بخشی از مقاله
چکیده
عدم توجه به قابلیت های مناطق در برنامه های توسعه، موجب هدررفت سرمایه ها و تضعیف منابع محیطی مناطق در آینده می گردد. توانسنجی و آمایش، توانمندی های محیطی مناطق را شناسایی و با توجه به قابلیت های آن، توسعه ای مناسب برای مناطق فراهم می آورد. هدف ازتحقیق، تبیین و مشخص کردن مستعدترین مناطق برای کشاورزی - گندم وجو - و تبیین مناطق به لحاظ برخورداری از شاخص های توسعه کشاورزی است.
بدین ترتیب بنابر ماهیت، این تحقیق کاربردی بوده و گردآوری اطلاعات آن به صورت کتابخانه ای و استفاده از منابع اطلاعاتی انجام گرفت. همچنین جامعه آماری این تحقیق شامل شهرستان های استان زنجان بوده و در روش کار نیز از رابطه ی توان سنجی اراضی کشاورزی و تکنیک تاپسیس3 استفاده گردید. نتایج تحقیق نشان داد که شهرستان های خرمدره و طارم به لحاظ توان سنجی در کشت گندم و جو مناسب ترین شهرستان ها بوده اند. همچنین شهرستان های زنجان و خدابنده برخوردارترین و توسعه یافته ترین شهرستان ها به لحاظ شاخص های توسعه کشاورزی در تکنیک تاپسیس ارزیابی شدند.
بدین ترتیب با توجه به اینکه شهرستان های خرمدره و طارم، قابلیت های کشاورزی مناسبی را در کشت گندم و جو دارند، و در مقابل این شهرستان ها به لحاظ برخورداری از شاخص های توسعه کشاورزی در وضعیت مناسبی قرار ندارند، لذا می بایست در برنامه ریزی های توسعه و سرمایه گذاری های کشاورزی توجه ویژه ای به این شهرستان ها داشت.
واژگان کلیدی: توان سنجی، آمایش سرزمین، پیشرفت - توسعه - ، تکنیک تاپسیس
- 1 مقدمه
مهم ترین چالش جهان امروز، امنیت غذایی و تأمین این نیاز اولیه ی انسان است - اسیت4، 2001، . - 1 عدم تعادل بین رشد جمعیت و تولیدات کشاورزی، کشورهای در حال توسعه را با چالشی جدی رو به رو ساخته و فشار روز افزون جمعیت و محدودیت های ذخیره غذایی، توجه جهانی را به تحقیق درباره ی محیط، غذا و تغذیه واداشته است - بورک5 و همکاران، 2005، . - 30 از این رو وجود بخش کشاورزی به عنوان تامین کننده غذا و امنیت غذایی در هرکشوری مهم تلقی می شود چرا که این بخش مسئولیت تغذیه ی جامعه را بر عهده دارد و تا زمانی که جامعه ای نتواند به مواد غذایی کافی و منظم دست یابد، نمی تواند به فعالیت های اقتصادی دیگر دسترسی داشته باشد - مطیعی لنگرودی و شمسایی، 1388، . - 131
در ایران نیز همانند سایر کشورهای درحال توسعه، کشاورزی یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی بوده و درصد قابل ملاحظه و بالایی از تولید و اشتغال را به ویژه در مناطق روستایی آن دربرمی گیرد - عمانی و همکاران، 2009، . - 596 با توجه به این امر، در کشور ما نیز توسعه ی بخش کشاورزی امری حیاتی به نظر می رسد و تا زمانی که موانع توسعه این بخش برطرف نشود، سایر بخش ها نیز به رشد و توسعه دست نخواهند یافت - صامتی و فرامرزپور، 1383، - 92، از این رو رشد و توسعه آن از اهداف عمده ای است که از طریق تحولات بنیادی همه جانبه در ساختار کشاورزی، مدیریت و بهره برداری بهینه از منابع و امکانات تولید، ساماندهی و هدایت سنجیده فعالیت ها در چارچوب برنامه ریزی علمی و منطقی تحقق می یابد - کریم، 1394، . - 345
یکی از مهم ترین نشانه های توسعه یافتگی بخش کشاورزی، میزان عملکرد محصول در واحد سطح است. اما بررسی وضعیت این توسعه یافتگی در ایران نشان می دهد که راندمان و عملکرد تولید اکثر محصولات کشاورزی در ایران در سطح پایینی قرار دارد. به ویژه آن که در بعضی از محصولات کشاورزی، عملکرد تولید در هکتار به یا نسبت به سایر کشورها است، که گاهی کمتر از این مقدار نیز دیده می شود. لذا با توجه به این که افزایش تولید در کشور، بیشتر به دلیل نبود اراضی حاصلخیز، فقط از طریق افزایش راندمان در هکتار امکان پذیر بوده، لذا توجه به نظام بهره برداری مطلوب و شناسایی و توان سنجی مناطق مستعد برای کاشت محصولات خاص و به ویژه آمایش مناطق برای رسیدن به سطح خودکفایی و بالاترین راندمان محصول ضروری است - مطیعی لنگرودی و شمسایی، 1388، - 82، چرا که یک قطعه زمین در عین مستعد بودن برای تولید یک محصول، ممکن است برای محصول دیگر نامناسب باشد - غفاری و همکاران، 2002 ؛
احمدی پور، . - 2004 توان سنجی در زمینه کشاورزی از مهم ترین مباحث به ویژه در بخش آمایش سرزمین و شناسایی مناطق مستعد با قابلیت های سرزمینی بوده است به گونه ای که توان سنجی کمک شایانی را جهت سطح بندی مناطق از لحاظ توان های زراعی و استفاده بهینه از قابلیت های محیطی و کشاورزی آن مناطق فراهم آورده و همچنین با شناسایی و سرمایه گذاری در مناطق مستعد کشاورزی به دلیل وجود قابلیت های بالای کشاورزی در این مناطق از یک سو موجب پیشرفت و توسعه ی این مناطق و از سوی دیگر موجب پایداری منابع در آینده می گردد. چرا که اگر برنامه های توسعه بر محور قابلیت های مناطق نباشد موجب هدررفت سرمایه ها و تضعیف منابع می گردد.
