بخشی از مقاله
چکیده
هدف از پژوهش حاضر تهیه درس افزار شبیهساز علومزیستی و بهداشت و نقش آن بر خلاقیت دانشآموزان متوسطه میباشد. طرح این پژوهش کاربردی و شبه آزمایشی با استفاده از پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل میباشد. جامعه آماری شامل دانش آموزان متوسطه پسر پایه اول متوسطه به تعداد 751 نفر در 31 کلاس بوده که با روش نمونهگیری تصادفی ساده 1 کلاس به تعداد 27 نفر به عنوان گروه آزمایش و 1 کلاس به تعداد 27 نفر به عنوان گروه کنترل از میان جامعه آماری انتخاب گردیدند.
در این طرح هر دو گروه در معرض آزمون مقدماتی و نهایی قرار میگیرند؛ اما تنها گروه آزمایش در معرض نفوذ اثر متغیر مستقل مورد نظر - درس افزار شبیهساز علوم زیستی - در مدت 4 جلسه آموزشی قرار میگیرد و گروه کنترل از همان روشهای معمول تدریس که در مدارس رایج است استفاده شده است .ابزار پژوهش وجمعآوری اطلاعات به ترتیب شامل درس افزار شبیهساز درس علوم زیستی و پرسشنامه خلاقیت تورنس که روایی و پایایی آن توسط دکتر عابدی با استفاده از آلفای کرونباخ در خرده آزمونهای سیالی، بسط، ابتکار و انعطافپذیری به ترتیب 0/68، 0/48، 0/67 و 0/55 بود استفاده گردید.
جهت تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرمافزار spss و روش تحلیل واریانس و آزمونهای t مستقل و t وابسته استفاده شد که نتایج حاصل از تحلیلهای آماری نشان داد که درس افزار شبیهساز درس علوم زیستی و بهداشت بطور معنادار و مثبتی بر خلاقیت دانشآموزان پایه اول مقطع متوسطه دوم تأثیر داشته است. علاوه بر این نتایج تحقیق حاکی از تأثیر مثبت درس افزار شبیهساز بر میزان سیالی، بسط، ابتکار و انعطافپذیری دانشآموزان دارد.
.1 مقدمه
تغییر و تحولات سریع در زمینههای مختلف علوم و فنون بشری، بر اثر پیشرفتهای سریع و غیرقابل انتظاری که در بیشتر قلمروهای دانش، طی چند دهه اخیر نصیب انسان شده است، حجم اطلاعات و دانستههای بشر امروزی را به طور سرسامآوری افزایش داده و نیز مسایل و مشکلات جدیدی را پدید آورده است. یکی از عواملی که برای مقابله با این مسایل در کشورهای مختلف مورد توجه قرار گرفته، تکنولوژی نوین آموزشی است.
تکنولوژی آموزشی را میتوان یک رویکرد سیستمی دانست که فرآیند یاددهی و یادگیری را کنترل و تسهیل میکند - پیدایی، . - 14:1385 مربی و معلم به جای آنکه مرجع و منبع مطالعات باشند، راهنما و ناظر بر فعالیتهای یادگیرندگان شدهاند و نه تنها جایگاه خود را از دست ندادهاند بلکه به دلیل دارا بودن برخی ویژگیها و تواناییهای خاصی که سبب سهولت فرآیند یادگیری میشود بایستی به تفکر و تعمق بپردازند و با دانش و توانایی خود زمینه مناسب برای یادگیری خلاق را فراهم آورند - رضوی، . - 175 :1386 ارائه آموزش مناسب توسط مدرسین، یکی از راههای دستیابی به یادگیری پایدار و عمیق توسط فراگیران میباشد.
در دنیای پرهیجان تعلیم و تربیت، برای جلب توجه کسانی که آنها را آموزش میدهیم، فراهم آوردن محیطی سرشار از انگیزش امری لازم و ضروری است - الپیدزر، . - 1998 امروزه در آموزشهای مختلف از شبیهسازی که تقلیدی از عملکرد فرآیند یا سیستم واقعی میباشد، جهت یادگیری زودتر، با کیفیت و صرفه بیشتر استفاده میشود. در کشورهای پیشرفته، شبیهسازی به دلیل نتایج مثبت در آموزشهایی از قبیل آموزش و تمرین دندانپزشکان و همچنین آموزش رانندگی و خلبانی، به صورت ایجاد واقعیتهای مجازی، با استفاده از دستگاههای رایانهای، آزمایشگاه و اطاقک شبیهساز صورت گرفته است - صانعی، . - 1385 از انواع ابزارهایی که میتواند بر ارتقاء یادگیری و یادسپاری و متعاقباً رشد کیفیت آموزشی تأثیر بسیاری داشته باشند، شبیهسازها میباشند - کوتون1 ،. - 1991 شبیهسازی نسخهای از بعضی وسایل حقیقی یا موقعیتهای کاری میباشد و تلاش دارد تا بعضی جنبههای رفتاری یک سیستم فیزیکی یا انتزاعی را به وسیله رفتار سیستم دیگری نمایش دهد - براشی2 و همکاران،. - 1999
مسئله مهم در این است که چگونه میتوان برای درک و ماندگاری مفاهیم علوم زیستی به صورت ملموس و قابل مشاهده و نیز آموزش بعضی از شرایط خاص و دور از دسترس به عنوان مثال - ارائه و نمایش ساختار یک ویروس و یا یک باکتری - و ایجاد شور و نشاط و افزایش خلاقیت در یادگیری، یک محیطی یادگیری جذاب و ملموس و منطبق بر واقعیات را طراحی را نمود؟ بنابراین طراحی یک محیط با نشاط و ملموس و خلاقانه و یادگیری فعال در تدریس برای محتوای دروسی که دور از دسترس هستند، لزوم ایجاد یک محیط شبیهسازی شده را جهت تسهیل و افزایش ماندگاری یادگیری فراگیران آشکار مینماید. در این پژوهش برآنیم تا بتوانیم از طریق طراحی و تهیه یک درس افزاری در محیط شبیهسازی شده، مباحث زیستشناسی و بهداشت را به دانشآموزان ارائه دهیم که هدف اصلی از این پژوهش تأثیر استفاده درس افزار شبیهساز علوم زیستی و بهداشت پایه اول متوسطه دوم بر میزان خلاقیت دانشآموزان میباشد.
