بخشی از مقاله
مقدمه
دهها سال است که روانشناسی، امنیت عاطفی را پایه و اساس ثبات شخصی و ارتباطی میداند. اکتساب این بنیاد شخصیت، براي آن که فرد با قدرت و اعتدال از دوران نوجوانی عبور کند و به زندگی بزرگسالی برسد میتواند کافی باشد. درست است که امنیت عاطفی براي تعادل شخصی از اهمیت اساسی برخوردار است، با این وجود میتوان این سوال را مطرح کرد که آیا امنیت عاطفی شرط کافی براي تحول یک هویت متعادل است؟ آیا ایمن بودن از نظر عاطفی براي آن که فرد شهامت، اراده و اشتیاق زیاد براي زندگی کردن از خود ظاهر سازد کافی است؟ آیا امنیت عاطفی سهمی در ایجاد توانایی مقاومت در برابر فشار، تهاجم، موانع و شکستهایی را که ممکن است بطور ناگهاي در مسیر زندگی ظاهر شوند دارد؟ - گیتونی به نقل از به کیش - 1385-
براي پاسخ به این پرسشها لازم است بدانیم که در موضوع هوش هیجانی که همان امنیت عاطفی فرد را در بر دارد هویت بخصوص هویت دینی چه جایگاهی دارد؟ و رابطه این دو چگونه است؟در پیشینه هوش هیجانی افرادي چون ثرندایک، وکسلر، لیپر و گاردنر نقش مهمی به عهده داشتند. گاردنر ابعاد هوش هیجانی را مشتمل بر دو جزء هوش درون فردي و هوش میان فردي میداند. به نظر گاردنر هوش بین فردي توانایی درك افراد دیگر است یعنی اینکه چه چیز موجب برانگیختن آنان میشود، چگونه کار میکند و چگونه میتوان با آنان کاري مشترك انجام داد. معلمان، پزشکان و رهبران مذهبی احتمالا در زمره افرادي هستند که از درجات بالایی از هوش میان فردي برخوردارند.
هوش درون فردي توانایی مشابهی است که در درون افراد وجود دارد. این هوش به استعداد تشکیل الگویی دقیق و واقعی از خود فرد و توانایی استفاده از آن الگو براي استفاده ثمربخش در طول زندگی اشاره دارد.در سال 1995 گلمن تعریفی از هوش هیجانی ارائه نمود. به نظر گلمن هوش هیجانی هم شامل عناصر درونی است و هم بیرونی است. عناصر درونی شامل میزان خودآگاهی، خودانگاره، احساس استقلال و ظرفیت، خودشکوفایی و قاطعیت میباشد و عناصر بیرونی شامل روابط بین فردي، سهولت در همدلی و احساس مسئولیت است. همچنین هوش هیجانی شامل ظرفیت فرد براي قبول واقعیات، انعطافپذیري، توانایی حل مشکلات هیجانی و توانایی حل مقابله با استرس و تکانهها میشود - گلمن 1999 به نقل از پارسا-. - 1380
به نظر بار-ان گ،ههکح نیز هوش هیجانی عبارت است از یک دسته از مهارتها استعدادها، تواناییهاي غیرشناختی که توانایی موفقیت فرد را در مقابله با فشارها و اقتضاهاي محیطی افزایش میدهد. وي 15 بعد هیجان را عنوان میکند که عبارتند از: خودآگاهی هیجانی، قاطعیت، حرمت ذات، خودشکوفایی، استقلال، همدلی، روابط بین فردي، مسئولیت پذیري اجتماعی، حل مسئله، واقعیتآزمایی، انعطاف پذیري، تحمل فشار، کنترل تکانه، شادکامی خوشبینی - دهشیري-. - 1382همان طور که از این تعاریف بر میآید، هوش هیجانی مستقیما بهداشت روانی فرد را تحت تاثیر قرار میدهد و عامل مهمی در تعیین موفقیت فرد در زندگی به شمار میآید، هویت نیز میتواند به عنوان بخشی از ویژگی شخصیت در بهداشت روانی موثر باشد.
