد اجتماعی، حمل و نقل و ارتباطی، اقتصادی و کالبدی و زیست محیطی تقسیم بندی شدند.
در این پژوهش، جهت مشاهده¬ی تفاوت یا عدم تفاوت میانگین¬ها، از آزمون تحلیل واریانس، جهت نشان دادن مناسب بودن تعداد افراد نمونه برای مدل تحلیل عاملی تحقیق و هم¬چنین کفایت اندازه نمونه از مقدار شاخص KMO و آزمون باتلت و جهت بررسی توزیع نرمال یا غیرنرمال دادهها از آزمون کولموگوروف - اسمیرنوف - KS - استفاده شد.
تحلیل دادهها موید این است که توزیع در بعد اقتصادی تحقیق نرمال و در مابقی غیرنرمال است به همین دلیل، از آزمون پارامتریک t تک نمونه ای و ناپارامتریک کای اسکوئر جهت پردازش آنها استفاده شد. سنجش ابعاد نشان دهندهی این است که کیفیت زندگی در مناطق یاد شده در ابعاد اجتماعی و اقتصادی مناسب و در ابعاد حمل و نقل و ارتباطی و کالبدی -زیست محیطی نامناسب است. هر چند شاخصهای تحقیق، اثر خود را بر تایید یا عدم تایید مناسب بودن ابعاد اعمال میکنند اما بهمنظور تبیین بیشتر بحث، سنجش شاخصهای تحقیق نیز به صورت مجزا صورت پذیرفت.
مقدمه
مطابق آمارهای موجود، نزدیک به نیمی از مردم جهان، ساکن شهرها می¬باشند و انتظار افزایش آن در دهه های آینده نیز وجود دارد.[1] با وجود فواید زیاد شهرنشینی، بسیاری از سیاست گذاران در کشورهای مختلف روند فزاینده شهرنشینی را زنگ خطری می دانند. آنها تاثیر عمیق بر سنت¬ها و روابط مرسوم و مشکل تدارک و آماده سازی خدمات و زیرساخت های عمومی، تکثیر سکونت گاههای غیررسمی، بدتر شدن شرایط محیطی و افزایش مسایل اجتماعی مربوط به بیکاری و کم کاری راخاطر نشان میکنند. لذا مقولهی کیفیت زندگی شهری، کیفیت مکان و بهزیستی انسانی در نواحی شهری همراه با رشد شهری، به تدریج از 1930 مورد توجه متخصصان مسائل شهری و محققین رشته های گوناگون به منظور حل مشکلات و همچنین توجه به نیازهای همه مردم جهان قرار گرفت.
کیفیتزندگی مفهومی گسترده است که مفاهیمی چون، زندگیِ خوب، زندگیِ با ارزش، زندگیِ رضایت¬بخش و ندگیِز شاد را دربرمی¬گیرد .[3] تعاریف متعددی از کیفیت زندگی مطرح شده است. یکی از این تعاریف توسط الکساندر اینگونه بیان شده است: »کیفیت زندگی از دو منبع اصلی سرچشمه میگیرد: نفس موضوع، که ارزش وجودی آن خوانده میشود و دیگری ارزشی که قابل اندازه¬گیری است. این کیفیت اشاره به دوموضوع دارد: کیفیت مطلوب و ظرفیت موجود برای تأمین آن کیفیت.
