بخشی از مقاله
چکیده
نگرانی انسان از مواجه شدن با آینده نامعلوم و مبهم، اشتیاقی دیرینه برای درنوردیدن زمان در انسانها به وجود آورده است. به همین دلیل، انسانها از دیرباز علاقهمند بودهاند نسبت به آینده، اطلاع داشته باشند. امروزه آیندهپژوهی به یک علم متمایز تبدیل شده و در مراکز علمی و سیاستگذاری، از ارزش و توجه خاصی برخوردار شده است. از این روست که مشاهده میشود با وجود عمر کوتاهدانشِ آیندهپژوهی، کتابها و مقالههای قابل توجهی در این باره تولید شده است.
در ایران نیز، کارهایی در این زمینه انجام شده است و هدف این مقاله بررسی پیشینه آیندهپژوهی برای رسیدن به جمعبندی کلی و بررسی این موضوع در ایران است. با بررسی پیشینه آیندهپژوهی در ایران، میتوان به این موضوع رسید که سابقه آیندهپژوهی به برنامههای پنج ساله کشور اشاره داشته و سند چشمانداز توسعه کشور در افق 1404 نخستین سند تفکر راهبردی و آیندهنگارانه ایران است. همچنین در زمینه آینده-پژوهی باید اقداماتی در ایران انجام شده و این اقدامات باید بر مبنای فرهنگ ایرانی اسلامی باشد.
.1 مقدمه
در سازمانهای امروزی، مفاهیم مدیریت استراتژیک و آیندهپژوهی رایج شدهاند. این موضوع به دلیل اهمیت شناسایی آینده در مدیریت است. همچنین تحقیقات بسیاری بر اهمیت شناخت آینده تأکید داشته - ویلسون، میر و رینگلر1، - 2014 و شناخت آینده برای بشر، جالب و هیجانانگیز بوده است - بروداکو2، . - 2014 آینده نقش مهمی را در برنامهریزی و تصمیمگیری ایفا کرده و مطالعات آینده در مدیریت اهمیت دارد. بدون داشتن درکی از آینده، تصمیمگیری انجام نمیشود و بنابراین میتوان گفت که، تصمیمگیری آیندهمحور است - شوارتز، . - 2008 تفکر درباره آیندهپژوهی پیشینه طولانی داشته و علاقه به آگاهی درباره آینده موضوعی نوین نیست.
در دهه اخیر، دلایل بسیاری سبب جذابیت دانش آیندهپژوهی شده است. یکی از این دلایل، تغییرات اجتماعی حاضر در مقایسه با گذشته است. همچنین پیشرفت-ها و انقلابهای بسیاری در زمینه تکنولوژی، علم، اجتماع و اقتصاد ایجاد شده است. این پیشرفتها، تغییرات بزرگی را در سیستم جهانی و روابط در جامعه جهانی را به وجود آورده است. این تغییرات، سبب پیچیدگی در فعالیتها و نتایج شده و در نتیجه جذابیت آگاهی نسبت به آینده بیشتر شده است. یکی دیگر از دلایل افزایش جذابیت آگاهی نسبت به آینده، نتایج تصمیمات نادرستی است که در اثر نبود دانش اثرات این تصمیمها در آینده است - ذکریا3، . - 2010
طی دو دهه 1970 و 1980 میلادی، تحول چشمگیری در سازمانها و نیاز به حصول اطمینان از امکان ادامه حیات مترقی سازمانها و تغییرات مداوم محیطی سبب شد، آیندهپژوهی مورد توجه خاص قرار بگیرد - طبیبی، . - 1374 این تغییرات محیطی، سبب آن شده است که تصمیمگیرندگان با چالشهایی مواجه شوند - کوک4 و همکاران، . - 2014 با توجه به مطالب بیان شده در بالا، میتوان گفت که، امروزه، علاقه بسیاری نسبت به آیندهپژوهی ایجاد شده است و هدف این فعالیتها، حمایت از برنامهریزیهای بلندمدت است. بررسی سازمانهای آمریکایی در اواخر سال 1970 این موضوع را آشکار ساخت که تقریباً نیمی از شرکتهای فورچون از تکنیکهایی مانند سناریو در فرایند تصمیمگیریشان، استفاده میکنند - ویکهیاتو5، . - 2012 در ایران نیز، از دیرباز، توجه خاصی به آیندهپژوهی بوده و این موضوع به عنوان ضرورتی مطرح است.
