بخشی از مقاله
توسعه شهری پایدار و اقتصاد مقاومتی: رهیافتی برای توسعه درون زا
چکیده
توسعه پایدار به طور کل و توسعه پایدارشهری به طور اخص فقط حفظ اکوسیستمها و توزیع متعادل منابع نیست بلکه از نظر ما دستیابی به آن نیازمند مبنای فکری بومی شده و متناسب با شرایط اجتماعی – اقتصادی و جغرافیای سرزمینی است. با توجه به اینکه وسیع ترین شکل روابط اجتماعی، کنشهای اقتصادی است بنابراین تنظیم روابط اقتصادی و مبادله مبتنی بر اندیشه ای بومی شده، میتواند دستیابی به توسعه پایدار را تسهیل کند. مبنای ناپایداری توسعه شهری در ایران پیامد عقلانیت اقتصادی نئولیبرالیسم است بنابراین بازسازی توسعه و دستیابی به توسعه پایدار شهری در ایران نیازمند اندیشه ای است که ضمن فراتر رفتن از عقلانیت صرف اقتصادی و سودمداری، متضمن آن نیز باشد. این مقاله به روش اسنادی پیش میرود و با استفاده از منابع نظری موجود به دنبال برساختن یک مبنای فکری برای پشتیبانی از جایگاه اقتصاد مقاومتی در توسعه پایدار شهری در ایران در شرایط تحریم اقتصادی٥ غرب است.
کلید- واﮊه: توسعه شهری پایدار، هستی شناسی اقتصاد مقاومتی، معرفت شناسی، حافظه مخالف، نئولیبرالیسم
١
۱- مقدمه
توسعه درلغت به معنای رشدتدریجی در جهت پیشرفتهتر شدن، قدرتمند شدن وحتی بزرگتر شدن است .(Oxford,2007) باور فرهنگی غالب در آغاز دهه های توسعه یعنی دهه های ۰۵۹۱ و ۰۶۹۱، وعی نگرش خطی منتج از پارادایم اقتصادی – اجتماعی سرمایه داری سازمان یافته با تکیه بر الگوی برنامه ریزی ملی و شاخصهای رشد اقتصادی و در آمد سرانه بود. گفتمان توسعه اقتصادی که تحت سیطره ایالات متحده و در هماهنگی با الگوی رسم نو١ پس از جنگ جهانی دوم تحمیل شده بود بر مبنای مقایسه تاریخی و الگوی واحد و خطی توسعه قرار داشت و فرض بر این بود که اگر کشورهای در حال توسعه از الگوی کشورهای صنعتی پیروی کنند به جایگاه همسان آن ها خواهند رسید. اما این دیدگاه قائل به جایگاه مسلط کشورهای توسعه یافته در نظام جهانی نیست. انتقادهایی که پیروان مکتب وابستگی در آمریکای لاتین بر این الگو وارد میدانستند حاکی از این بود که تحول و دگرگونی یک نظام اقتصادی ملی یا منطقه ای تا حد زیادی به جایگاه آن در نظام سلسله مراتب و ساختارهای قدرت نظام سرمایه داری بستگی دارد.
