بخشی از مقاله
خلاصه
کاهش آسیب پذیری کاربری های شهری، جهت تقلیل میزان خسارات با بهرره گیری از رویکردهای جدید مدیریت بحران از قبیل پدافند غیر عامل ، می تواند در ایجاد محیطی ایمن در شهرها مؤثر واقع شود .رعایت الزامات پدافند غیر عامل، از اصول توسعه پایدار است که ماندگاری تأسیسات و زیرساخت های شهر و حفظ جان و مال مردم را که از اولویت های پایداری اجتماعی است به ارمغان می آورد .
شناخت اصول پدافند غیرعامل در حوزه کالبد شهر و ابنیه برای پیش برد اهداف برنامه ریزی و ایجاد شهرها و افزایش امنیت شهروندان لازم و ضروری است. تضمین سلامت و تأمین امنیت جانی مردم کشور، همچنین کاهش مخاطرات وآسیبهای احتمالی، ازوظایف اصلی حکومت هاست که این موضوع نیازمند صیانت از تاسیسات حیاتی، استراتژیک و محیط زیست وحفاظت از آن در برابرحوادث مخرب است .برهمین اساس اولویت های اصلی نظام جمهوری اسلامی ایران پیشگیری و مدیریت بحران در صورت وقوع حوادث طبیعی یا فعالیت های تروریستی و مخرب دشمنان است .ازاین رو اهمیت پدافندغیرعامل ونقش آن درامنیت ملی نظر قانون گذاران ر انیز درکشور به خود معطوف داشته است.
تا آنجا که در حوزه پدافند غیرعامل شاهد شکل گیری طیف گسترده از اسناد بالادستی - سیاست های کلی نظام - ، قوانین و آیین نامه های گوناگون هستیم .در این پژوهش سعی شده ضمن معرفی کلی فهم و جایگاه پدافند غیر عامل، ساز و کار مداخله ارکان بالادستی نظام درسیاستگذاری کلان دراین حوزه تشریح و ضمن معرفی و توسعه روند کار در خصوص ماده 215 برنامه پنجم توسعه مورد توجه قرار گیرد به نحوی که یک سازکار مدون پیشنهاد میگردد که با توجه موقعیت مکانی و طرحهای پیشنهادی قابل تغییر است.
.1 مقدمه
پس از وقوع جنگ عراق علیه ایران و بروز صدمات قابل توجه به تاسیسات، زیرساخت و استراتژیک کشور به فرمان رهبری کمیته دائمی پدافند غیر عامل و آیین نامه های اجرایی آن تدوین شد .سپس با توجه به اهمیت موضوع مجلس شورای اسلامی مطابق بند11 ماده قانون برنامه چهارم توسعه دریک دوره پنج ساله دولت را مکلف کرد تا آسیب پذیری کشور درمراکز راهبری و حساس را از بین ببرد .این موضوع یک تکلیف قانونی بود که مجلس آن را ایجاد کرد .بر همین اساس دولت نیز پس از تدوین آیین نامه های اجرایی لازم چگونگی انجام مأموریت ها و مشارکت دستگاه های اجرایی با این کمیته را تعین و ابلاغ کرد که درنهایت این فرایند به تصویب مقام معظم رهبری رسید.
درسالهای اخیر با تبدیل کمیته دائمی به سازمان پدافند غیر عامل دامنه فعالیت ها دراین حوزه بسیار گسترده و قانونمند شده است تا جایی که برابر قانون رئیس تمام دستگاه های اجرایی کشور ازجمله وزرا، استانداران وسایر مسئولان اجرایی مسئول پدافند غیر عامل در دستگاه مربوطه شناخته می شوند .برابر این قانون دستگاه های اجرایی کشور باید به سطحی از توانمندی برسندکه درصورت وقوع بحران، بتوانند شرایط موجود را مدیریت و اداره کنند و البته قبل از بروز بحران نیز نقاط آسیب پذیر خود را در برابر تهدیدات، کاهش دهند.