آیندهپژوهی، تأثیر مهمی را در پیشرفت ایران داشته است. باتوجه به این موارد این سؤال مطرح میشود که در زمینه آینده پژوهی چه اقداماتی در ایران صورت گرفته است؟ بنابراین هدف این مقاله پاسخ به این سؤال و بررسی روندهای آیندهپژوهی انجام شده در ایران است. و در ادامه به بررسی مفاهیم مرتبط با آیندهپژوهی پرداخته میشود. واژهای که از آن برای شرح مطالعات آینده استفاده میشود، مهم است. همچنین، آیندهشناسان زمان و هزینه بسیاری را صرف نامگذاری مطالعات آینده کردهاند - کوسا6، . - 2011 به بیانی دیگر، توضیح واژگانی که بیانگر مطالعات آیندهپژوهی هستند، ضروری است.
همچنین با توجه به رشد علاقه نسبت به مطالعات آینده و تصمیمگیران، نیاز به تعریف این تفکر اهمیت یافته است. تعاریف متعددی از مطالعات آینده، با توجه به محتوای اجتماعی و همچنین پیشینه تاریخی در کشورهای متفاوت وجود دارد. برای مثال، پیشبینی، واژهای است که پس از جنگ جهانی در آمریکا متداول شده است. در فرانسه نیز این مفهوم با عنوان تخمین شناخته میشود - مسینی1، . - 2010 به صورت کلی میتوان گفت که، آیندهپژوهی، تلاشی نظاممند برای نگاه به آینده بلندمدت در هر حوزهای از فعالیت بشر و ترسیم آن است - حمیدیزاده، . - 1390 در نگاهی دیگر، آیندهنگاری و آیندهپژوهی، بهمنظور مواجه با افزایش پیچیدگی و عدماطمینان جهان امروزی، به وجود آمدهاند.
- فلوید2، - 2012 و ریچارد اسلاتر، لغات آینده و آیندهپژوهی را مترادف میداند - سردار3، . - 2010 همچنین آیندهپژوهی به مفهوم مطالعات آینده نیز تعریف شده است - ذکریا، . - 2010 با بررسی عقاید صاحب-نظران این رشته، میتوان به این موضوع رسید که، محققان با توجه به جنبههای گوناگون، تعاریف بسیاری را از آینده-پژوهی ارائه دادهاند. برای مثال میتوان گفت که، وندل بل، بر روی مفاهیم و بنیانهای معرفتشناختی آیندهپژوهی، کار کرده - الیجیکا4، - 2011 و او از آیندهپژوهی، تعریف جامعهشناختی را ارائه داده است. او بر این باور است که، آیندهپژوهی بخشی از یا انسانگرایی مدرن است که هم فلسفی است و هم علمی وماهیتاَ سکولار است.
همچنین، تعریف معرفت-شناسانه سهیل عنایت االله عبارت است از: آیندهپژوهی، بررسی نظاممند آیندههای ممکن و محتمل و آینده مطلوب، جهانبینیها و پشتوانههای اساطیری هر آینده است. بنابراین میتوان گفت که او شش پرسش بالا را به این منظور مطرح کرد. آیندهپژوهی از دیرباز مشتمل به بررسی نیروهای بیرونی و تأثیرگذار بر آینده طالعبینی و پیشگویی بوده که بعدها به سمت مطالعات ساختاری - الگوهای تاریخی تغییر؛ ظهور و سقوط ملتها و نظامها - و عاملیت انسانی - مطالعه و خلق تصاویر مرجح مربوط به - آینده - حرکت کرده است - قربانی، . - 1392 همچنین، عنایت االله نیز شش پرسش بنیادین را در فعالیت آیندهپژوهی به این صورت معرفی میکند:
1. به نظر شما آینده چگونه خواهد بود؟
2. آن را چگونه پیشبینی میکنید؟
3. از چگونه آیندهای هراس دارید؟ آیا فکر میکنید توانایی تبدیل چنین آیندهای را به آیندهای مطلوب دارا هستید؟ چرا؟
4. فرضهای پنهان در پیشبینی شما راجع به آینده کدام هستند؟
5. اگر فرضهای خود را تغییر دهید، چه تصاویر بدیلی از آینده ظاهر میشوند؟
6. آینده مطلوب شما کدام است؟ - چگونه می توانید آینده مطلوب خود را محقق سازید؟ - عنایت االله، . - 2008
