بخشی از مقاله
چکیده
الگوی پایه پیشرفت، الگویی مفهومی و اجمالی است که تهیه الگوی تفصیلی را هدایت میکند. تدوین این الگو در چهاردهمین گام از »نقشه راه و فرایند طراحی، تدوین، تصویب و پایش الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت« پیشبینی شده است. این الگو در سه مرحله طراحی چارچوب یا مدل مبنا، تدوین اسناد پشتیبان و تدوین سند اصلی تهیه شده است. در تدوین این اسناد از مجموعه متنوع روششناسی و به تبع آن و بنا بر نیاز از روشهای متعدد پژوهشی در قالب روشهای کیفی، تحلیلی و استنباطی اعم از مردمنگاری، تحلیل تاریخی، مطالعات اسنادی، دادهبنیاد، تحلیل محتوا، نظرسنجی تخصصی و مصاحبه عمیق، گروههای کانونی، نشستهای هماندیشی و نقد، آیندهپژوهی و پژوهش دلفی استفاده شده استهمّ. اساسی طراحان، ابتنای اسناد بر مبانی انسانشناختی و جهانشناختی اسلامی و استفاده از خرد جمعی در تدوین محتوا یا نقد و ارتقای اسناد بوده است که همانند رشد تدریجی و پیوسته ارگانیزمهای زنده، روندی مستمر و در جریان میباشد.
مقدمه
بر اساس سند »نقشه راه و فرایند طراحی، تدوین، تصویب و پایش الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت«، چهاردهمین گام از مراحل تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، طراحی الگوی پایه است. الگوی پایه پیشرفت، الگویی مفهومی و اجمالی است که تهیه الگوی تفصیلی را هدایت میکند. سند الگوی پایه مشخص میکند که زیربناهای فکری و عقیدتی در پیشرفت کشور کدام است، ارزشهای آرمانی کدامند، رسالت ما چیست، اهداف بلندمدت کدامند و راههای اساسی نیل به این اهداف کدامند.
بر این اساس از گستردگی زیادی برخوردار است. نخبگانی، اجماعی، ابداعی، فراگیر و فرابخشی بودن از ویژگیهای الگوی پایه است. در صفحه بیستوهشتم از سند یادشده، شرح طراحی الگوی پایه به تفصیل آمده است. در آنجا این مضمون نقل شده است که الگوی پایه به منزله نقشه معماری یا طرح کلی الگو است و چنانچه اندیشکدهها در مراحل طراحی الگو به معماری کلی و پایهای، پایبند باشند حاصل فعالیت آنها، منسجم، یکپارچه و تلفیقشدنی خواهد بود.
پیش از آن که بتوان به تدوین محتوای الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت اقدام نمود بایستی چگونگی و روش تدوین آن را مشخص نمود. به عبارت دیگر، ابتدا نیازمند چارچوب اولیهای هستیم که به مثابه یک منطق عملیاتی بتواند نحوه تولید هر نوع الگوی اسلامی ایرانی را مشخص نماید. در غیر این صورت، ورود به این مقوله همانند حرکت تنهای یک انسان نابینا در مسیری کوهستانی خواهد بود که بیشک نتیجه آن، سقوط در درههای حاشیه اطراف است.
از این چارچوب میتوان تحت عنوان روششناسی الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نام برد - پیغامی و حسینی، -15 :1394 . - 16 روششناسی مناسب و شایسته باعث میشود یکپارچگی و انسجام درون و بروناسنادی تأمین شود. تدوین روششناسی در گام پنجم از »نقشه راه و فرایند طراحی، تدوین، تصویب و پایش الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت« قید شده است. روششناسی توجیهکننده روشی است که دادهها را گردآوری و تحلیل میکند.