پدافند غیر عامل با در نظر گرفتن عامل تهدید به مدیریت ایمنی در واحدهای استراتزیک و مهم کشور می پردازد. اصلی ترین مأموریت سازمان پدافند غیر عامل قانونمند کردن مدیریت بحران در برابر تهدیدات است .به دلیل اهمیت راهبردی این موضوع و برای حفظ امنیت داخلی کشور، وسعت و گستره پدافند غیر عامل تمامی زیر ساخت ها و مراکز حساس و حیاتی غیر نظامی و نظامی از جمله بنادر، فرودگاه ها، پل ها، زیر ساخت ها و تاسیسات استراتزیک نظیر تاسیسات و تجهیزات نفتی، پالایشگاه ها، نیروگاه ها، خطوط انتقال گاز، شبکه های برق و غیره را در بر می گیرد .بی شک امروزه صحبت از توسعه قدرت ملی بدون شناسایی و پیشبینی بحرانهای احتمالی معنا و مفهوم ندارد از این رو بررسی چارچوب قانونی این موضوع بسیار حائز اهمیت است - امیرحسینی،. - 1394
.2 بیان مسئله
فراهم آوردن الزامات تضمین سلامت مردم، تأمین امنیت جانی آنان و کاهش مخاطرات و آسیب های احتمالی، از وظایف حکومت هاست که این موضوع نیازمند صیانت از تاسیسات حیاتی، استراتژیک و محیط زیست و محافظت آن در برابر حوادث مخرب است .پدافند غیر عامل بهترین و مناسب ترین روش کاهش مخاطرات و آسیب های ناشی از آن است .بالا بردن آستانه تحمل، افزایش مقاومت و توان دفاعی کشور در برابر بحران ها به مقدار زیادی به توانمندی نیروهای کشور درپدافند غیر عامل بستگی دارد.
بر این اساس اصول پدافند غیر عامل: - - حفظ جان مردم، تضمین امنیت افراد، صیانت از تمامیت ارضی و حاکمیت ملی در همه مواقع در هر شرایط، موقعیت و هر گونه تجاوز است - - به همین ترتیب از اولویت های اصلی نظام جمهوری اسلامی ایران پیشگیری و مدیریت بحران در صورت وقوع یا بروز درگیری های نظامی با دشمنان است .در حقیقت توسعه نظام در گروی حفظ و صیانت منابع ارزشمند به ویژه منابع انرژی و روند فزاینده استخراج و گسترش زیر ساخت ها و تاسیسات در حوزه انرژی، از جمله صنایع بالادست و پایین دست نفت، میادین و سکوهای اکتشاف و استخراج نفت وگاز، مجتمع عظیم پتروشیمی، خطوط انتقال وتوزیع نفت و گاز، نیروگاه های برق آبی و حرارتی، شبکه های گسترده انتقال و توزیع برق و آب، نیروگاه اتمی بوشهر، تاسیسات نظامی، مناطق شهری و دیگر مراکز مهم استراتژیک است.
در حقیقت باید علاوه برحفظ امنیت و کارکرد این زیر ساخت ها، تدابیر مؤثری نیز برای مقابله با دفع تهدیدات و جلوگیری از آسیب رسانی به آن ها اندیشیده شود. اهمیت پدافند غیر عامل آن در امنیت ملی همواره نظر سیاست گذاران و قانون گذاران را نیز در کشور به خود معطوف داشته است .تا آنجا که در این حوزه شاهد شکل گیری طیفی گسترده از ادبیات حقوقی شامل اسناد بالادستی - سیاست ها کلی نظام - ، قوانین و آیین نامه های گوناگون هستیم .این پژوهش می کوشد پس از معرفی کلی مفهوم و جایگاه پدافند غیرعامل و تشریح ساز و کار مداخله ارکان بالادستی نظام در سیاستگذاری کلان در این حوزه، ضمن معرفی ادبیات حقوقی ایجاد شده ناشی از این مداخله، کیفیت اجرایی شدن این سیاست ها و اسناد و همچنین ساز و کار نظارت بر اجرای آن ها رامورد بررسی قرار دهد.