کیفیت زندگی در بسیاری موارد با دو مجموعه از شاخصهای عینی و ذهنی مورد مطالعه قرارمی¬گیرد. شاخص راه¬های ذهنی از سنجش ادراکات، ارزیابی¬ها و رضایت¬مندی شهروندان از محیط زندگی شهری دریافت شده، در حالی¬که شاخص¬های عینی، مرتبط با حقایق قابل مشاهده است.[3] شاخص¬های ذهنی، منعکس کننده ارزیابی ذهنی افراد از زندگی می¬باشند. این ارزیابی با استفاده از اطلاعات افراد که وضعیت رفاهی خود را از طریق پرسشنامه¬های مختلف و یا سرشماری¬ها، اظهار نموده¬اند، به دست می¬آید . چنین شاخص¬هایی، نشان دهنده شرایط کلی زندگی افراد و نحوه نگرش آنها به این شرایط بوده و با جمع¬آوری و تحلیل آماری این شاخص¬ها، میتوان به ارزش¬های طبقات مختلف اجتماعی پی برد.[1]
مواد و روش ها
روش سنجش کیفیت زندگی در محدوده مورد مطالعه یک روش توصیفی- پیمایشی است. بنابراین با استفاده از مطالعات اسنادی الگوهای نظری در راستای تعیین معیارهای سنجش کیفیت ذهنی زندگی و ارائه الگویی جهت ارزیابی کیفیت ذهنی زندگی در نواحی شهری، مفاهیم مربوط به کیفیت زندگی در نواحی شهری مطالعه می¬شود. در ادامه با انجام مطالعات میدانی و شناخت ویژگی های مناطق شهری داده¬های مورد نیاز جمع¬آوری می¬شوند.
روش گردآوری داده¬های این تحقیق بر پایه¬ی مطالعات کتابخانه¬ای و میدانی است. برای جمع¬آوری اطلاعات اولیه، پیمایش نمونه در منطقه یک و سه شهر اصفهان انجام شده است.
جامعه آماری شامل تمام افراد ساکن در این مناطق می¬ باشد که تعداد آن¬ها براساس نتایج سر شماری عمومی سال1390، 188005 نفر است. با استفاده از فرمول کوکران تعداد 384 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند که از این تعداد، 181 پرسشنامه - معادل 47 درصد - جهت انجام تحلیل¬های آماری به¬دست پژوهشگران رسید.
پرسش¬نامه تحقیق دارای 25 شاخص اصلی است که در قالب چهار بعد اجتماعی، حمل و نقل و ارتباطی، اقتصادی و کالبدی- زیست محیطی مورد بررسی قرار گرفته است. هر سوال پرسشنامه حاوی یک شاخص تحقیق بود و امتیاز اختصاص یافته به هر سوال با توجه استفاده از طیف لیکرت در پرسشنامه، از 1 تا 5 متغیر بود. این شاخصها، با مدنظر قرار دادن دفعات تکرار، از میان 291 شاخص ارائه شده در مطالعات اخیر انتخاب شدهاند که در جدول 1 به برخی از ویژگیهای خلاصه شدهی آنها اشاره شده است
جدول :1 ابعاد و شاخصهای مطالعات گذشته
به منظور سنجش اعتبار درونی ابتدا از آزمون آلفای کرونباخ برای افزایش اعتبار پرسشنامه استفاده شده است. در این راستا با نظرخواهی از اساتید و کارشناسان متخصص در این زمینه گام اول برداشته شد. پس از تکمیل پرسشنامه توسط افراد نمونه در مطالعه-ی مقدماتی، پرسشنامه¬ها جمع¬آوری شدند. میزان آلفای قابل قبول بیشتر از 0/7 می¬باشد.
میزان آلفای کرونباخ در جدول 2 مشخص شده است. با توجه به اینکه ضریب آلفای به¬دست آمده از جمعیت نمونه در مطالعه مقدماتی برای هر چهار فاکتور تحقیق، بالاتر از 0/7 می¬باشد؛ این نتیجه حاصل خواهد شد که پرسشنامه از پایایی بسیار خوبی برخوردار است. پس از تایید پرسشنامه از طریق ضریب آلفای کرونباخ در مطالعه مقدماتی، پرسشنامه در میان تمامی اعضای نمونه توزیع گردید.