شبیهسازی یعنی ساختن شبیه یک سیستم به هر روش یا صورت ممکن که از بعضی جهات با سیستم مرجع متفاوت باشد. شبیهسازی را میتوان با یک تعریف کاملتر بیان و آن را در قالب فرایندی ارائه کرد: »شبیهسازی فرایندی ازمدل سازی واجرای مدل است« - مه آبادی، - 3: 1391 گردلر - 1992 - شبیهسازیهای آموزشی را اینگونه تعریف میکند: شبیهسازی های آموزشی فعالیتهای تجربی هستند که یادگیرندگان را به دنیای دیگری میبرند، در شبیهسازیها یادگیرندگان باید از دانش، مهارتها و راهبردهای خود در راستای انجام نقشهایی که به ایشان واگذار شده است استفاده نمایند.
- گردلر، - 1992 درس افزار، به نوع خاصی از نرمافزارهای آموزشی اطلاق میشود که بتواند تا حد ممکن مجموعی فرآیند یاددهی- یادگیری را در محیط نرمافزاری شبیهسازی نماید و هدف و محتوای آن با سر فصلهای برنامهی درسی ملی و سطوح نظام آموزش رسمی هماهنگی و تطابق داشته باشد - ذوفن،. - 1386 استفاده از شبیهسازیها میتواند یادگیرندگان را در یادگیری تجربی و آزمایشی درگیر کند. که این میتواند فرصتی فراهم کند تا دربارهی روشهای دانش و مهارتهایی که در حال استفاده از آنها هستند، تفکر کنند - براون، 1989 به نقل از اسلات و هربرت3، . - 2008
در شبیهسازی سعی بر این است که حتیالامکان شرایط واقعی به گونهای شبیهسازی شود که مفاهیم فراگرفته شده و راهحلهای مشخص شده برای مسائل، قابلیت انتقال به جهان واقعی را داشته و به درک و اجرای وظائف مرتبط با محتوای شبیهسازی کمک کند. دانشآموزان برای پیشرفت در انجام تکالیف شبیهسازی شده باید مفاهیم و مهارتهای ضروری برای ایفای نقش در زمینههای مورد نظر را در خود پرورش دهند - امیرخانی، . - 1392
شبیهسازیهای کامپیوتری همانطور که دی جانگ و ون جولینگن4، 1998 - ، به نقل از لیو5 همکاران، - 2011 بیان میکنند به دانشآموزان اجازه میدهند تا فرآیندهای اکتشاف علمی را تجربه کنند. خلاقیت یعنی استعداد تفکر واگرا، عرضه هدفها و مراحل جدید و منحصر به فرد، امکان تفکر جدید و اصیل و انحراف از عقاید متعارف موجود - اسکوییلر و همکاران، . - 1372 گیلفورد6 جامعترین نظریه مربوط به خلاقیت را در سال 1959 ارائه داده است. وی معتقد است که خلاقیت یکی از جنبههای اصلی تفکر یا اندیشیدن است.
مهارت خلاقیت افراد، با تمرکز آنها بر مسأله و خودارزیابی مرتبط است - هپنر، بومگاردنر و جکسون1، . - 1985 اگر مهارت خلاقیت یک فعالیت شناختی است، پس بهبود بخشیدن مهارت خلاقیت از طریق آموزش بایستی هدف ارزشمندی باشد - سیمنارا2، - 1996 عابدی - 1372 - در تعاریف بسط، سیالی و ابتکار هر کدام را به ترتیب چنین تعریف مینماید: بسط را توجه به جزئیات؛ سیالی: تورنس روانی و سیالی را استعداد تولید ایدههای فراوان؛ و ابتکار: تورنس ابتکار را تولید ایدههای بدیع، غیرعادی و تازه تعریف میکند. - عابدی، . - 49 :1372 والاس اعتقاد دارد که خلاقیت دارای مراحلی بدین شرح است: آمادگی:3 منظور از آمادگی بررسی، جستجو، مطالعه و جمعآوری مدارک درباره موضوع مورد نظر است.
