مقاله جایگاه اوقات فراغت در گفتمان سبک زندگی اسلامی

بخشی از مقاله

چکیده

چگونگی گذران اوقات فراغت ، در شکلگیری و تداوم شخصیت افراد نقش مهمی دارد. از آنجا که کشور ما در زمره جوان ترین کشورهای دنیاست ، پرداختن به بحث فراغت ، هدایت و ایجاد امکانات برای گذران اوقات فراغت ، به منظور ارائه بهترین زمینه های فراغتی و شکلگیری شخصیتهای سالم در جامعه ضروری و گریزناپذیر است. در واقع گوناگونی شیوه های گذران اوقات فراغت ، آن را به ابزار مناسبی برای درک سبک زندگی تبدیل کرده است.

الگوهای گذران اوقات فراغت در طبقات گوناگون هر جامعه ، به روشنی می تواند سبک زندگی انتخابی افراد و گروههای مختلف اجتماعی و نیز ریشه های معرفتی آنان را نمایان سازد . بنابراین ، با توجه به نظام فرهنگی و شرایط حاکم بر جامعه ، ضرورت دارد به منظور شکل دهی یک سبک زندگی مطلوب ، بر روی الگوی مناسب اوقات فراغت سرمایه گذاری شود زیرا این عرصه به دلیل داشتن الزام های کمتر و آزادی عمل بیشتر ، از انعطاف بسیاری برای تغییر و تحول برخوردار است و روحیه تغییرپذیری افراد این ویژگی را تقویت میکند. نگارنده در این نوشتار در کنار بررسی ماهیت اوقات فراغت ، ضرورت و کارکردهای آن ، به بیان ابعاد گوناگون عرصه فراغت بر اساس سبک زندگی اسلامی ×پرداخته است. روش استفاده شده اسنادی میباشد.

سبک زندگی پدیده جوان و نوظهوری است که کمتر از نیم قرن از ظهور آن نمی گذرد. ورود هر یک از روش ها و تکنولوژی ها تغییرات بنیادینی در زندگی ، احساس ، تفکر ، شیوه زیست و فرهنگ انسان امروزی بوجود آورده و می آورد. سبک های زندگی ، ویژگی های دنیای مدرن یا به عبارت دیگر مدرنیته هستند . در جهان مدرن ، سبک زندگی به توصیف ارزش و طرز تلقی ها کمک می کند. یکی از مهمترین مصداقهای سبک زندگی ، که همراه با رشد شهرنشینی و مدرنیته ظهور کرد ، چگونگی گذران اوقات فراغت است .

چگونه گذراندن اوقات فراغت ، یکی از مهم ترین عناصر انتخاب سبک زندگی افراد در جامعه است . در جوامع ماقبل صنعتی ، همه افراد ،امکان پرداختن به فعالیت دلخواه خود را نداشتند و اوقات غیرکاری آنها کاملاً نهادینه و سازمان یافته بود و فعالیت هایی را که در این زمانه ها انجام می شد ، جامعه معمولا از طریق مناسک یا تشریفات و جشن های خاصی سازماندهی می کرد . با پیدایش جامعه مدرن ، نهادینه شدن اوقات فارغ از کار ، رنگ باخت و امکان ×تصمیم گیری شخصی در مورد چگونگی گذران اوقات فراغت فراهم شد .

توجه ریشه ای به فراغت جوانان و ایجاد امکانات برای گذران اوقات فراغت آنها می تواند در بهبود زندگی آنان و البته سازندگی جامعه نقش موثری داشته باشد . تحقیقات متعدد در این زمینه ، نشان می دهد بسیاری از تفریحات انحرافی بر اثر کمبود امکانات تفریحی ، ناآگاهی ، نداشتن برنامه ریزی و اجرای نادرست سیاست های اجتماعی رواج می یابد و چه بسا مبنایی برای بروز کجروی را فراهم آورد.

همچنین بنابر پژوهش هایی که علل آسیب های اجتماعی در میان جوانان را بررسی کرده اند ، بیکاری و نداشتن برنامه برای اوقات فراغت ، نداشتن تحرک و فعالیت های سالم و مورد علاقه جوانان ، تاثیر بسزایی در گرایش آنها به رفتارهای آسیب زا دارد و اینجاست که حساسیت برنامه ریزی اوقات فراغت جوان ، نمود می یابد.همچنین اوقات فراغت مطلوب ، سبب توسعه مهارت های عملی و مفید می گردد و کمک می کند تا افراد ، مشکلات زندگی را بهتر تحمل کنند . نگارنده نوشتار حاضر می کوشد موضوع اوقات فراغت را محور پژوهش خود قرار داده و ویژگی های اوقات فراغت را از ابعاد مختلف به عنوان مصادیق سبک زندگی مورد بررسی قرار داده و به بیان سبک زندگی اسلامی در اوقات فراغت ×بپردازد.

