بخشی از مقاله
چکیده
هدف از توسعه و رشد بخش کشاورزی منطبق با رویکردهای اقتصاد مقاومتی، تقویت تولید ملی، اشتغال و تامین امنیت غذایی کشور است. عبور از اقتصاد وابسته به منابع اولیه و متکی بر فروش مواد خام و کم فرآوری شده، تنها از مسیر اقتصاد نوآور و تولید دانشبنیان میسر است؛ به عبارت دیگر، راه جهاد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی، از مسیر اقتصاد و تولید دانش بنیان میگذرد. اقتصاد مقاومتی برای جامعه و نظام یک فرصت بسیار تاریخی است که در مقاوم سازی بخش های مختلف اقتصادی کشور از جمله بخش کشاورزی، اقدامات عاجل و اصلاحات ساختاری صورت گیرد.در این مقاله با رویکردی اسنادی و توصیفی با ارزیابی شاخصهای کلان اقتصادی در بخش کشاورزی، پیشنهاداتی برای توسعه و رشد بخش کشاورزی در راستای توجه و دستیابی به اهداف چشمانداز و برنامه ششم توسعه و نیز اقدام و عمل در راستای اقتصاد مقاومتی ارائه شده است.
واژگان کلیدی: توسعه کشاورزی، کشاورزی دانشبنیان، اقتصاد مقاومتی
-1مقدمه
کشاورزی در ایران بزرگترین بخش اقتصادی پس از بخش خدمات است که حدود 26 درصد تولید ناخالص داخلی و 26 درصد از صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص میدهد، همچنین محل اشتغال 23 درصد از شاغلان کل کشور است و بیش از 80 درصد غذای کشور در این بخش تأمین میشود - بانک مرکزی، . - 1390 رابطه بین کشاورزی و رشد و توسعه اقتصادی از جمله موضوعاتی است که به وفور مورد بحث قرار گرفته است. معمولا، سطح پایین بهره وری و رشد آهسته بخش کشاورزی به عنوان یکی از عوامل اصلی رشد اقتصادی پایین و سطح درآمدهای پایین در کشورهای در حال توسعه در نظر گرفته می شود - آلستون و پاردی2، . - 2014
تعجب آور نیست که شواهد زیادی مبنی بر یک رابطه مثبت بین افزایش در بهره وری کشاورزی و رشد اقتصادی وجود دارد - گولین3، 2010؛ سلف و گرابوسکی4، . - 2007 علاوه بر این، در گزارش های متعدد مربوط به توسعه کشورها، معمولا بخش کشاورزی به عنوان یک ابزار بسیار مهم و یک بخش حیاتی برای ایجاد رشد اقتصادی و مبارزه با فقر پیشنهاد شده است. - بانک جهانی5، 1981و . - 2008تنگناهای اقتصادی و مالی در شرایط تحریمهای ظالمانه هستهای ضمن آشکار کردن نقاط ضعف و آسیبپذیر بخشهای مختلف اقتصادی، این واقعیت را آشکار کرد که حتی بخشی مانند کشاورزی که وابستگی کمتری به دنیای خارج داشته و درونزایی و وابستگی بالایی به شرایط داخلی کشور دارد، نیز در تنگناهای شدید دچار مشکل خواهد شد.
مشکلات این بخش که در ابتدا با چالش واردات نهاده های دامی شروع شد، بهتدریج به واردات کالاهای اساسی تسری یافت و مشکلات بانکی، واردات چنین کالاهایی را نیز تهدید کرد. در چنین فضایی رویکردهای اقتصادی کشور تغییر یافت و اقتصاد مقاومتی به محور اصلی برنامهریزی اقتصادی بدل شد.یکی از مولفه ها و ابعاد بسیار موثر در مقاوم سازی اقتصاد که در حقیقت بسترساز اقتصاد مقاومتی است، امنیت غذایی می باشد. براین اساس می توان نقطه اتصال بخش کشاورزی و اقتصاد مقاومتی را اهمیت و ضرورت توجه به امنیت غذایی عنوان نمود. اقتصاد مقاومتی بر اساس بنیان های قوام بخشیدن به استفاده از منابع پایه در بخش کشاورزی تعریف می شود.
لذا جایگاه بخش کشاورزی در اقتصاد مقاومتی دارای اهمیت قابل توجهی است. مسئله امنیت غذایی، در حوزه های سیاست، اقتصاد و اجتماعی، غذا به عنوان تامین کننده مهمترین نیاز بشر و تولید غذا نیز به عنوان فعالیت اقتصادی نقش تعیین کنندهای را در ایجاد اقتصاد مقاومتی دارد. بنابراین توسعه بخش کشاورزی یک رویکرد اساسی در اقتصاد مقاومتی است.به دنبال بیتوجهی و نادیدهانگاشتن سیاستهای کشاورزی از قبیل، تأمینمالی، تحقیق و توسعه، گسترشخدمات، نبود دسترسی به اعتبارات، مشکلات مربوط به در دسترس بودن زمین و زیرساخت مناسب، نیازهای بخش کشاورزی، بسیار زیاد است.
