مقاله تعیین عوامل زیست محیطی در مکانیابی شهرهای جدید در ایران

بخشی از مقاله

تعيين عوامل زيست محيطي در مکانيابي شهرهاي جديد در ايران

چکيده
ايجاد شهرهاي جديد به منظور پاسخگويي به نيازهايي مانند جذب سرريز جمعيتي ، تامين مسکن و بسياري از عوامل ديگر صورت مي گيرد، اما به خاستگاه آنها در فرآيند توسعه پايدار از ديدگاه برنامه ريزي و طرح ريزي محيطي توجهي نمي شود. شهر جديد هشتگرد (در غرب استان تهران ) با هدف اسکان پانصد هزار نفر جمعيت تا سال ١٣٩٠، بعنوان بزرگترين شهر جديد کشور انتخاب شده است . در اين نوشتار، براي شناسايي و مطابقت شهر هشتگرد بعنوان مطالعه موردي ، با معيارهاي روش مک هارگ بر اساس مدل اکولوژيکي توسعه شهري ، روستايي و صنعتي انجام گرفته است . به علاوه ، اين شهر با معيارهاي پيشنهادي که در تحقيق ارائه شده مقايسه شده است .
نتايج به دست آمده نشان مي دهد که ، در روش مک هارگ پارامتر هاي محيط زيستي شهر جديد هشتگرد، به عنوان مناسب ترين گزينه ها در انتخاب اراضي مورد نظر واقع شده است . مقايسه پارامترها با مدل اکولوژيکي توسعه شهري ، روستايي و صنعتي و معيارهاي پيشنهادي در اين تحقيق مشخص مي نمايد که ، عواملي مانند شيب ، جهت جغرافيايي ، سنگ مادر، عمق و ساختمان خاک و پوشش گياهي در طبقه يک مک هارگ (طبقه مناسب ) قرار مي گيرند و ديگر عوامل ، در طبقه دو مگ هارگ (طبقه تقريباٌ مناسب ) قرار داشته و هيچ يک از پارامترها در طبقه نامناسب قرار ندارند. بنابراين ، مکان يابي شهر جديد هشتگرد از نقطه نظر پارامترهاي محيط زيستي ، مطابق با استاندارد مک هارگ بوده و از موقعيت مناسبي برخوردار است . از طرفي با توجه به معيارها پيشنهادي در اين تحقيق ، برخي از پارامتر ها مانند لرزه خيزي و آلودگي هوا هر چند از موقعيت مناسبي بر خوردار نيستند ولي مي توان با در صورت اجراي آن ، چنين مشکلاتي را کاهش داد.
با توجه به نتايج اين تحقيق ، ضرورت توجه به عوامل و معيارهاي اقتصادي - اجتماعي و فرهنگي مانند رشد جمعيت ، توان اقتصادي منطقه ، دسترسي به زير ساخت ها مانند شبکه راههاي ارتباطي ، خطوط لوله انتقال گاز و عوامل تاثير گذار محيط زيستي نظير آلاينده هاي هوا، آب ، خاک ، صدا و مواد زايد جامد در مکان يابي شهرهاي جديد از اهميت خاصي برخوردارند .
واژه هاي کليدي : مگ هارگ ، مکان يابي ، معيار، مدل اکولوژيکي ، زيست محيطي