.3 مفهوم کلی پدافند غیرعامل و اهمیت آن
پدافند غیر عامل به مفهوم کلی حفاظت در برابر تهاجم، بدون درگیر شدن مستقیم، سابقه ای طولانی در تاریخ تمدن بشری دارد .می توان پدافند غیر عامل را به معنای دفاع بدون بکار گیری تجهیزات نظامی معنا کرد که در عرصه مدیریت بحران ناشی از بحران های انسانی و طبیعی، نقش اساسی دارد .پدافند غیر عامل را کاهش خسارات مالی و صدمات جانی وارده بر افراد غیر نظامی در جنگ یا در اثر حوادث طبیعی نظیر سیل، زلزله، طوفان، آتشفشان، آتش سوزی و خشکسالی دانسته اند - پوررحیم و معتمدی فر، - 1387 برای پدافند غیر عامل یا دفاع در حوزه نظامی و غیر نظامی و حوزه فرهنگی اصول و مبانی خاصی وجود دارد.
مهم ترین اهداف این نوع دفاع، ایمن سازی و کاهش آسیب پذیری زیر ساخت های مورد نیاز مردم است .تا از این طریق شرایطی را برای امنیت ایجاد نمود - حافظ نیا، - 1378 در حقیقت هدف از اجرای طرح های پدافند غیر عامل کاستن از آسیب پذیری نیروی انسانی و تاسیسات و تجهیزات حیاتی و حساس و مهم کشور علیرغم حملات خصمانه و مخرب دشمن و استمرار فعالیت ها و خدمات زیر بنایی و تأمین نیازهای حیاتی و تداوم اداره کشور در شرایط بحرانی ناشی از جنگ است.
دفاع در ذات انسان یک امر غریزی است که به دو شکل عامل و غیر عامل مطرح است .دفاع عامل استفاده از همه تجهیزات و امکانات نظامی است برای مقابله با دشمن و دفاع غیر عامل استفاده از مجموعه ظرفیت هایی است که نظامی نیست - احمر لوئی، - 1389 .امکانات و مجموعه دانسته هایی که می توان تهدیدات را از بین برد و یا مانع از نفوذ و گسترش آن شود .در مدیریت بحران، پیشگیری وآمادکی بالاترین اولویت را دارند.
به بیانی دیکر در عملیات پدافند غیرعامل می توان به استتار، اختفا، و ایجاد سر پناه برای تاسیسات مهم استراتژیک اشاره کرد .در حقیقت تفاوت پدافندعامل غیر عامل در نوع عملیات وعوامل اجرایی آن هاست .در پدافند عامل مثل سیستم ضد هوایی و هواپیماهای رهگیری، فقط نیروهای مسلح مسئولیت دارند .در حالی که در پدافند غیر عامل تمام نهادها، سازمان ها، صنایع و حتی مردم عادی می توانند نقش مؤثری بر عهده بکیرند - رحمان پور، . - 1391
.4 تهدیدات در حوزه امنیت ملی
- تهدیدات نظامی که شامل کلیه تهدیدات هوایی، زمینی، دریایی، تروریستی، و امنیتی می باشد.
- تهدیدات طبیعی که شامل کلیه تهدیدات از قبیل زلزله، سیل، طوفان و ... است.
- تهدیدات صنعتی شامل کلیه تهدیدات ناشی از حوادث خسارات بار صنعتی از قبیل نشت شیمیایی کارخانجات نشت هسته ای و ....می باشد.
امروزه انجام پدافند غیر عامل در جهت مقابله با تهاجمات خصمانه و تقلیل خسارت ناشی از حملات هوایی زمینی و دریایی قدرت مهاجم موضوعی بنیادی است که وسعت گسترده آن تمامی زیر ساخت ها و مراکز حیاتی وحساس نظامی و غیر نظامی سیاسی ارتباطی مواصلاتی نظیر نبادر فرود گاه ها پل ها زیر ساخت های محصولات کلیدی نظیر پالایشگاه ها نیرو گاه ها مجتمع های بزرگ صنعتی مراکزهدایت و فرماندهی و جمعیت مردمی کشور را در برمی گیرد تاحدی که حفظ امنیت ملی واقتصادی شکست ناپذری در جنگ به نحو چشمگیری وابسته به برنامه ریزی وساماندهی همه جانبه در مو ضوع حیاتی دفاع غیر عامل است.