از اینرو، وقت آن است که سیاستگذاران کشور، به دقت روی مدل جدید کشاورزی که مردممحور و مبتنی بر دانش است، تفکر کنند. این شیوه تفکر جدید، مبتنی بر یک دیدگاه بلندمدت و یکپارچه برای رسیدن به امنیت مواد غذایی در کشور است. علاوه بر این، گسترش و ترویج نوآوری و دانش یک عنصر مهم در کشاورزی مدرن است. تکامل کشاورزی از کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن، موجب کاهش فشار بر جمعیت کشاورزی، افزایش بهرهوری و میزان تولید در سطح، هدایت و به روزرسانی ساختار کشاورزی، افزایش زیرساختهای کشاورزی و نهایتا تحقق کشاورزی اکولوژیکی و کشاورزی سبز و دانشبنیان می شود که این امر، عمدتا بر دانش و تکنولوژی علوم استوار است و لزوم توجه هرچه بیشتر به توسعه کشاورزی دانشبنیان در ایران را ضروری میسازد.
-2 تولید دانشبنیان به جای تکیه بر ذخائر معدنی و طبیعی
بخش کشاورزی در ایران بدلیل موقعیت و نقش بسزایی که در اقتصاد از نظر تولید و اشتغال دارد و نیز بدلیل روابط پسین و پیشین زیاد با سایر بخش های اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار است. افزایش روز افزون جمعیت کشور و نقش بخش کشاورزی در تامین امنیت غذایی، درجه کاربری نسبتا بالای بخش کشاورزی در مقایسه با بخش های صنعت و معدن و بنابراین توان اشتغال زایی، امکان کسب درآمد ارزی از طریق صادرات و همچنین صرفه جویی در مصارف ارزی در خصوص کاهش واردات محصولات کشاورزی، صادرات غیر نفتی و فراهم آوردن مواد اولیه وخام برای بخش صنعت سبب شده است تا رشد این بخش به یکی از اهداف اولیه و اساسی سیاست گذاران کشور تبدیل شود.
بنابراین لزوم تحول و توسعه این بخش امری اجتناب ناپذیر است و در نتیجه توسعه بخش کشاورزی می تواند به عنوان یکی از عوامل اساسی در تحقق شکوفایی و اعتلای کشور و رسیدن به اهداف والای اقتصاد مقاومتی، مطرح شود.امروزه نقش دانش در فرآیند توسعه کشاورزی اهمیت قابل توجهی یافته است. در حال حاضر، در بخش کشاورزی، دانش و اطلاعات همانند زمین، سرمایه و نیروی کار از عوامل اصلی تولید به حساب میآیند و بنابراین دسترسی کشاورزان به دانش روز در کشاورزی دارای نقشی اساسی در توسعه کشاورزی و روستایی ایفا میکند. آموزش و اطلاع رسانی به کشاورزان در خصوص استفاده درست و فنی از نهاده های تولید در کشاورزی باعث افزایش بهرهوری تولید در واحد سطح و تحقق توسعه کشاورزی میشود - ریورا6، . - 2006
تحقق "کشاورزی دانش بنیان"7 در دوران گذار کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن صورت میگیرد. در این مرحله، از یک طرف توسعه اقتصاد کشاورزی مستلزم دانش علمی است. از طرف دیگر، زمینه علم و تکنولوژی کشاورزی هنوز نسبتا ضعیف است، از اینرو، فرآیند ایجاد اقتصاد کشاورزی دانشبنیان را باید یک فرآیند بلندمدت دانست. از دیدگاه زیست محیطی کشاورزی، کشاورزی دانش بنیان یک کشاورزی سبز است و شکلی از اقتصاد کشاورزی با عملکرد بالاست. اهداف توسعه کشاورزی سبز و توسعه کشاورزی پایدار دقیقا مترداف با "اقتصاد دانش بنیان"8 است.9 این دانش میتواند توسط سیستمهای پشتیبانی تصمیم گیری در زمینههای مختلف اقتصادی برای ایجاد ارزش افزوده استفاده شود - آمیدون و همکاران10، - 2005
اصطلاح اقتصاد دانش بنیان اولین بار توسط دراکر - 2011 - 11 برای عنوان فصل 12 کتاب عصر ناپیوستگی مطرح شد."تولید، چه در عرصه صنعت، چه در عرصه کشاورزی، از اهمیت درجه اول برخوردار است. کشوری که تولید نداشته باشد، خواهی نخواهی وابسته است. اگر همه نفت و گاز دنیا هم زیر زمینهای ما و در چاههای ما ذخیره شده باشد، به دردمان نمیخورد؛ کما اینکه میبینید کشورهایی وجود دارند که از لحاظ ذخائر معدنی و طبیعی- چه ذخائر فلزهای بسیار ذیقیمت و کمیاب- در کمال ثروتمندی هستند؛ اما خودشان بر روی این زمینی که زیرش این همه گنج خفته است، زندگی نکبتبار و فلاکتباری دارند.
باید تولید در کشور-9طبق تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، اقتصاد دانش بنیان، اقتصادی است که بر اساس "تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات" شکل گرفته و سطح بالایی از سرمایه گذاری در آن به "ابداع" و "نوآوری" اختصاص می یابد و فناوری های کسب شده با شدت بالایی مصرف می شوند و نیروی کار از تحصیلات عالی برخوردار است. از این رو، در حال حاضر، استراتژی کشاورزی ایران باید مبتنی بر بهبود و ارتقای علمی و تکنولوژیکی در بخش کشاورزی باشد؛ به عبارت دیگر، توسعه کشاورزی مبتنی بر دانش - گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، . - 2005
