بخشی از مقاله
چکیده
دیوانسالاری در اقتصاد سیاسی3، با تأثیر خود بر سازمانها، انتخاب و اجرای تصمیمهای وسیعی در سطح ملی و بینالملل را منجر میگردد. اقتصاد نهادگرایی4 در تبیین تأثیر ارتباط سازمانهای متنوع در حوزه های مختلف به تلفیق نظریهها نیاز دارد. تأثیرات متقابل اقتصاد و سیاست، رشد علم اقتصاد و علم سیاست را توأمان منجر میشود، ارتباط صحیح این موارد نیز پیشرفت5 و توسعه6 را تسهیل مینماید.
پژوهشهای علمی و نظری در باب توسعه با رویکرد میان رشتهای و ایجاد فضای گفتمانی، قابلیت تحلیل علمی واقعبینانهتری دارد. از اینرو، نویسندگان این مقاله، در حوزهی دیوانسالاری، با استفاده از دیدگاه اندیشمندان مختلف علوم انسانی، به بررسی نقش بروکراسی در پیشرفت، توسعه و اقتصاد سیاسی به روش کتابخانهای پرداختهاند. در مثالهای تطبیقی نیز با کمک تحلیل تاریخی به توصیف، و تبیین می پردازد.
نتایج کلی بیان میدارد؛ پیشرفت و توسعهی جوامع با پیچیدهتر شدن نقشها، ارتباطات و ناهمگونی گروهها به رشد بوروکراسیکمک کرده است. متقابلاً، با نگرش مثبت، دیوانسالاریهای تغییر و تکامل یافتهی پیشنهادی با کمک به اقتصاد سیاسی در پیشرفت و توسعه میتوانند نقش بزرگی داشته باشند. به عقیدهی نویسندگان مقاله، جهت بهبود و ارائه راهکار و پیشنهاد، ایجاد فضای گفتمان میان رشتهای در خصوص موضوع ضروری است. لذا؛ در چارچوب تلفیقی نظریههای توسعه، وابستگی و دیوانسالاری و ارتباط دیدگاه های سیاسی، اقتصادی و مدیریت، تبیین و توصیف پیچیدگی های تأثیرات متقابل سیستم گسترده بوروکراسی و توسعه کاراتر میگردد.
کلید واژهها: اقتصاد، سیاست، جامعه، وابستگی، رشد، سازمان
.1 مقدمه
تغییرات وسیع در ساختار طبقاتی جوامع، رشد فزایندهی جمعیتی، پیچیدگی بیشتر در بسیاری از زمینههای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ارتباطات درونی و بیرونی، نیاز به تغییر ساختار سیاسی و اقتصادی، دولتها را بهسمت دیوانسالاری مقتدرانه هدایت نموده است. از اینرو، ابتدا بوروکراسی ماشینی، سپس بوروکراسی حرفهای، بوروکراسی بخشی و امروزه مدل دانشمحور درحال تغییر و تکامل مدل اولیهی است. اقتصاد سیاسی جهت دستیابی به پیشرفت و توسعه همواره به این مدل در حال تکامل وابسته است.
دیوانسالاری، خود دارای آثار مثبت و منفی فراوانی است و با دارا بودن مزایا و معایب توأمان، دارای دو رویه و نقش متعارض است. مخالفان توسعهی بوروکراسی آثار فساد اداری، الیگارشی مالی و نقش مخرب آن در پیشرفت موزون و آلوده شدن افراد جامعه را به میان میآورند و در مقابل اندیشمندان، سیاسیون، بروکراتها و بسیاری دیگر، آن را گریزناپذیر و لازمهی پیشرفت و توسعه معرفی مینمایند.
اهمیت و ارزش موضوعی این مقاله علاوه بر تحلیل برخی نظریات و مدلهای ارائه شده ی مکاتب و رشتههای مختلف در باب توسعه و دیوان سالاری، و کشف تأثیرات متقابل این دو؛ در ایجاد گفتمان برای مباحث و موضوعات میانرشتهای است. تا برداشت های متفاوت از نگاه علوم سیاسی، اقتصاد، مدیریت، رفتار سازمانی و ... در خصوص نظریههای همچون، توسعه، وابستگی، نظامهای جهانی و دیوانسالاری، را در مدل تلفیقی مشترک جای دهد. البته از آنجا که پیشرفت و توسعه در دل دیوانسالاری با ساختاری گسترده روبروست، بدون استفاده از چنین روشی دستاورد علمی مطلوبی میسر نمیشد.
در این مقاله، با بررسی تخصصی آرا و اندیشههای پژوهشگران میانرشتهای؛ پیامدهایی که در حوزه و نهادهای مختلف، مانند؛ آموزش، دین، اقتصاد، فرهنگ، جامعه، خانواده، سیاست، هنر و... شکل میگیرد، قابلیت توصیف و تحلیل غنیتری نسبت به تحقیقات علمی- پژوهشی دیگر خواهد داشت. لذا؛ اهداف نویسندگان، به مدد تبیین مباحث میان رشتهای همچون توسعهی غربی و پیشرفت مدنظر دوران کنونی ج.ا.ا، تحلیل نقش دیوانسالاری و تأثیر آن بر پیشرفت و توسعه میباشد که با تلفیقی از دیدگاه ، تئوری و پژوهشهای میان رشتهای صورت گرفته است. بلکه با این سبک، در صورت عدم موفقیت در ادای حق مطلب آنگونه که شایسته است. حداقل توانسته باشند، به ایجاد فضای گفتمانی، با به چالش کشیدن در دخالت عناصر مختلف در تبیین، تفسیر و تحلیل کمک کرده و در ترویج و غنای علمی دانش میانرشتهای و رفع برخی مسائل جامعه در این موضوع سهیمی هرچند اندک داشته باشند.
