بخشی از مقاله
چکیده
بررسی وضعیت روستاهای کشور بیانگر تغییر بافت جمعیتی و سکونتگاهی مناطق روستایی کشور به سمت سکونت افراد مسن، خارج از سن فعّالیّت و عمدتاً غیرمولّد است. صرفنظر از اینکه چه مواردی در شکلگیری این مسئله مؤثر بودند، باید یادآوری نمود که ادامهی این وضعیت، اقتصاد روستایی کشور را دست-خوش تغییراتی قرار میدهد که در کنار موضوعاتی نظیر مهاجرت، خشکسالیهای متعدد، تغییر اقلیم و مخاطرات زیستمحیطی، منجر به ضعف بنیانها و ساختار اقتصادی در این مناطق میگردد.
هدف این مقاله، ارائهیتصویری از وضعیّت اقتصاد روستایی از نگاه تغییرات جمعیت روستایی در دهههای اخیر و ترسیم چشم-انداز ادامهی وضع موجود متکی بر محوریت بخش کشاورزی با لحاظ نمودن مخاطرات طبیعی و اقلیمی است که ضمن ارائهی راهکارهای موردنیاز جهت دستیابی به شرایط پایدار اقتصادی سازگار با محیطزیست، تأکید ویژه بر کارآفرینی در روستاها مبتنی بر ملاحظات زیستمحیطی در کنار تنوع اقتصاد روستایی را بررسی نموده است.
روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است و اطّلاعات موردنیاز علاوه بر مطالعات مرتبط، از نتایج حاصل از سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران در سالهای 1335 تا 1390و آمار و اطّلاعات مرکز ملّی پایش و هشدار خشکسالی سازمان هواشناسی کشور استخراج شده است.
-1 مقدمه
با شتاب رشد صنعت و فناوری در جهان، محرومیت و فقر مناطق روستایی در مقایسه با پیشرفت روزافزون نقاط شهری بیشتر آشکار گردیده است. روستاییان در حالت کلی نسبت به شهرنشینان دارای منابع درآمدی محدودتر و به همین دلیل دارای درآمد کمتری نیز میباشند. محدودیت منابع درآمدی روستاییان، بهرهمندی کمتر این قشر از جامعه را از دستاوردهای توسعهی اقتصادی و خدمات ناشی از آن به همراه داشته و به همین دلیل جوامع روستایی از آسیب-پذیری بالاتری نسبت به شهرنشینان هم در جنبههای اقتصادی و هم رفاه اجتماعی رنج میبرند.
مناطق روستایی به دلیل پراکندگی، تراکم کمجمعیت، ویژگیهای فرهنگی و قومی و موانع موجود بر سر راه تجمیع روستایی باوجود امنیت جایگاه، همواره نقش کمرنگی در مسیر توسعهی کشور ایفا نموده و در تصمیمسازیهای کلان کشور، بخش کشاورزی به دلایل متعدد ازجمله محدودیتهای فراوروی این بخش، در عمل از جایگاه قابلتوجهی برخوردار نبوده است. عدم توجه مناسب به جایگاه بخش کشاورزی و جمعیت روستایی بهعنوان بخشی مولد در اقتصاد و در تصمیمسازی در خصوص مسائل مرتبط با این نواحی کشور، موجبات تشدید نابرابری، فقر و مهاجرت به شهرها را فراهم آورده است.
ازآنجاکه کارآفرینی شهری برای مردم روستایی جویای کار، جذابیت دارد، مهاجرت جمعیت روستایی به شهرها و جذب در اشتغال شهری ممکن است نرخ بیکاری شهری را ثابت نگه دارد. بر این اساس، سیاستهای توسعهای شهرمحور نیز بهتنهایی قادر نخواهد بود فقر شهری را کاهش دهد؛ چون با جذابتر شدن زندگی شهری و عدم زیرساختهای رفاهی لازم و مناسب در روستاها با افزایش مهاجرت روستاییان، هزینههای تراکم جمعیت در نقاط شهری افزایش یافته و دستمزدهای فقرای شهری نیز کاهش مییابد. درنتیجه میتوان ادعا نمود که مقرون بهصرفهترین راه کاهش فقر و نابرابری در نقاط شهری، توانمندسازی اقتصادی جمعیت روستایی و کاهش نابرابری و فقر در روستاهاست؛ بهگونهای که کاهش فقر روستایی حتی مهاجرت کوتاهمدت به شهرها را نیز میتواند کاهش دهد. کارآفرینی روستایی از مهمترین موضوعاتی است که میتواند نقش بیبدیلی در این زمینه داشته باشد.