روششناسی، پژوهش را به نظریه و نظام فکری مرتبط میکند - صادقی فسایی و ناصری راد، - 1390 و یا تحلیل مفروضات، اصول و روشهای اجرا در رویکردی خاص به پژوهش است - شوانت، 161 :2001 به نقل از صادقی فسایی و ناصری راد، . - 1390 روششناسی، شناخت شیوههای اندیشه و راههای تولید علم و دانش در عرصه معرفت بشری است و موضوع این دانش، روش علم و معرفت است، و روش در ارتباط مستقیم با عواملی نظیر موضوع معرفت، هدف معرفت و هستیشناسی و معرفتشناسیای است که معرفت بر اساس آن شکل میگیرد. معرفت خصوصاً اگر کاربردی باشد در روش خود از نظریهای که مبتنی بر آن است نیز تأثیرپذیر میباشد - پارسانیا، . - 1383 روششناسی مربوط میشود به گزینش شیوه تحلیل و طرح پژوهش که بنیاد و چارچوب پژوهش را تشکیل میدهد. بلیکی در اینباره توضیح میدهد:
»روششناسی عبارت است از بررسی این موضوع که پژوهش را چگونه باید پیش برد و چگونه پیش میرود. بنابراین هر چند روششناسی، تعیینکننده اصولی است که شاید راهنمای گزینش روش باشند، نباید آن را با خود روشها و فنون پژوهش اشتباه گرفت. در واقع روششناسان اغلب میان آن دو تمایز قائل میشوند و بر گسترهی شکاف میان آنچه اصول جاافتاده روششناختی و شیوههای عملی یا اجرایی روششناختی میدانند تأکید میکنند« - های، . - 1385 استنباط از روش در این متن نیز مجموعه قواعد و مراحلی است که به یک وضعیت نامعین که همان طراحی مراحل و گامهای تدوین الگوی پایه پیشرفت است، پاسخ میدهد.
به دلیل گستردگی و تنوع موضوعی سند الگوی پایه پیشرفت، از یک یا چند روش محدود در امر تدوین استفاده نشده است. برای تدوین الگوی پایه، نوعی از روششناسی و فرایند لازم بود که بتواند الزامات متعدد ناشی از ویژگیهای خاص الگوی پایه را تأمین نماید. برخی از این ویژگیها عبارتند از: ابتنا بر معرفتشناسی، هستیشناسی، انسانشناسی و احکام و اخلاق اسلامی، منطقی و عقلانی بودن، سازگاری با اقتضائات بومی و ظرفیتهای ملی، آرمانگرایی و واقعبینی، ناظر به حل مشکلات مردم و کمالگرایی، غیرانتزاعی و قابلیت اجرا، انعطافپذیری، پویایی و بالندگی و تعیینکننده ساختار و فرآیند پیشران به سوی وضع مطلوب. ابتنای اسناد بر مبانی دینی با یک روش حاصل نمیشود. چندگانگی، تکثرگرایی یا تنوع روشی از ویژگیهای تدوین اسناد ملی است. این نوشتار، تصویری هر چند موجز را از مجموعه روششناسی تدوین الگوی پایه پیشرفت ترسیم مینماید.
روششناسی تدوین برخی اسناد بالادستی نظام -1 سند تحول راهبردی علم و فناوری کشور
در سند تحول راهبردی علم و فناوری کشور، فازها، مراحل و فعالیتهای اجرایی آن بر اساس یک مدل مبنا طراحی شده است. به تعامل ابعاد گوناگون مؤثر بر نظام علم و فناوری، تاثیر مؤلفهای هر بُعد بر یکدیگر و بر مجموعه ابعاد توجه شده است. مدل ترکیبی، دستاوردهای گروههای تخصصی را به طور یکپارچه کنترل نموده و اعتبارسنجی دادهها، فرایندها و روشها را در قالب آن صورت داده است. اجزای این سند شامل سناریوها، ارزشهای بنیادین، اولویتهای علم و فناوری کشور، شاخصهای پایش، سطوح راهبردها، ساختار نهادی و تقسیم کار ملی و الزامات عملکرد سند است - سند تحول راهبردی علم و فناوری کشور، . - 1388