جدول :2 میزان ضریب آلفای کرونباخ
داده های جمع آوری شد ه از طریق پرسشنامه، با نرم افزار SPSS و روش های آماری آن از قبیل تحلیل عاملی، شاخص KMO و آزمون باتلت، آزمون کولموگوروف- اسمیرنوف - KS - ، آزمون T، آزمون F و رگرسیون چند متغیره برای سنجش کیفیت ذهنی زندگی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند.
پیشینه تحقیق
در چند دهه اخیر، کیفیت زندگی به عنوان یکی از موضوعات مورد علاقه بسیاری از علوم، مورد توجه محققان، برنامه ریزان ودولتها قرار گرفته است. بدری و همکارانش در مقاله ی خود با هدف شناخت و سنجش سطح کیفیت زندگی روستاییان، در پی آن هستند که ضمن شکافتن ابعاد و مؤلفه های تأثیرگذار بر مقوله کیفیت زندگی، نگرش جامعه مورد مطالعه را با ویژگیهای خاص قومی و فرهنگی از منظر شاخصهای ذهنی کیفیت زندگی، در هشت قلمرو آموزش، سلامت و بهداشت، امنیت، محیط سکونتی، زیرساختها، اشتغال و درآمد، گذران اوقات فراغت و تعامل و همبستگی اجتماعی مورد سنجش قرار دهند. ایشان در این تحقیق اینگونه عنوان کردند که شناخت و بررسی اولیه منطقه مورد مطالعه نشان میدهد که به رغم برخی مشکلات و تنگناها به ویژه در بعدامکانات رفاهی، سطح کیفیت زندگی مردم در شاخصهای ذهنی نسبتا بالا است و این جمع بندی حاصل شد که با توجه به تأثیرگذاری عوامل اجتماعی، فرهنگی و محیطی در کیفیت زندگی، سطوح متفاوتی از شاخصهای ذهنی کیفیت زندگی در جوامع مختلف وجود دارد
زبردست و همکارش در پژوهشی با عنوان بررسی ارتباط میان شاخصهای عینی و ذهنی بعد خدمات عمومی کیفیت زندگی شهری، این دو گروه از شاخصها را به منظور بررسی ارتباط مکانی میان پاسخدهندگان و نیز جمع آوری شاخصهای عینی در خصوص محیط شهری آنها از بعد دسترسی به خدمات عمومی و برخورداری از حمل و نقل عمومی مورد مطالعه قرار دادند . ایشان اینگونه بیان می کنندکه طرحهایی که از دیدگاه طراحان و برنامه ریزان شهریکا ًملا منطقی و عقلایی هستند، در اغلب موارد جنبه کاربردی چندانی ندارند پس به همین منظوراگر طراحان و برنامهریزان شهری قصد دارند که درک درستی از فضاهای شهری و کیفیت زندگی ساکنان داشته باشند، باید رابطه مناسبی با مناسبات اجتماعی که در شکل-گیری این فضاها دخالت دارند، برقرار کنند
طبیبیان و همکارش در مقاله خود شاخصهای کیفیت محیطی - کیفیتهای کالبدی، ارتباطات اجتماعی، دسترسی به تأسیسات و تجهیزات شهری، هویت مکانی، سرزندگی، ایمنی و امنیت - را به منزله مشخص کننده ویژگیهای مختلف محله، مطالعه و همچنین عامل هایی را برای ارتقای کیفیت این محلات پیشنهاد نمودند.
نتایج این مقاله نشان میدهد که ارتباط مستقیمی بین رضایتمندی از زندگی در محله و کیفیت محیطی وجود دارد و شاخصهای کیفیت محیطی در حدود 75درصد از تغییرات رضایتمندی از زندگی در محله را تعریف میکنند.
از این رو خواجه و همکارانش با پژوهشی با عنوان ارزیابی و سنجش شاخص های ذهنی کیفیت زندگی شهری، کیفیت زندگی رادر قالب 19 شاخص و سه قلمرو اقتصادی، کالبدی - زیست محیطی و فرهنگی - اجتماعی تدوین و مورد ارزیابی قرار دادند.