تحت سیطره گفتمان مسلط، پارادایم های اقتصاد فضا بر تمرکز جمعیت و فعالیت ها در یک یا چند مرکز تاکید داشته و بر پخش و نشت فضای توسعه و به عبارتی »وقوع عدالت در نهایت توسعه« معتقد بودند. بنابر این شهرهای بزرگ و با تعدا اندک، ایگاه مناسبی در این پارادایم یافتند که بازتاب فضایی آنرا در جهان سومم در تراکم بیش اندازه جمعیت و امکانات در پایتختها مشاهده میکنیم. به طوریکه اندیشمند بزرگ جغرافیای انسانی، پروفسور شکویی،، تقاد دارد "ا»ن کشورها در پایتختهایشان خلاصه می شوند". نابرابری اجتماعی و بی عدالتی فضایی در قسمت اعظم خاک سرزمینی و نیز شدت بیش از حد عملکردهای توسعه در یک یا چند منطقه شهری، باعث زوال و تهدید محیط زیست، اکوسیستمهای گیاهی، حیوانی و منابع طبیعی شد. گزارش آینده مشترک ما توسط برانت لند در سال ۳۷۹۱ میلادی مفهوم جدید توسعه پایدار را در ادبیات نظری و حتی گفتمانهای سیاسی از جمله جنبش سبزها در اروپای غربی وارد نمود که تلاش عمده مفهوم فوق، معطوف به محدود کردن عقلانیت اقتصادی و توجه به ظرفیتهای زیست محیطی و اکولوﮊیکی و حتی حفظ مناسبات اجتماعی در داخل محلات شهری و جلوگیری از بیگانگی اجتماعی و تزلزل هویتها بود.توسعه پایدار فراگفتمانی جهانی درباره سبک زندگی غربی و اشکال حکمروایی بر جوامع است و دعای سیاست محیطی است که بر منافع بلند مدت جامعه متمرکز است((Seabrook et al, 2004: 444 و شامل معیارهای محیطی، اقتصادی و اجتماعی است که نقش مهمی در چگونگی سیاست گذاریها دارد((Button,2002: 218 در واقع این مفهوم در پاسخ به نگرانیهای فزاینده مربوط به روابط بین فرایندهای توسعه انسانی و اقتصادی، مشکلات جهانی، محلی و محیطی، رشد جمعیت و فقر و دگرگونی ساختار سیاسی شکل بندی شده است و این فرایندها
٢
یعنی توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی و حفاظت محیطی را یکپارچه میکند. اما توسعه پایداربه طور کل و توسعه پایدارشهری به طور اخص فقط حفظ اکوسیستمها و توزیع متعادل منابع نیست بلکه از نظر ما دستیابی به آن نیازمند مبنای فکری بومی شده و متناسب با شرایط اجتماعی – اقتصادی و جغرافیای سرزمینی است.با توجه به اینکه وسیعترین شکل روابط اجتماعی، کنشهای اقتصادی(اسلیتر و تونکیس،۶۸۳۱) است بنابراین تنظیم روابط اقتصادی و مبادله مبتنی بر اندیشه ای بومی شده، میتواند دستیابی به توسعه پایدار را تسهیل کند. چنانچه در ادامه بحث خواهیم کرد مبنای ناپایداری توسعه شهری در ایران پیامد عقلانیت اقتصادی است بنابراین بازسازی توسعه و دستیابی به توسعه پایدار شهری در ایران نیازمند اندیشه ای است که ضمن فراتر رفتن از عقلانیت صرف اقتصادی و سودمداری، متضمن آن نیز باشد. به نظر میرسد در شرایط تحریم اقتصادی و مقررات زدایی فزاینده، اقتصاد مقاومتی که هنوز ادبیات نظری چندانی تولید نکرده استدر زمینه پی افکندن نظامی از روابط مبادلهو پایداری توسعه شهری باید به دنبال چنین انتظامی باشد.
٢- روش تحقیق
تحقیق حاضر به روش اسنادی پیش میرود که با استفاده از منابع نظری موجود به دنبال برساختن یک مبنای فکری برای پشتیبانی از جایگاه اقتصاد مقاومتی در توسعه پایدار شهری در ایران در شرایط تحریم اقتصادی١ غرب است.