در این بین، استان زنجان به لحاظ برخورداری از ویژگی های اقلیمی متنوع، دارای قابلیت های بالایی در بخش کشاورزی است. نکته حائز اهمیت در اقتصاد کشاورزی استان زنجان، مساحت قابل توجهی از کاربری اراضی کشاورزی نسبت به کل اراضی استان است، که بیش از 30 درصد از مساحت استان به کاربری های کشاورزی اختصاص یافته است. این وضعیت نقطه قوت استان و نشان دهنده ی توان بالای منابع طبیعی و ویژگی های مساعد اقلیمی منابع آب و خاک حاصلخیز استان برای توسعه است، که بررسی میزان راندمان تولید محصولات کشاورزی به ویژه در محصول گندم و جو در سال زراعی 1394 -1393 نیز نشان دهنده ی این است که این استان در وضعیت مناسبی برای کشت این نوع از محصولات قرار دارد جدول شماره - . - 1
اما در مقابل، مقایسه میزان و عملکرد تولید محصول گندم و جو در این استان، در مقایسه با میزان تولیدات استان های دیگر حاکی از این است که این استان به رغم توان و قابلیت های کشاورزی خود هم چنان در رتبه های پایین تری از تولید این نوع از محصولات قرار دارد. به گونه ای که در سال زراعی 1394 - 1393، بیشترین میزان تولید گندم و جو را استان های خوزستان، بوشهر و فارس داشته اند، بدین ترتیب با توجه به قابلیت های کشاورزی استان، شناسایی و توان سنجی مناطق استان به منظور بیشترین تولید برای محصول گندم و جو بیش از پیش ضروری و مهم تلقی می گردد.
با این تفاسیر با توجه به این که، توجه به نظام بهره برداری مطلوب و شناسایی و توان سنجی مناطق مستعد برای کاشت محصولات خاص و به ویژه آمایش مناطق برای رسیدن به سطح خودکفایی و بالاترین راندمان محصول ضروری و به ویژه در بخش برنامه های توسعه کشاورزی امری دو چندان بوده لذا این تحقیق با این رویکرد به دنبال توان سنجی در تولید محصول گندم و جو در بین شهرستان های استان زنجان بوده تا مساعدترین مناطق - شهرستان ها - برای کشت این نوع از محصولات شناسایی و در نهایت با استفاده از تکنیک تصمیم گیری چند معیاره تاپسیس به بررسی سطح برخورداری مناطق از نظر شاخص های توسعه کشاورزی پرداخته شود تا میزان برخورداری شهرستان ها را به لحاظ توسعه کشاورزی بسنجد، و در نهایت به پاسخ سوال اصلی تحقیق مبنی بر این که در بین شهرستان های مورد مطالعه، کدام شهرستان ها به لحاظ توانسنجی در کشت محصول گندم و جو در وضعیت مناسبی قرار دارند و همچنین آیا این شهرستان ها به لحاظ برخورداری از شاخص های توسعه کشاورزی نیز در سطح مطلبوبی قرار دارند؟
در ارتباط با موضوع تحقیق و توان سنجی محصولات کشاورزی به ویژه در استان زنجان تحقیقات خیلی کمی صورت گرفته لذا امید آن است این تحقیق بتواند شروع کار مناسبی در این راه باشد، در نزدیکترین مطالعه، حنفی و دستجردی - - 1396، به شناسایی مناطق مساعد کشت گندم دیم در استان زنجان براساس پارامترهای اقلیم کشاورزی پرداختند، آنان در این تحقیق از سیستم اطلاعات جغرافیایی و همچنین از آمار 30 ساله ایستگاه های کلیماتولوژی و سینوپتیک واقع در محدوده استان زنجان استفاده کردند. نتایج تحقیقات آنان نشان داد که مناسب ترین مناطق برای کشت گندم دیم در ناحیه جنوبی و مرکزی استان قرار دارند و شامل نواحی جنوبی شهرستان زنجان، نواحی غربی شهرستان ابهر و بیشتر قسمت های شهرستان های خرمدره و خدابنده می باشد. همچنین اسدیان و همکاران - - 1395، نیز به امکان سنجی کشت گندم با استفاده از منطق بولین در شهرستان شوش پرداختند. آنان در این تحقیق از آمار 12 ساله عناصر اقلیمی و براساس منطق بولین به بررسی تحقیق خود پرداختند نتایج کار تحقیقات آنان حاکی از این بود که این شهرستان از لحاظ کشت گندم آبی، شرایط و استعداد مساعدی را دارا می باشد، اما گندم دیم کشت نمی شود و
