بخشی از مقاله
چکیده
مهمترین رکن پی شرفت و تو سعه در هر جامعه نیروی ان سانی مولد و آموزش دیده می با شد. بر همین ا ساس سی ستم آموز شی یک ک شور می تواند نقش بسیار موثری در تحقق این هدف ایفا نماید. برنامه ریزی درسی در یک سیستم آموزشی شالوده آموزش را بنا می دهد. چنانچه برنامه ریزی درسی مناسب باشد، سیستم آموزشی نیز بطور مناسب و بهینه ای به آموزش دانش پژوهان می پردازد.
ارزشیابی آموز شی به منظور ا صلاح و بهبود عملکردها و برنامه آموز شی و ارتقا کیفیت فعالیتهای آموزشی صورت می پذیرد. یکی از دستاوردهای مهم نظارت و ارزشیابی تعیین نیازهای آموزشی فراگیران و نشان دادن اصلاحات مورد نیاز در سیستم آموزشی است. در این پژوهش بر اساس دسته بندی صورت گرفته از برنامه ریزی درسی، یک پرسشنامه با 32 گویه برای ارزشیابی وضع موجود برنامه ریزی درسی در سیستم آموزشی ارائه شده است.
.1 مقدمه
ارزشیابی عنصری مهم در مراحل برنامهریزی درسی به شمار میآید و هیچیک از مراحل بی نیاز از ارزشیابی نیست، در تمام مراحل، برنامهریز درسی با انتخاب سر و کار دارد که از طرفی باید مناسبترین را انتخاب کند و از طرف دیگر باید از انتخاب صحیح خود اطمینان یابد که هر دو هدف را ارزشیابی برآورده میسازد. اگر چه سابقه تدوین کتاب در سی در ایران به بیش از یک قرن میر سد، اما شواهد حاکی از این است که در این نوع ف عالیت ها به اصول و مراحل برنامهریزی در سی کمتر توجه شده و به ویژه ارز شیابی برنامه در سی جدی گرفته نشده است. ارزشیابیهایبه عمل آمده معمولاً به سنجش نگر شها درباره کتاب در سی از ابعادی خاص، محدود بودهاند.
بنابراین لازم است ارزشیابی از برنامههای درسیموجود - که معمولاً محدود به کتاب درسی هستند - برا ی شناخت ضعفها و قوتهای آنها و ارزشیابی از برنامههای درسی در حال تهیه برای دوری از خطاها و به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد. گرچه ارزشیابی کتاب درسی جدای از ارزشیابی برنامه درسی صورت نمیگیرد، اما به دلیل آن که برنامههای در سیموجود در ک شور عملاً به کتاب در سی محدود شدهاند و این نوع کتابها نیزقبلاً ته یه گردیده اند و این نوع اطلاعات لازم در باب روند تهیه و تألیف آنها به طور کامل در دسترس نمیباشد، به ناچار برای ارزشیابی این مواد به ارزشیابی کتاب درس بسنده میشود.
ارزشیابی یکی از مهمترین و حساس ترین مؤلفههای برنامه ریزی درسی میباشد؛ زیرا هیچ فعالیت انسانی نمی تواند بدون بررسی مستمر به نتیجه مطلوب برسد. جنبههای مختلف تعلیم وتربیت، خ صو صا برنامههای در سی که رکن محوری و ا سا سی را در آموزش دارند، نیازمند ارزیابی میباشند. نکته شایان توجه آن است که گرچه ظاهرا ارزشیابی آخرین مرحله برنامه ریزی درسی میباشد اما فرایندی است که قبل از تدوین، ضمن طراحی و اجرای برنامه و نیز پس از اجرای برنامه صورت میپذیرد.
بنابراین مؤلفه ارزشیابی دارای یک نقش محوری در عین حال تعاملی با سایر مؤلفهها و مراحل برنامه ریزی است و تنها از طریق ارزشیابی مراحل مختلف برنامه ریزی درسی میتوان کارایی و اثربخشی برنامهها را افزایش داد و برای بهبود مستمر برنامههای درسی گام برداشت. در این پژوهش با توجه به اهمیت ارزشیابی برنامه ریزی درسی، به ارائه چارچوبی پرداخته شده است. به همین منظور در ادامه مفاهیم و نظریه های مربوط به ارزشیابی و ارزیابی برنامه ریزی درسی ارائه شده است.