.2 پیشینه تحقیق
به نظر میرسد، صحبت از دیوانسالاری، منشأ و عملکرد آن در آثار قبل از وبر مانند رمان خانهی متروک1 1853 - میلادی - اثر چارلز دیکنز که به فارسی با عنوان خانه ی قانونزده توسط ابراهیم یونسی ترجمه شده، بیشتر بهصورت داستان و روایت بوده تا مطالعه سازمان یافته و منظم، برای همین، شروع مطالعه علمی و سیستماتیک دیوانسالاری به عنوان یک پدیدهی اجتماعی و با توجه به کاربرد عملی آن در آثار ماکس وبر بهتر به چشم میخورد. وی سخنرانیها، مقالات تخصصی و نظریهی مخصوص به خود را داشته، بهطوری که در اثر؛ سیاست به مثابه حرفه 1919 - میلادی - که توسط احمد نقیب زاده تحت عنوان حرفه و رسالت سیاستمدار 1370 - ه ش - چاپ شده، ضمن معرفی دولت بهعنوان موجودیتی با انحصار مشروع از خشونت، به ارتباط دیوانسالاری، اقتصاد و جامعه مدرن میپردازد. نظریهی وبر درباره ی سازمان در دو کتاب معروفش اخلاق پروتستانی و روح سرمایهداری و اقتصاد و جامعه، بیان گردیده و نخستین جامعهشناسی است که به مطالعهی منظم دیوانسالاری پرداخته است.
او در اخلاق پروتستانی و روح سرمایهداری، دستاورد مهم پروتستانیسم در غرب را توسعهی سرمایهداری، دیوانسالاری، دولت عقلانیتگرا و قانونمند معرفی کرده و به آن پرداخته است. - وبر، - 1373 روبرت میشلز در کتاب جامعه شناسی احزاب سیاسی، در شش بخش به دموکراسی و لزوم سازمانی شدن پرداخته و معتقد است؛ »دموکراسی بدون سازمان متصور نیست« - میشلز، - 21 :1392 و چونعملاً، امکان عملی و فنی حکومت مستقیم مردم نیز وجود ندارد، پس به ناچار باید سازمانی عمل نمود. از طرفی؛ »اصل سازماندهی باید به مثابه شرط اساسی مبارزه سیاسی تودهها تلقی شود« و بروکراسی موجود در سازمانها معمولاً قدرت را به دست عدهای متنفذ میسپارد و این خود باعث میشود، دموکراسیهای سازمانیافته به سمت الیگارشی کشیده شود. - میشلز، - 224 -216 : 1392 وی به نظریه »گردش نخبگان« پارتو نیز به دیده تردید مینگرد.
بعدها سلزنیک نیز در کتابی با عنوان تی. وی. ای و ریشههای گیاه؛ به تحلیل تجربی ساختارهای دیوانسالارانه پرداخته است و در اثری دیگر با ترکیب اندیشههای وبر و میشلز به دنبال ارائهی نظریهای یکدست دربارهی دیوانسالاری برآمد. - کوزر و روزنبرگ، - 360 : 1393 پیتر فردیناند دراکر 33 کتاب و تعداد زیادی مقاله، در زمینه های جامعه، اقتصاد، سیاست و مدیریت داشته و علاوه بر عنوان پدر علم مدیریت، ابداعات و اصطلاحات زیادی در زمینه بوروکراسی و علم مدیریت نوین از خود به جای گذاشته است. وی با بکار بردن اصطلاح اقتصاد دانشبنیان، برای اولین بار در کتاب عصر ناپیوستگی 1968 - میلادی - به روشنی برآمدن عصر اقتصاد مبتنی بر دانایی را پیشبینی کرده، و معتقد است؛ عصر ناپیوستگی طرحی است مهم و جذاب برای ساختن آیندهای که تا حدی زیاد هم اینک باماست.
وی به شرح آن دسته از نیروهای تحولساز پرداخته که دورنمای اقتصادی را متحول ساخته و جامعهی جدیدی خلق میکنند. او چهار حوزهی عمدهی گسست را که شالودهی واقعیتهای اجتماعی و فرهنگی معاصر را تشکیل میدهد، معرفی کرده: -1 انفجار فناوریهای جدید که به پیدایی صنایع مهم جدید منجر میشود، -2 گذار از اقتصاد بینالملل به اقتصاد جهانی، -3 پیدایش یک پدیدهی جدید اجتماعی- سیاسی که سبب برانگیختن چالشهای بزرگ سیاسی، فلسفی و روحانی میگردد و - 4 جهان جدید کار فکری مبتنی بر آموزش و استلزامهای آن. همچنین، برخی دیگر از آثار مرتبط وی با موضوع این مقاله در ایران به فارسی ترجمه شده که، شامل؛ جامعهی پس از سرمایهداری 1375 - ه ش - ، مدیریت در جامعهی آینده 1383 - ه ش - ، چالشهای مدیریت در سده 1384 - 21 ه ش - ، نظریههای نوین سازمان و