فرجی ملایی و همکارانش در مقاله خود با هدف بررسی نواحی مختلف شهری ایران بر اساس شاخصهای تعریف شده در رابطه با کیفیت زندگی اینگونه بیان میکند که میتوان دریافت که نواحی مختلف شهری ایران دارای شکاف بارزی از منظر شاخصهای کیفیت زندگی شهری است. از 253 شهر مورد بررسی تنها 24شهر؛ در سطح برخوردار قرار دارند. نزدیک به 50درصد از نواحی شهری مورد مطالعه به عنوان نواحی محروم هستند. تهران به عنوان یک ناحیه شهری ناهمگن خود را از سایر نواحی شهری مجزا ساخته است
باسخا و همکارانش در پژوهش خود به منطور رتبه بندی شاخص کیفیت زندگی در استانهای کشور، هر استان را در سه حالت - اقتصادی، محیطی و اجتماعی - مورد بررسی قرار داده است و این نتیجه حاصل می شود که اقتصاد و رفاه مادی در تعیین رتبه کیفیت زندگی استان های کشور، جایگاه قابل توجهی داشته و در تعیین جایگاه کلی استان از نظر کیفیت زندگی نقش اساسی را ایفا می نماید . لذا در برنامه ریزی توسعه برای استان های مختلف کشور بایستی به ظرفیت ها و قابلیت ها از یک طرف و تنگناها و محدودیتهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی از طرف دیگر توجه داشت. از سوی دیگر، سیاست های تمرکز زدایی از تهران ایجاب می نماید تا در انتقال بخش ها و فعالیت های مختلف دقت لازم صورت گیرد
خادم الحسینی و همکارانش در مطالعه ای ضمن اشاره به این موضوع، با هدف، سنجش کیفیت زندگی در شهر نورآباد با استفاده از شاخصهای ذهنی با دو رویکرد حرفه ای پایین به بالا و مشارکتی پایین به بالا برای توسعه قلمروها و شاخص های کیفیت زندگی در شهر نورآباد تلاش نموده و این نتیجه را حاصل نمودند که حدود 9,7 شهروندان در شهر نورآباد به طور کامل از کیفیت زندگی خود راضی و حدود 2,3درصد کاملاً ناراضی هستند. حدود 88درصد شهروندان نیز دارای میزان رضایتی بین این دو حد بالا و پایین هستند.
پوراحمد و همکارانش در مطالعه خود با هدف تحلیل طبقه بندی کیفیت زندگی شهری در شهر بابلسر با توجه به یافته ها چنین نتیجه گرفتند که ساکنان محلّه های شهری با وجودی که میتوانند دارای استانداردهای بالایی ازکیفیت زندگی عینی و کالبدی باشند، اما باز هم از زندگی خود حس رضایتمندی نداشته باشند و در مقابل، محلّه¬های فقیرنشین ممکن است که از زندگی خود راضی باشند. لذا در یک نگاه میتوان کیفیت زندگی را، شرایط عینی مطلوب محیطی و ارزیابی مثبت فردی از این شرایط تعریف کرد.
تحلیلهای آماری تحقیق
اولین تحلیل جهت سنجش مولفههای تحقیق، سنجش روایی است. برای بررسی مناسب بودن روایی سازه¬ی هر کدام از متغیرها، بارهای عاملی عامل تعیین کننده هستند - جدول . - 3 مقادیر بالاتر از 0/4، مطلوبیت و برازش مناسب و در نتیجه مناسب بودن دادهها را نشان میدهد. همانگونه که نشان داده شده است، کلیه¬ی بارهای عاملی، حداقل مقدار مطلوب را به¬دست آوردهاند بنابراین میتوان گفت آزمون تحلیل عاملی نشان دهنده برازش مناسب مدل و تایید سنجههای هر سازه است.