.2 بررسی مفاهیم و نظریه ها ارزشیابی به لحاظ لغوی:
1. در فرهنگ تعلیم و تربیت: بطورکلی یعنی فرایند تعیین ارزش و یا اهم یت یک چیز و بطور اخص، تعیین میزان موفق یت یک بر نامه، درس و ... در دستیابی به اهداف
2. در فرهنگ وبستر: قضاوت یا تعیین ارزش یا کیفی کردن
3. در لغت نامه دهخدا: عمل یافتن ارزش هر چیز
4. درفرهنگ معین: عمل یافتن ارزش یا بهای هرچیز، بررسی حدود هر چیز و برآورد کردن ارزش آن
تعاریف ارزشیابی
1. میزان بررسی میزان حصول به هدفها
2. فرایند جمع آوری اطلاعات برای تصمیم گیری
3. سنجش یا داوری درباره شایستگی و ارزش هر چیز تعریف جامعی که از ارزشیابی شده است ، تعریف "بی بای" میباشد که "ولف" ضمن بیان این تعریف، آن را بشرح زیر مورد تحلیل قرار میدهد: بی بای معتقد ا ست: ارز شیابی جمع آوری و تف سیر نظام دار شواهدی است که به قضاوت ارزشی با عنایت به عملی منجر میشود. این تعریف دارای چهار عنصر اساسی است:
الف - نظام دار بودن
ب - تفسیر شواهد
ج - قضاوت ارزشی
د - با عنایت به عملی بودن
مفهوم و جایگاه ارزشیابی در برنامه درسی
تعریف ارزشیابی برنامه درسی : عبارتست از فرایند بررسی ارزش و شای ستگی برنامه در سی، برر سی و مطالعه ارزش و شای ستگی هم شامل عناصر و جنبههای خاص برنامه درسی و کل برنامه درسی میشود. در برنامه ریزی درسی سنجش موارد زیر مدنظر میباشد: اهداف، محتوا، روشها، اجرای برنامه، طراحان، مجریان - معلمان و اساتید - و دانش آموزان و دانشجویان جنبههای اساسی در برنامه ریزی درسی:
1. ابتدا باید به طرح ریزی پرداخت وسپس براساس آن ارزشیابی را به مرحله عمل گذاشت.
2. ارز شیابی باید به عنوان بخ شی از برنامه کلی نگری سته شود ونه به عنوان یک پروژه مجزا.
3. کلیه افراد درگیر در برنامه ریزی درسی ومجری ان برنامه باید در ارزشیابی مشارکت داشته باشند.
4. ارز شیابی باید حتی الامکان بر اهداف کلی ونیز ویژه برنامه در سی مبتنی باشد.
5. نحوه جمع آوری دادهها ، انباشت وتجزیه وتحلیل اطلاعات باید به روشنی مشخص گردد.
اصول ارزشیابی
بوشامپ اعتقاد دارد: ارزشیابی نظام مند باید در جهت انجام اقدانی معین صورت گیرد در این تعریف چهار اصل مهم وجود دارد:
اول: استفاده از اصطلاح نظام مند مبین آن است که اطلاعات مورد نیاز با درجه ای دقت تعریف میشود و تلاش برای به دست آوردن آنها با برنامه ریزی صورت میگیرد.
دوم: تفسیر مشاهده است نکته مهمی که گاه در ارزشیابی نادیده گرفته میشود تفسیر اطلاعات است که امکان دارد اطلاعات بدون تفصیر به طور جدی گمراه کننده باشد و به کسب نتایج نادرست بیانجامد.
سوم: در تعریف به قضاوت ارزشی توجه شده است این عنصر ارزشیابی را از حد توصیف صرف آنچه در یک فعالیت آموزشی رخ میدهد بسیار فراتر میبرد و شخص ارزشیاب را ملزم میکند که درباره ی ارزش هر فعالیت آموزشی قضاوت کند.
چهارم: عبارت در جهت انجام اقدامی معین ا ست که در تعریف آمده. بدیهی است ارزشیابی آموزشی تصمیم مدار است و غرض از آن ر سیدن به خط م شیها و اقدامات منا سب تر آموز شی ا ست. نتایج ارزشیابی اصلاحاتی را در محتوا و چگونگی تنظیم مطالب و زمان تخصیص یافته به آموزش آن همچنین تجدید نظر در مواد آموزشی و فعالیتهای یادگیری و انتخاب نیروی انسانی در پی دارد.
انواع ارزشیابی در برنامه ریزی درسی:
در ارزشیابی از برنامههای درسی با دو نوع ارزشیابی تکوینی و مجموعی یا تراکمی رو به رو هستیم.