-2 تحلیل آماری تغییرات جمعیت روستایی
طی دورهی زمانی حدفاصل سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1335 تا 1390 به مدت 55 سال، نسبت جمعیت روستایی از کل جمعیت کشور حدود 30 درصد کاهش یافته، همچنین متوسط رشد سالانهی جمعیت روستایی - افزایش سالانهی جمعیت به ازای هر 100 نفر جمعیت - از 2/27 درصد در دههی منتهی به سال 1365 به -0/63 درصد در پنج سال منتهی به سال 1390 کاهش یافته است. این موضوع به معنی گرایش بیشتر جمعیت کشور به شهرنشینی از روشهای مختلف ازجمله مهاجرت، تبدیل برخی روستاها با جمعیت بالا به شهر، ادغام برخی از روستاهای پیرامونی در شهرها و کاهش نرخ رشد جمعیت روستایی است. این مسائل لزوم نگهداشت جمعیت روستایی و ایجاد جاذبهها و انگیزههای اقتصادی و غیراقتصادی را برای پیشگیری از خالی شدن روستاها از جمعیت و بهویژه جمعیت فعال را بهخوبی آشکار میسازد.
از طرفی دیگر میانگین سنی جمعیت روستایی از 22/4 سال در سال 1355 به 28/9 سال در سال 1390 افزایش یافته است. افزایش میانگین سنی جمعیت، پیامدی مبنی بر حرکت جمعیت روستایی به سمتوسوی کهنسالی دارد که اگر این موضوع در کنار شاخص نسبت جوانی جمعیت که از 43/6 درصد در سال 1335 به 26/1 درصد در سال 1390 کاهش یافته، مورد تحلیل واقع شود، حقیقتی آشکار میگردد که بیانگر حرکت پرشتاب جمعیت روستایی به سمت پیری است و این از جایی نگرانکننده میشود که خروج تدریجی جمعیت فعال روستایی را به دلیل مهاجرت نیز به همراه دارد. بررسی اطلاعات مذکور نشاندهندهی این است که پس از سال 1385 جمعیت روستاییعملاً جمعیت جوانی محسوب نمیگردد.
شاخص نسبت وابستگی جمعیت روستایی - حاصل تقسیم جمعیت خارج از سن فعالیت به جمعیت واقع در سن فعالیت - در دورهی مذکور، نشاندهندهی کاهش قابلتوجه نسبت وابستگی جمعیت نسبت به ابتدای دوره است، هرچند 48/41 درصد جمعیت روستایی کشور که خارج از سن فعالیت قرار دارند، به لحاظ اقتصادی به جمعیت در سن فعالیت وابستگی دارند. جدول شمارهی - 1 - ،اطلاعات شاخصهای جمعیتی را ارائه نموده است.
جدول -1 برخی از شاخصهای جمعیت روستایی کشور - درصد -
شاخص نسبت سالخوردگی جمعیت روستایی - حاصل تقسیم جمعیت 60 ساله و بیشتر به جمعیت زیر 15 سال - نیز نمایانگر افزایش محسوس سالخوردگی جمعیت روستایی است. از طرفی شاخص میزان سالخوردگی جمعیت - حاصل تقسیم جمعیت 65 ساله و بیشتر بهکل جمعیت - نیز نشاندهندهی افزایش میزان سالخوردگی جمعیت روستایی طی دهههای اخیر است.
بررسی وضعیت شاخصهای یادشده بیانگر تغییر بافت جمعیتی و سکونتی مناطق روستایی کشور به سمت ماندگاری افراد مسن، کهنسال، خارج از سن فعالیت و غیرمولد در روستاهاست. صرفنظر از اینکه چه مواردی در شکلگیری این مسئله مؤثر بوده، باید یادآوری نمود که ادامهی این وضعیت اقتصاد روستایی کشور را دستخوش تغییراتی قرار داده که در کنار موضوعاتی نظیر مهاجرت جمعیت و خالی از سکنه شدن روستاها، منجر به ضعف بنیان-ها و ساختارهای اقتصادی در این مناطق میگردد. تغییر اقلیم، مخاطرات زیستمحیطی و اقتصاد کشاورزی یکی از پدیدههای بسیار مهم و حیاتی مرتبط با حیات بشر، مسئلهی تغییر اقلیم است که با شدت کموزیاد در بسیاری از نقاط جهان آثار خود را نشان داده است. پیامدهای تغییر اقلیم بسیار گستردهتر از ابعاد انسانی و اقتصادی است که می-تواند آیندهی حیات بشری را متأثر سازد.
استفادهی بیشازحد از منابع سوختهای فسیلی، تغییر کاربری اراضی و افزایش جمعیت جهان و به دنبال آن گسترش روزافزون فعالیتهای صنعتی جهت تأمین رفاه و برآورده نمودن نیازهای جمعیت رو به گسترش کره زمین، موجب شده تا پس از انقلاب صنعتی، تغییرات فراوانی در شرایط اقلیمی کره زمین به وجود آید. بهبود کارایی مصرف انرژی، استفاده از منابع انرژی بدون کربن ونهایتاً ترسیب کربن انتشاریافته به اتمسفر، سه روش عمده برای کاهش ورود دیاکسید کربن به اتمسفر است.