نهفتگی:4 در این مرحله نوعی توقف در کار دیده میشود و فرد هیچگونه تلاشی برای رسیدن به نتیجه انجام نمیدهد. در این مرحله حتی ممکن است درباره مسئله فکر هم نشود.
اشراق:5 این مرحله در فرآیند خلاقیت جایگاه خاصی دارد، چون در این مرحله تفکر شکل میگیرد و حل مسئله روشن میشود. اغلب متفکران ظهور این مرحله را ناگهانی میدانند مرحله اشراق توأم با جنبههای عاطفی است چون فرد با تحقق مسئله که از آن جدا بوده است، احساس لذت میکند و این امر خود انگیزه کار و تلاش بیشتر میشود.
اثبات:6 در این مرحله فرد خلاق آنچه را به دست آورده است اعم از اختراع، اکتشاف یا نظریه تازهاش را مورد ارزیابی قرار میدهد، شواهد آن را دوباره می سنجد و آن را از لحاظ منطقی آزمایش میکند. در واقع اهمیت و ارزش کار تازه به وسیله بازبینی در این مرحله روشن میگردد - والاس، به نقل از جویس و باسکا7، . - 1:2004
ابعاد خلاقیت دارای سهبُعد غیر شناختی، شناختی و انگیزشی است. ابعاد غیرشناختی خلاقیت شامل ویژگیهای خلاق در امور حرکتی، هنری و تواناییهای خاصی است که در سطح افراد مشابه کمتر میتوان شاهد آن بود. - منطقی - ابعاد شناختی خلاقیت نیز ناظر بر وجود تفکر واگرا در فرد است. فرد خلاق توانمندی تولید ایدههای بیشتری دارد و جریان تولید ایدهها نزد او از انعطافپذیری ذهنی بالاتری برخوردار است. او در جریان تولید ایدههایش ایدههایی بدیع و ابتکاری نیز تولید میکند که این ایدهها به ذهن کمتر کسی خطور میکند . ابعاد انگیزشی خلاقیت ناظر به انگیزهی درونی فرد است و وی را بر آن میدارد که بدون آن کهالزاماً پاداش بیرونی وجود داشته باشد، به شکل مستمر و پیگیر به کار مورد علاقهاش بپردازد.
الف - بُعد شناختی نظریهی شناختی بر تفکر واگرا مبتنی است . تفکر واگرا درعینحال، تفکری است که برای هر پرسش ، پاسخ مشخصی ندارد و به پاسخهای متعدد و در جهتهای گوناگون میپردازد ؛ در حالی که در تفکر همگرا پاسخی معین و مشخص به پرسش داده میشود . مهمترین ویژگیهای تفکر واگرا عبارتاند از :
- 1 سیالی : توانایی برقراری معنیدار بین اندیشه و بیان آن که افراد را قادر میسازد راهحلهای متعددی برای حل یک مسئلهی واحد ارائه دهند. به عبارت دیگر، سیالی به کمیت پاسخهای فرد به یک مسئله مرتبط است. این ویژگی مبتنی بر این عقیده است که کمیت موجب دگرگونی کیفیت میگردد.
- 2 اصالت ابتکار: توانایی تفکر با شیوهی غیرمتداول و خلاف عادت رایج، اصالت ابتکار مبتنی بر ارائه جوابهای غیرمعمول، تعجبآور و زیرکانه به مسائل است. - 3 انعطافپذیری : توانایی تفکر با راههای مختلف برای حل مسئله جدید است. تفکر قابلانعطاف، الگوهای جدیدی برای اندیشیدن طراحی میکند. - 4 بسط: توانایی توجه به جزئیات در حین انجام یک فعالیت است. اندیشهی بسط یافته به کلیهی جزئیات لازم یک طرح میپردازد و چیزی را از قلم نمیاندازد - عابدی، . - 1372 گیلفورد و تورنس ازبُعد شناختی به خلاقیت نگریستهاند و بر همین اساس، آزمونهای خویش را از خلاقیت تدوین کردهاند. گیلفورد در آزمون چهارگانهای تفکر واگرا را میسنجند، مانند: سیالی فکری، سیالی کلامی، سیالی بیانی، سیالی تداعی. - همان، . - 2002
ب - بُعد انگیزشی: انگیزه توسط محققانی مانند آمابیل مورد توجه قرار گرفته است. او اعتقاد دارد که توجه زیاد بهبُعد شناختی، باعث شده است که ابعاد غیرشناختی و به خصوص انگیزه، علیرغم اهمیت زیاد آن، مورد توجه قرار نگیرد. انگیزه شامل دو نوع درونی و بیرونی است. انگیزهی درونی انگیزهای است که فعالیت، به خاطر خود عمل انجام میگیرد، زیرا خودکار، جالب و لذتبخش یا رضایتآمیز است. برعکس، در انگیزهی بیرونی انجام کار برای تحقق هدف بیرونی است.