مقدمه
ايجاد شهر از بدوشکل گيري تمدن بشري ، همواره مورد نظر دولتمردان قرار گرفته است [١]. احداث اين کانون هاي زيستي ، معمولاً با اهداف مختلف ، ضوابط تشکيل آن را فراهم مي نمايد. و سابقه ايجاد چنين شهرهايي با اهداف مختلف به بيش از چهار هزار سال قبل باز مي گردد[٢].
شهرسازي همواره با مسائلي مانند توسعه شهري ، مشکلات اشتغال و بيکاري ، مهاجرت ، ترافيک ، کمبود مسکن ، حاشيه نشيني ، افزايش بي رويه جمعيت ، تخريب و تبديل اراضي ، بروز آلودگي هاي آب ، هوا، خاک ، افزايش صدا و بسياري از پديده هاي ديگر همراه است [٣]. ارتباط مشکلات شهري با يکديگر پيوسته بوده و در صورت عدم توجه به يکي از آنان ، مشکلات ديگري بروز مي نمايد.
بروز مشکلات محيط زيستي ، در ابعاد مختلف ، ناشي از عدم رعايت ملاحظات و معيارهاي محيط زيستي در مکان يابي شهرهاي جديد است [٤].
مساله اساسي اين تحقيق ، کاربرد معيارهاي زيست محيطي در مکان يابي شهرهاي جديد، براي دستيابي به توسعه پايدار شهري است . هدف اصلي تحقيق ، تعيين بهترين مکان مناسب براي توسعه شهري است که کمترين اثرات سوء را در حال حاضر و در بلند مدت به دنبال داشته باشد. از اهداف ديگر اين تحقيق ، مقايسه معيارهاي متداول در روش هاي کاربردي و پيشنهادي اين نوشتار، با عوامل جغرافيايي و محيطي شهر جديد هشتگرد است . نتايج بدست آمده ، مي توانند بعنوان يک الگو جهت استفاده طراحان و برنامه ريزان شهري مورد استفاده قرار گيرند.
روش بررسي
روش تحقيق عبارتند از:
۱. جمع آوري اطلاعات کتابخانه اي
۲. تعيين عوامل مهم و موثر در مکانيابي شهرهاي جديد
۳. براي تعيين معيارهاي مهم و موثر در مکان يابي شهرهاي جديد، عوامل جغرافيايي و محيط هاي فيزيکي ، بيولوژيکي ، اقتصادي -اجتماعي و فرهنگي ايران مورد بررسي و تحليل قرار گرفت . مجموعه اين عوامل ، پيش شرط هاي تعيين معيارها براي مکان يابي شهرهاي جديد را فراهم مي کنند.
۴. شناسايي وضعيت جغرافيايي و محيطي شهر هشتگرد، بعنوان محل تحقيق که ، با توجه به معيارهاي مدل اکولوژيکي توسعه شهري ، روستايي و صنعتي ، تک تک پارامترهاي زيست محيطي شهر جديد هشتگرد از قبيل اقليم و آب و هوا، شکل زمين ، سنگ مادر، خاک ، منابع آب و پوشش گياهي مورد بررسي قرار گرفته است . بنابراين ، براي شناسايي وضعيت جغرافيايي و محيطي شهر هشتگرد به عنوان محل مورد مطالعه ، اقدام به مقايسه آنها با پارامترهاي مدل اکولوژيکي مک هارگ و نيز معيارهاي پيشنهادي شده است .
۵. مقايسه معيارهاي پيشنهادي و مدل اکولوژيکي مک هارگ ۱ با عوامل جغرافيايي و محيطي شهر جديد هشتگرد.
۶. تجزيه و تحليل يافته ها، مقايسه پارامترهاي زيست محيطي شهر جديد هشتگرد با مدل اکولوژيکي توسعه شهري ، روستايي و صنعتي و معيارهاي پيشنهادي بيانگر آن است که ، پارامترهاي محيط زيستي شهر جديد هشتگرد، به عنوان مناسبترين گزينه ها در انتخاب اراضي مورد نظر واقع شده است . اما بر اساس معيارهاي پيشنهادي ، اين شهر از نقطه نظر زلزله خيزي ، پتانسيل آلودگي هوا و ظرفيت منابع آب زيرزميني ، در موقعيت مناسبي قرار نمي گيرد. لذا با اعمال مديريت زيست محيطي و اجراي آيين نامه هاي ۲۸۰۰ در خصوص مقاوم سازي ساختمان ها و کاهش خطرات زلزله ، اين محدوديت ها رفع مي شود.
الف : در اين تحقيق ، از روش مک هارگ Mc Harg که بر اساس ارزيابي توان محيط زيست است استفاده شده است . اين روش ، داراي مدلهاي اکولوژيکي براي کاربريهاي مختلف است ، که توسط متخصصان ايراني جهت کاربرد در کشور بهينه سازي شده اند[۵]. يکي از اين مدلها، مدل اکولوژيکي توسعه شهري ، روستايي و صنعتي است .
مدل هاي اکولوژيکي که براي کاربري هاي مختلف تهيه شده اند، توان طبيعي محيطي با توان بالقوه آن را بدون انجام اصلاحات نشان مي دهند. مدل اکولوژيکي توسعه شهري ، روستايي و صنعتي که از نيازمندي هاي زيست محيطي يکسان برخوردارند، داراي سه طبقه مي باشد که در جدول شماره (۱) نشان داده شده است .
ب : با در نظر گرفتن پارامترهاي محيطي مورد استفاده در مدل اکولوژيکي توسعه شهري ، روستايي و صنعتي به علت وجود خلاء، معيارهاي ديگر که در مکان يابي شهرهاي جديد به لحاظ اهميت بايد مورد استفاده قرار گيرند، شناسايي و ارائه شده است .
ج : مقايسه معيارهاي مدل اکولوژيکي توسعه شهري ، روستايي و صنعتي با معيارهاي پيشنهادي ارائه شده در اين تحقيق با عوامل جغرافيايي و محيطي شهر جديد هشتگرد، بعنوان مطالعات موردي نتيجه نهايي تحقيق بوده است .