روش تحقیق

هنگامی میتوان در مورد روش بررسی و انجام دادن یک تحقیق تصمیم گرفت که ماهیت موضوع پژوهشی ، اهداف و نیز وسعت دامنه آن مشخص باشد. بر همین مبنا این پژوهش از نوع توصیفی- اکتشافی است و در کنار توصیف جنبه های مختلف مقوله اوقات فراغت و رابطه آن با سبک زندگی اسلامی ، به تشریح و ارائه جایگاه مناسب اوقات فراغت در نظام اسلامی میپردازد . روشی که این تحقیق برای رسیدن به این اهداف در پیش میگیرد ، روش اسنادی است و با توجه به نوع تحقیق حاضر ، با استفاده از کتابخانه و بررسی کتابخانهای به گردآوری اطلاعات می پردازد و از میان ×روش های کتابخانهای گردآوری اطلاعات نیز متن خوانی و فیشبرداری مد نظر خواهد بود.

مفهوم شناسی

فراغت : فراغت در فرهنگ واژگان فارسی با مفاهیمی همچون آسایش ، استراحت ، آسودگی ، آرامش ، غفلت و فراموشی ، فرصت و مجال ، آسودگی از کار و شغل و ... هم معناست . در مورد معنای اصطلاحی این مفهوم نیز تعبیرهای فراوانی را صاحبنظران ارائه داده اند که در بیشتر آنها ، مفهوم رهایی از اضطرار و قدرت انتخاب نهفته است . در واقع در این تعریف های گوناگون ، مفهوم رضایت ، انگیزه و عامل انتخاب ، نقش اساسی دارد و برجسته ترین ویژگی اوقات فراغت ، این است که انسان از روی رضایت باطنی و انگیزه شخصی ، از میان مجموعه متنوع و گسترده ای از فعالیت ها ، یکی را به اختیار خویش برمی گزیند . بنابراین ، اوقات فراغت ، ناظر به زمان هایی است که یک فرد پس از انجام دادن وظایف فردی و اجتماعی خویش ، آزادانه در اختیار دارد و می تواند آن را با میل خود در امور مختلف صرف کند.

گروه بین المللی جامعه شناسی اوقات فراغت را این گونه تعریف می کند : مجموعه ای از اشتغالات که فرد با رضایت خاطر برای استراحت یا تفریح و یا به منظور توسعه آگاهی ها یا فراگیری غیر انتفاعی و مشارکت اجتماعی ، داوطلبانه بعد از رهایی از الزامات شغلی ، خانوادگی و اجتماعی بدان می پردازد - کوهستانی، 1378، ص. - 51 با توجه به این ×تعریف ، ویژگی های زیر را می توان برای اوقات فراغت بر شمرد :

جدا بودن وقت فراغت از کار و مسئولیت های دیگر ، وجود میل و فعالیت دلخواه و در نهایت داشتن حق انتخاب ، نداشتن انگیزه و نفع اقتصادی . اوقات فراغت و فعالیت های مربوط به آن ضمن تامین استراحت ، تفریح و کم کردن کسالت ، رشد شخصیت و تامین بهداشت روانی ، موجب توسعه مهارتهای حسی حرکتی و شناختی گشته ، در عین ×حال با بروز خلاقیت ها موجب اشاعه فرهنگ عمومی می شود. تعریف پارکر به عنوان یکی از پیشگامان جامعه شناسی اوقات فراغت به شرح زیر است :

اوقات فراغت ، آنتی تز کار دستمزدی و به عنوان اوقات آزاد از الزام های بیرونی است که باعث می شود فرد زمان ×مذکور را به اعمال انتخابی بگذراند .باید توجه داشت که در عالم واقع ، فارغبودن انسان از همه تعهّدها و مسئولیت ها را نمی توان تصور کرد. بر این اساس آزادی انتخاب موردنظر در اوقات فراغت نیز ممکن نیست یا اینکه دست کم به ندرت دست یافتنی است . از این رو ، اصطلاح نیمه فراغت را برای فعالیت هایی وضع کرده اند که ×شخص مجبور به انجام دادن آنهاست ولی در هنگام انجام دادن ، رضایت خاطر او را فراهم می کنند.