در مباحث مدیریت جوامع تاب آوری یا انعطاف پذیربه آن دسته از سکونتگاه های انسانی گفته می شود که ساکنین و مسئولین آنجا قبل از وقوع بحران دست به اقداماتی زده یا مانع از وقوع بحران شده ویا دامنه خسارات وتلفاتی ناشی ازآن را به حداقل کاهش می دهد .این اقدامات دردو مرحله انجام می شود :مرحله آمادگی، مرحله پیشگیری .از سویی دیگرجامعه پایدار یا تاب آور جامعه است که حجم خسارات و تلفات ناشی از انواع بحران در آن کمترین مفدار ممکن است .در جامعه پایدار سیستم هایی طبیعی شناسایی شده واین اعتقاد در میان مسئولین وشهروندان وجود دارد که طراحی و استقرار مناسب محیط زیست انسان ساخت نقش فوق العاده ای در پیشگیری از بحران بازی می کند - پورحیدر و ولدبیگی، - 1391 این همان چیزی است که پدافند غیر عامل در پی آن است.
گاهی دولت ها و ملت ها در جهت تأمین منافع و خواستهای خودودر رابطه با سایر دولت ها با شرایط ویژه و دشوار بحرانی روبه رو می شوند که خروج از آن با رعایت تأمین منافع بستگی به درجه قدرت ملی کشور دارد .کشور یا کشورهای قوی تر در محیط بحران، شرایط را به نفع خود تغییر می دهند وکشورهای ضعیف تر باید ناکامی را تحمل نموده و از تمام یا برخی خواست ها و منافع خود صرفنظر کنند - کاظمی،. - 1368 از این رو داشتن قدرت شرط لازم برای موفقیت در بازی های در روابط بین المللی است .در مباحث سیاسی قدرت رابطه ای است که میان بازیگران وجود دارد و قدرتمند کسی است که دیگر بازیگران را به عملی وا می دارد یا از عملی باز می دارد .به بیانی منظور از داشتن قدرت توانایی تمرکز، تنظیم یا هدایت رفتار اشخاص یا کارهاست.
قدرت ملی عبارتست از مجموعه ای از توانایی های مادی و معنوی که در قلمرو یک واحد جغرافیایی وسیاسی به نام کشور یا دولت وجود دارد و یا اینکه قدرت ملی عبارت است از توانایی، قابلیت و ظرفیت یک ملت و یک کشور برای استفاده از منابع مادی و معنوی خود با هدف اعمال اراده ملی و تحصیل اهداف و منافع ملی - حافظ نیا، - 1389 هرم قدرت ملی بر بنیاننسبتاً ثابت جغرافیا شکل و از طریق درجات مختلف عدم ثبات تا رأس آن یعنی عنصر زودگذر روحیه ملی کشیده می شود.
همه عواملی به جز جغرافیا در نوسان هستند بر یکدیگر تأثیر می گذارند و به نوبه خود تحت تأثیر مداخله بیش بینی ناپذیر طبیعت وانسان قرار می گیرند .این عوامل با هم جریان قدرت ملی را شکل می دهند - مورگنتای،. - 1384 از شاخص های اصلی اهداف قدرت ملی هر کشور حفظ موجودیت و بقای ملت و کشور و واکسینه کردن کشور و ملت در برابربحران های مختلف و جلوگیری از گسترش حوزه نفوذ و قدرت اثر گذار رقبا در داخل مرزهای کشور برای بیشگیری از خطرات سیاسی و امنیتی که مخل منافع ملی است .مشخص است که بالا بردن آستانه تحمل، افزایش مقاومت وتوان دفاعی کشور، رابطه مستقیمی با بکارگیری اقدامات بدافند غیر عامل دارد .اهمیت غیر عامل در حدی است که نظر سیاست گذاران قانون گذاران را نیز به خود متوجه ساخته است، در ادامه بیشتر بر این موضوع متمرکز می شویم.