دستاوردها
موضوع شهرهاي جديد در دهه ۱۳۶۰، به عنوان يک خط مشي که بتواند بخشي از مشکلات شهري کشور را تعديل نمايد در ايران مورد توجه قرار گرفته است .
از اينرو، وزارت مسکن و شهرسازي مکان احداث ۲۶ شهر جديد را در شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران مورد تصويب قرار داده است . عمده ترين اهداف ايجاد شهرهاي جديد در ايران را ميتوان به شرح زير اعلام نمود.
- جلوگيري از توسعه بي رويه و کلان شهر شدن شهر مادر
- انتقال کارگاه ها و صنايع مزاحم و بعضاٌ بدون مجوز از شهر مادر به شهر جديد به منظور هدايت ، مديريت و کنترل خدمات مورد نياز اين صنايع که اجراي اين هدف و انتقال واحد هاي توليدي مزاحم از بافت مسکوني شهر مادر که در حال حاضر در اکثر شهرها و از جمله تهران ، بعنوان مهمترين مشکل وجود دارد، بسياري از مسائل و مشکلات موجود را حل خواهد کرد.
- جذب سرريز جمعيت از طريق ايجاد کانون هاي اشتغال در شهر جديد
- جلوگيري از بالا رفتن بي رويه قيمت زمين در شهر مادر و بورس بازي روي زمين به علت توسعه نامحدود شهر مادر
- پالايش شهر مادر به منظور سازماندهي توسعه آن به صورت منفصل
- کاهش اياب و ذهاب از شهر مادر به مناطق صنعتي اطراف شهرهاي بزرگ و حذف زمان تلف شده کارکنان مناطق صنعتي مذکور و جابجايي ساکنين به علت وسعت شهر بزرگ
- جلوگيري از ايجاد حاشيه نشيني در شهرهاي بزرگ
- سبک شدن بار ترافيک در داخل شهر مادر
- احداث محل سکونت در نزديي محل کار
- رعايت فواصل شرعي در مورداياب و ذهاب بين محل کار و سکونت
- استفاده از اراضي غير زراعي جهت ايجاد شهرهاي جديد و جلوگيري از تخريب اراضي کشاورزي حومه شهرهاي بزرگ
- ايجاد اشتغال در شهر جديد و جلوگيري از خوابگاهي شدن آن
- تنزل بهاي تمام شده واحدهاي مسکوني به علت
پايين بودن بهاي زمين با توجه به نسبت هزينه ساخت و قيمت زمين در شهرهاي بزرگ و در نتيجه امکان صاحب داراي مسکن شدن اکثريت مردم
- جذب سرمايه هاي کوچک مردم از کارهاي واسطه اي به سرمايه گذاري روي مسکن و صنايع و کارگاه هاي توليدي به علت پايين بودن قيمت زمين و حذف سرقفلي هاي کلان در شهرهاي بزرگ
- کاهش هزينه هاي توسعه تاسيسات زيربنايي شهر مادر
- آزاد شدن سطوح کارخانجات و کارگاههاي مزاحم داخل شهر مادر، جهت تاسيسات مورد نياز زير بنايي شهر از قبيل فضاهاي سبز، آموزشي ، خدماتي و ترافيکي
- جلوگيري از آلودگي محيط زيست در شهرهاي بزرگ که در بعضي از شهرها از جمله تهران به صورت خطرناکي در آمده است .
- احداث شهر از پيش برنامه ريزي شده و متناسب با نياز واقعي جامعه
- امکان کنترل ساخت و سازها در شهر جديد طبق ضوابط مناسب و مطالعه شده
- پالايش شهر از شغلهاي کاذب و مخرب که با توسعه رشد شهرهاي بزرگ رو به ازدياد است .
در مکانيابي شهرهاي جديد ايران ، جذب سرريز جمعيتي و برخي ملاحظات ديگر مورد نظر قرار گرفته است . در منطقه شهري تهران ، شهرهاي اقماري براي پاسخگويي به نيازهاي اين منطقه ايجاد مي شوند. در اين بين ، شهر جديد هشتگرد، با فاصله اي کمتر از يکساعت با شهر تهران ، توجيه مکاني يافته و مي تواند با بهره گيري از امکانات اين شهر، رشد و توسعه يابد. تمامي پارامترهاي جغرافيايي و محيطي شهر جديد هشتگرد، جهت مقايسه با مدل مک هارگ و معيارهاي پيشنهادي اين تحقيق ، مورد بررسي قرار گرفته است .
اين نتايج نشان مي دهد که ، شهر جديد هشتگرد با مساحت ۴۰۰۰ هکتار در بخش غربي استان تهران و در شهرستان ساوجبلاغ واقع شده است . ميانگين ارتفاعي اراضي آن از سطح دريا ۱۴۵۰ متر بوده و در گروه اقليمي سرد و نيمه خشک قرار گرفته است . متوسط درجه حرارت در اين منطقه ۱۳.۸ درجه سانتيگراد، ميانگين بارندگي ۲۵۷ ميلي متر، رطوبت متوسط ۴۷ درصد و سرعت باد کمتر از ۳۵ کيلومتر در ساعت مي باشد.
ساختار زمين در اراضي هشتگرد رسوبي و متشکل از مواد تخريبي و آبرفتي است و عموماٌ مي توان آن را مربوط به دوران سوم و چهارم زمين شناسي دانست . قرار گيري اين منطقه در جنوب سلسله جبال البرز که يکي از نوارهاي زلزله خيز ايران از آن عبور مي کند توجه ويژه اي نسبت به موقعيت شهر جديد را مي طلبد. از نظر خاک شناسي اين منطقه داراي بافت رسي ، شني با عمق کم تا عميق است . مقدار مصرف سرانه آب ۲۲۵-۱۵۰ ليتر در روز براي هر نفر و داراي محدوديت براي استفاده از سفره آب