هویت کلی انسان داراي سه بخش است که بعد هیجانی آن نه تنها زیربناي اصلی هویت را تشکیل میدهد بلکه با ایجاد پیوستگی بین بعد شناختی و غریزي وحدت موجود را تامین میکند - گیتونی به نقل از به کیش . - 1385-بنا به گفته مارسیا هویت سازمانی پویا، خودساخته و درونی شامل ارزشها، باورها، تواناییها و سائقها و تاریخچه فردي است. در حقیقت هویت یابی از یک سو به احساساتی بر میگردد که فرد در مقابل خود دارد - خودسنجی - که ناشی از باورهاي منطقی و غیر منطقی است که بخشی از هویت او را میسازند و از سوي دیگر بر روابط بین فردي و توصیفهایی که دیگران از او به عمل میآورند است - کراسکیان-. - 1380
بنابراین مولفههاي هویت و هوش هیجانی هر دو در بهداشت روانی فرد تاثیر دارند. از جمله مسائل اساسی شکل دهنده هویت هر انسانی داشتن تعریفی از خود، از مبناي زندگی و هدف در زندگی است.با نگاهی اجمالی به معارف دینی میبینیم که یکی از کارکردهاي اصلی دین در زندگی این است که با دادن جهان بینی الهی، معنا و هدف نهایی زندگی را براي انسان تبیین میکند و غایت مسیر حرکت او را مشخص میکند. بنابراین هویت دینی یکی از مولفههاي تشخیص هویت است. در حقیقت هویت دینی برداشت و تصوري که هر فرد در مورد مسائل مذهبی و دینی دارد و معانی خودانگیختهاي که کودکان به رگهها و صفتهاي مذهبی میدهند - الکایند 1964 به نقل از کراسکیان-. - 1380
هویت دینی پاسخ به پرسشهاي بنیادین و عمیق آدمی است که عقاید و ارزشها و باورهاي فرد را در بر میگیرد. مذهب نوعی سبک زندگی سالمتر براي افراد تجویز میکند که بر سلامت و بهداشت روانی تاثیر مثبت دارد. اعتقاد افراد به اینکه خداوند انسان را آفریده است و او را مسئول رفتار خودش قرار داده، موجب میشود تا افراد داراي مذهب درونی، کنترل بیشتري بر اوضاع و احوال خود داشته باشند. این راهبرد میتواند بر واکنش شناختی – رفتاري و هیجانی انسانهاي داراي مذهب درونزا در مقابله با فشار روانی تاثیر مثبتی بگذارد.از آنجائیکه گلمن - 1995 - و بار-اون - به نقل از جلالی - 1381 معتقدند هوش هیجانی با سلامت روانی، سازگاري و اخلاقیات مرتبط میباشند باید مشخص شود که هوش هیجانی تا چه اندازه با هویت دینی نیز ارتباط دارد، زیرا روانشناسان دیگري که در حوزه هوش هیجانی مطالعه کردهاند از جمله گراناچر - 2002 - معتقد است که رشد و تحول اخلاقی که طی انجام دادن اعمال مذهبی روي میدهد در رشد هویت هیجانی نقش مهمی دارد.
همچنین مالتبی و دي - 2004 - نیز در تحقیقی به بررسی رابطه میان دینداري و سلامت روان پرداختهاند. این تحقیقات نشان میدهد که مذهب در بهداشت روان تاثیر بسزایی دارد.از طرفی امروزه علیرغم ایجاد تغییرات عمیق فرهنگی و تغییر در شیوههاي زندگی، بسیاري از افراد در رویارویی با مسائل زندگی، فاقد تواناییهاي لازم و اساسی براي زندگی هستند و همین امر آنان را در مواجهه با مسائل و مشکلات زندگی روزمره ومقتضیات آن آسیب پذیر نموده است. بنابراین انسانها براي مقابله سازگارانه با استرسها و کشمکشهاي زندگی به مهارتهایی نیاز دارند که آنان را در برخورد با این موقعیتها مقاوم و تجهیز کند، لذا از جمله فرصتهایی که میتوان براي مقابله سازگارانه انسانها با مشکلات فراهم کرد، پرورش هوش هیجانی و شکل گیري هویتی موفق در افراد میباشد تا احساس سلامت روانی بیشتري کنند.