۳- هستی شناسی اقتصاد مقاومتی و توسعه شهری پایدار
اصطلاح فنی هستی شناسی در فلسفه اونتولوﮊی٢ است و در واقع پاسخی به این پرسش می دهد: »چه چیزهایی در جهان وجود دارد؟)«بنتون و کرایب، ۴۸۳۱: ۱۲) و ناظر است بر گزاره »چه چیزی وجود دارد؟ و محدوده گفتمان تحقیق چیست؟( Turk, 2005: 187) « این مفهوم اولین عرصه و جولانگاه اندیشه و تفکر فلسفی است که درک ماهیت و چرایی تحقیق علمی را ممکن میسازد (عبداللهی و جوان، ۹۸۳۱: ۹-۰۱) و نظریه ای است درباره هر آنچه که وجود دارد. بنابراین وقتی میگوییم مقوله ای در قلمرو هستی شناسی است منظور این است که آن مقوله وجود دارد (هاروی، ۹۷۳: ۱۶۲) و در واقع تدقیق مفهوم سازیی (Visser et al 2002:106) و بازنمایی روشن و آشکار آنن (arrido and Requena,2011: 2463) وو ظریه ای منطقی درباره معنی ویژه و خاص لغات استفاده شده در تحقیق استت .(onseca et al,2000:253) در انگاره نئولیبرالیسم، شهر و توسعه شهری نوعی هستی ابزاری و مسبوق به هدایتگری رانه های غریزی همانند نفع شخصی و تملک طلبی
٣
فردی١ی(فردگرایی تملک طلبانه) در کنشهای اجتماعیاست. شهرنشینی مدرن پیامد ناخواسته کنشهای جمعی شهروندان است که با توجه به تابعیت آن از انقلاب صنعتی و فنی خود نیز ابزاری شده است. گستردگی و غلبه عقلانیت ابزاری در شکل گیری شهر و تبیین آن بر اساس علوم اثباتی (پیری، ۰۹۳: ۸) توسعه شهری ناپایداری را به ارمغان آورده است. اما در اندیشه بومی شده اقتصاد مقاومتی هستی شهری نوعی اجتماع اخلاقی است که از رهگذر عناصر زیر شکل پایدار و غیر کالایی به خود میگیرد:
۱ - عدالت اجتماعی و عدالت فضایی: کاهش جدایی گزینی فضایی ۲- پراکنش مناسب کالاهای عمومی ۳- کاهش نابرابری درآمدی دهکهای اقتصادی
۴- ارزیابی ظرفیت حامل محیطی و جای پای بوم شناختی ۵- محافظت از تنوع گیاهی و جانوری و چشم انداز های طبیعی
۶- کاهش مصرف انرﮊیهای فسیلی و جایگزینی با انرﮊیهای محیطی و تجدید پذیر ۷- حفاظت از منابع آب و خاک
شکل ۱- دو هستی شناسی متفاوت از شهر
توسعه شهري پایدار توسعه شهري
ناپایدار
هستی شناسی = اقتصاد مقاومتی ≠ هستی شناسی =
اخلاقی از شهر اقتصاد نئولیبرال
ابزاري از شهر
۴- معرفت شناسی٢ اقتصاد مقاومتی و توسعه شهری پایدار
قاعده اول دکارت در قواعد هدایت ذهن حاکی از این است که »غایت تحقیق باید این باشد که ذهن در تمام موضوعاتی که برای او مطرح می شود متوجه احکام صحیح و دقیق باشد« و قاعده دوم حاکی از آن است که »توجه ما باید معطوف به اشیایی باشد که قوای ذهنی ما برای شناخت یقینی و نامشکوک آنها کافی به نظر برسد.« معرفت شناسی ناظر بر رویه های شناخت است که اصطلاح فنی آن در فلسفه اپیستمولوﮊی است (بنتون و کرایب، ۴۸۳: ۹۱) معرفت شناسی مشخص میکند که کدام دانش مطلوب تحقیق است، در کجا قرار دارد و
٤