نکته دیگری که در بررسی معنای اوقات فراغت باید به آن توجه کرد ، آن است که صاحب نظران عرصه اوقات فراغت ، میان اوقات فراغت با اوقات بیکاری و کار تفاوت قائل شده اند. در این مقام بیکاری به معنای از دست دادن شغل - موقت یا دائم - و کار ، به معنای گذراندن وقت برای فعالیت خاص و با هدف خاص است که مبتنی بر اجبار ×اقتصادی ، اجتماعی ، اخلاقی و یا غیره باشد. - همان ، ص. - 53 همچنین باید در نظر داشت که اوقات فراغت ، برابر با تفریح و سرگرمی نیست ، بلکه سرگرمی و تفریح می تواند یکی از شیوه های گذران اوقات فراغت پنداشته شود. بر این مبنا ، اوقات فراغت ، ظرف زمانی تفریح و سرگرمی است. در ×عین اینکه هیچ الزامی دراین میان بر تعلق گرفتن اوقات فراغت به تفریح و سرگرمی وجود ندارد.

سبک زندگی : هر چند تعاریف متعددی از مفهوم سبک زندگی ارائه شده است اما شاید بتوان تعریف گیدنز و ×فیدرستون را جامع ترین تعریف دانست . گیدنز سبک زندگی را این گونه تعریف کرده است : "سبک های زندگی" رفتارهای عادی و روزمره هستند که در قالب عادات لباس پوشیدن ، خوردن ، محیط های مورد پسند برای تعامل با دیگران خود را نشان می دهد . اما این رفتارهای عادی روزمره در پرتو ماهیت متغیر تشخص در معرض تغییر هستند.

هر یک از تصمیمات ریز و درشتی که یک فرد روزانه اتخاذ می کند - اینکه چه بپوشد، چه بخورد ، در محل کار چکونه رفتار کند ، با چه کسی ملاقات کند - به چنین امور عادی کمک می کند . همه گزینه های اجتماعی عبارتند از تصمیماتی نه تنها در مورد نحوه رفتار بلکه راجع به هویت .هر چه محیطی که فرد در آن زندگی می کند پسا سنتی تر باشد ، به همان میزان دغدغه های سبک زندگی در مرکز تشخص فرد قرار می گیرند - اما مایک فیدرستون اصطلاح سبک زندگی را هم مبهم می داند و هم یادآور می شود که دو معنای متفاوت برای سبک زندگی وجود دارد :

"اصطلاح سبک زندگی در حال حاضر مبهم است . هر چند این اصطلاح دارای یک معنای محدود جامعه شناختی می باشد که به سبک زندگی متمایز گروه های منزلتی خاص در درون فرهنگ مصرفی معاصر اشاره می کند ، اما این واژه به معنی فردیت ، خود اظهاری و یک خود آگاهی سبک مند نیز هست . بدن ، لباس ، نحوه صحبت کردن ، فعالیتهای فراغتی ، ترجیحات خوراکی و نوشیدنی ، خانه ، اتومبیل ، انتخاب مقصد ، گذران تعطیلات و نظایر اینها را  باید شاخص های فردیت ، ذائقه و سبک مورد علاقه مصرف کننده دانست - فیدرستون، 1991 ، ص. - 83 شاخص ها یا معرف های سبک زندگی بسته به حوزه مورد بررسی متفاوت می باشند و هیچ یک از آنها به تنهایی نمی تواند پدیده سبک زندگی را به طور کامل تبیین کند.

مهم ترین زمینه ها یا حوزه هایی که تحقیقات سبک زندگی در جهان تاکنون بر آنها متمرکز بوده اند عبارتند از : سبک های زندگی بهداشتی ، سبک های زندگی فراغتی و مصرف فرهنگی. سبک زندگی از مولفه های متعددی تشکیل شده است . نظریه پردازان و محققان سبک زندگی در مورد برخی مولفه ها ، ویژگی ها و شروط تحقق سبک زندگی در یک جامعه متفق القول هستند و در مورد برخی دیگر اختلاف نظر ×دارند . ویژگی های مورد وفاق عبارتند از :

-1  ترجیحات افراد در زندگی روزمره دارای سبک است.

-2  سبک زندگی هم وجه فردی و هم وجه گروهی دارد اما اعضای یک گروه سبک زندگی با هم تعامل دائم یا پایدار ندارند. سبک زندگی شامل آن گونه رفتارهایی که مردم حق انتخاب بدیلی برای آنها ندارند نمی شود . به عبارت دیگر شرط ×تحقق سبک زندگی داشتن حق انتخاب در میان محدودیت های ساختاری است.