چرا که نوجوانانی که هویت کسب کردهاند یا فعالانه آن را کاوش میکنند احساس عزت نفس بیشتري دارند و به احتمال بیشتري به صورت انتزاعی و نقادانه فکر میکنند و بین خود آرمانی و خود واقعیشان شباهت بیشتري وجود دارد و در استدلال اخلاقی پیشرفته هستند - جوسلون -1994 مارسیا و همکاران . - 1993 افرادي که هویت کسب کردهاند کمتر خود محورند و در روابط خود با دیگران بیشتر احساس ایمنی میکنند که اینها همه مولفههاي هوش هیجانی را نیز در بر میگیرد - لوراي برك به نقل از سید محمدي - . هالستید - 2002 - نیز ایجاد شدن هوش هیجانی از طریق آموزش مسائل مذهبی را امکان پذیر میداند و معتقد است که هوش هیجانی براي حس سعادت و سلامت در جامعه بسیار لازم و ضروري است. لذا هدف از پژوهش حاضر تعیین رابطه بین هویت دینی و هوش هیجانی دانشجویان بوده است.علاوه بر این در این پژوهش به مقایسه دختران و پسران در وضعیت هویت دینی و هوش هیجانی آنها توجه شده است.در این تحقیق به سوالات زیر پاسخ داده ایم:بین هویت دینی و هوش هیجانی دانشجویان رابطه معناداري وجود دارد؟ بین جنسیت و هوش هیجانی تفاوت معناداري وجود دارد؟ ش بین هوش هیجانی و هویت دینی و جنسیت تفاوت معناداري وجود دارد؟
روش
آزمودنیها: 100 نفر از دانشجویان دانشگاه آزاد واحد مرکز و شمال شهر تهران در سال تحصیلی 1386-1387 در دامنه سنی 18 تا 25 سال 50 - نفر پسر، 50 نفر دختر - در پژوهش شرکت داده شدند. روش نمونهگیري به صورت تصادفی میباشد.ابزار اندازهگیري: براي اندازهگیري متغیرهاي پژوهش از پرسشنامه هویت دینی - کراسکیان موجمباري، شریفی و یوسفیلویه- - 1382 و پرسشنامه هوش هیجانی بار-ان قزQم - دهشیري، گلزاري و سلیمی زاده- - 1382 استفاده شد.در تحقیقی که بار-ان - - 1997 - به نقل از دهشیري -1382 در مورد ضریب بازآزمایی هوشبهر هیجانی در نمونه آفریقاي جنوبی انجام داده بود میانگین ضرایب پایایی بعد از یک ماه 0/85 و بعد از چهار ماه 0/75 بود.
همچنین پویایی و روایی پرسشنامه هوش هیجانی بار-ان را دهشیري با استفاده از روش بازآزمایی و تحلیل عاملی اکتشافی تایید کرده است.روایی پرسشنامه هویت دینی که براي اولین بار توسط آقاي دکتر کراسکیان در ایران انجام شد با استفاده از مدل تحلیل عاملی با روش تحلیل مولفههاي اصلی و چرخش واریماکس بررسی شد، که در نتیجه 5 عامل از پرسشنامه استخراج گردید.ترکیب این پنج عامل روي هم 31/22 درصد کل واریانس متغیرها را تبیین میکند. این عوامل که با در نظر گرفتن ضریب اعتبار هر مقیاس که با روش آلفاي کرونباخ بدست آمده است، به ترتیب عبارتند از:
عامل اول: هویت دینی منع شده شامل 12 سوال و 15/58 درصد کل واریانس متغیرها - x=08/83 - ،
عامل دوم: هویت دینی دیررس شامل 10 سوال و 5/27 درصد کل واریانس متغیرها - - x=0/82،
عامل سوم: هویت دینی موفق شامل 13 سوال
4/65 درصد کل واریانس متغیرها - x=0/74 - ، عامل چهارم: هویت دینی کلیشهاي شامل 10 سوال و 3/22 درصد کل واریانس متغیرها - x=0/78 - و عامل پنجم: هویت دینی آشفته شامل 5 سوال و 2/5 درصد کل واریانس متعیرها . - x=0/35 - با توجه به نتایج بدست آمده فرم نهایی پرسشنامه هویت دینی با 50 سوال ارائه گردید. کاهش ضریب اعتبار در کل پرسشنامه و در مقیاس هویت دینی آشفته پس از تحلیل عاملی به دلیل حذف تضاد قابل توجهی از سوالها در این دو مورد میباشد. در کل محتواي سوالهاي پرسشنامه هویت دینی نوجوانان از پنج عامل معنادار اشباع شده است و داراي ضریب اعتبار مطلوب میباشد - کراسکیان-. - 1381شیوه اجرا: هم به صورت گروهی و هم به صورت انفرادي اجرا گردید.براي بررسی رابطه بین هوش هیجانی با هویت دینی با در نظر گرفتن جنسیت افراد از آزمون تحلیل واریانس دو متغییري استفاده شد و براي مقایسه دو به دو میانگینها از آزمون تعقیبی توکی استفاده گردید.
یافتهها
1.در مولفههاي خودآگاهی، قاطعیت، حرمت ذات، استقلال، همدلی، روابط بین فردي، مسئولیت پذیري اجتماعی، واقعیت آزمایی، انعطافپذیري، کنترل تکانه و شادکامی چه از نظر رابطه بین این مولفهها با هویت دینی و چه از نظر تاثیر جنسیت بر هوش هیجانی و هویت دینی رابطه معنادار آماري وجود ندارد. ش
2.در مولفه خودشکوفایی بر اساس آزمون تعقیبی توکی و زیرگروه هاي همگن استخراج شده ملاحظه می شود که در آزمون هوش هیجانی، میانگین نمره خودشکوفایی افراد داري هویت دینی موفق x=32/84 - ح از سایر افراد بالاتر بوده و با میانگین نمره افراد داراي هویت دینی دیررس - x=28/33 - که در پایینترین سطح قرار دارد تفاوت معنادار آماري وجود دارد.