چگونه بازنمایی می شودد (urk, 2005: 187) و با کدام نیروهای دانستگی معتبرترین اقسام شناخت را میتوان به دست میآورد؟؟ (اوچ،، ۲۸: ۱۱) و همچنین در جستجوی یافتن و آشکار کردن شرایط و رویه هایی است که شناخت(ت (مفت) را ممکن میسازد(د (هوی،، ۹: ۱۷۲). شناخت شناسی در فلسفه علم معاصر ناظر بر دو رویه کلی عقل گرایی و تجربه گرایی است. عقل گرا ها در مورد ماهیت شناخت دیدگاه " ع»عنی" د«رند که معروفترین آنها دکارت فیلسوف قرن هفدهم فرانسه است(بت (ون و کرایب،۱، : ۹۱). در این دیدگاه مطلوبترین دانش و شناخت بوسیله ریاضیات حاصل میشود که به نتایج مطلقاﹰ یقینی میرسد. نظریه شناخت رقیب، تجربه گرایی است و معتقد به تحصیل شناخت از طریق حواس میباشد. سرچشمه تمامی اطلاعات قابل شناخت در عینیات است. هاروی عقیده دارد شناخت جزئی از تجربه انسان است که از پراتیک او زاده میشود بنابراین محصول شرایط اجتماعی است. هابرماس معتقد است که دیدگاه اخیر مولﹼد نوعی شناخت است که خاستگاه آن در علوم طبیعی است و به سلطه ابزاری بر طبیعت میانجامد. روش تحلیلی – تجربی که عمدتاﹰ مرتبط با علوم طبیعی است تنها یک نوع از تجربه مبتنی بر مشاهده کنترل شده کنش طش ی و آن هم تحت شرایط قابل بازتولید را تجربه به شمار میآورد. مزیت این نوع محدود سازی نمایان تجربه، تولید دانشی بسیار قابل اعتماد و از حیث روابط بین الاذهانی قابل وارسی و اثبات است اما هر قدر هم چنین تجربه ای از از نقطه نظر آزمایش در علوم طبیعی کافی و رسا باشد لیکن برای بررسی جامعه کلاﹰ نامناسب است(هوت (ب، ۸۸۳۱: ۸۵) مفاهیم و مقولات بازنمایی کننده١ شهرنشینی معاصر مولود شناخت ابزاری و حول ساخت یابی از طریق مالکیت خصوصی و کنش استراتژیک و عقلانیت هدفمند بازیگران شهری شامل دولت ( شه(شری و نهادهای مدیریت شهری)، بخش خصوصی و بازار و نیز جامعه مدنی یا اجتماعات غیر رسمی است. باید اذعان کنیم که اثبات گرایی معرفت شناختی و تبعیت از شناخت ابزاری باعث تسری این نگاه به ابزاری دیدن شهرنشینی شده است. به عنوان مثال مفهوم رانت کاربری اراضی در درون گفتمان عقلانیت ابزاری و اقتصاد نئوکلاسیک همه شمول بوده و دارای معانی ثابتی است. اما با رجوع به تحلیل های انتقادی از جمله مارکس و هابرماس معلوم میشود رانت مقوله ای همه شمول نیست بلکه در موقعیت اجتماعی خاصی بروز میکند. بنابراین معرفت شناسی معلول شرایط اجتماعی است و تغییر این شرایط باعث تغییر آن مفاهیم نیز میشود. ت. ر این ایده باعث میشود تا هنجارها و ارزشهای اخلاقی عقلانی نقش موثرتر و مهم تری در ساخت یابی اجتماعی اقتصادی و فضایی شهر معاصر داشته باشند( پد (ﭖ،۱، ۸- ۹). استفاده از مفهوم اقتصاد مقاومتی در ساخت یابی اجتماعی به صورت مجرد مطرح نیست بلکه باید از طریق راهی که به سبب تاثیرشان بر پراتیک و تجربه انسانی از جمله در زمینه مورد نظر ما یعنی شهرنشینی دارند بررسی شوند و لذا نیازمند مقولات و مفاهیمی متفاوت است تا بتواند شرایط اجتماعی و انتظام شهری مورد نظر را که بر مبنای الگوهای مبادله اقتصاد مقاومتی عمل خواهد کرد بازنمایی کند.