ارزشیابی تکوینی
به نوعی از ارزشیابی گفته میشود که باید بعد از انجام هر مرحله از برنامه ریزی صورت پذیرد. مثلا بعد از تعیین هدفهای هر برنامه باید پاسخ سوالات زیر مورد توجه برنامه ریزان قرار گیرد .
آیا هدفها :
- بر اساس نیازهای فراگیران تدوین شده اند؟
- ارزش لازم را دارند؟
- با هم متجانس هستند یاباهم تضاد دارند؟
- پاسخ گوی نیازهای اجتماعی هستند؟
- قابلیت تحقق دارند؟
- در راستای هدفهای سطح بالاتر خود هستند؟ سوالاتی از این نوع میتواند بعد از پایان هر مرحله از برنامه ریزی مطرح شود. همچنین مرحلههای انتخاب محتوا، تبیین روش تدریس انتخاب و سازماندهی مواد آموزشی و حتی تعیین شیوههای ارزشیابی نیز از این امر م ستثنا نی ستند. نتایج به د ست آمده از ارز شیابیهای تکوینی میتواند برای اصلاح و یا حتی تغییر برنامه به برنامه ریزان کمک شایان توجهی کند، در حالیکه استفاده نکردن از ارزشیابیهای به نظامهای آموزشی و فراگیران خسارت میزند و موجب اتلاف سرمایههای جامعه میشود.
بنابراین قبل از آن که برنامه فراگیران زیادی را تحت پو شش قرار دهد و ایرادهای احتمالی ان به فراگیران و سی ستم آموز شی آ سیب ر ساند، میتوان با انجام این نوع ارز شیابیها ا شکالات را ا صلاح و یا برای تغییر آنها ت صمیم گیری کرد. بعد از آن که بازخوردهایی تو سط ارز شیابیهای تکوینی در مورد برنامه صورت پذیرفت و آن موجب اصلاحات و یا تغییرات مورد نیاز شد، برنامههای درسی آماده ی اجرا میشود و با اجرای برنامه ارزشیابی نیز در اصلاح و یا تغییر برنامه بسیار موثر خواهد بود.
فواید ارزشیابی تکوینی
اجرای راهبردهای ارائه شده در کلاس درس طی دوره و زمان آموزش، این فواید را برای دانش آموزان به همراه خواهد داشت.
- کسب مهارتهای بحث و گفت وگو
- کسب مهارتهای مربوط به ارتباطات بین فردی
- مشارکت در فعالیتهای گروهی
- ایجاد انگیزه برای مطالعه و یادگیری
- کسب مهارتهای مطالعه ی درست
- توجه به موضوع مورد مطالعه
- تلفیق مهارتهای شنیدن،خواندن، تفکر و نوشتن
- تثبیت یادگیری از طریق مرور کردن، سؤال و جواب، یافتن جواب و...
- درک ارتباط بین مطالب خوانده یا شنیده شده
- ارتباط بین یادگیریهای قبلی و بعدی - معنی دارکردن یادگیری -
- کشف انتظارات آموزشی و پرورشی -شرکت فعّال در یادگیری از طریق تفکر فردی و گروهی
- کسب مهارت تفکر انتقادی
- کنترل و مدیریت مثبت کلاس درس
- افزایش اعتماد به نفس و ابراز وجود.
- کسب مهارتهای ابراز وجود
- افزایش مهارتهای شناختی و فراشناختی خود.
ارزیابی نمونه برنامه
این نوع ارزیابی برای انتخاب انواع فعالیتهای یاد گیری به کار میرود هر فعالیت یاد گیری که در برنامه گنجانده میشود صرف نظر از ارتباط آن با فعالیتهای دیگرباید ارزیابی شود به طور کلی ارزیابی نمونه برنامه با ارزیابی جزئی یا قسمتی خاص از برنامه سروکار دارد برای مثال در درس شیمی کلاس اول دبیرستان استفاده از یک ترازوی دقیق برای اندازه گیری اشیاء گوناگون در نظر گرفته شده است.
گروه برنامه ریزان مطمئن نبودند که آیا نوجونان در این سن میتوانند از چنین ابزار دقیقی ا ستفاده کنند یا نه؟ بنابراین به ارزیابی دست زدند و نتیجه گرفتند که دانش آموزان به کندی از این وسیله استفاده میکنند و این کار مستلزم توجه بیش از حد به انجام اندازه گیری است و موجب بی توج هی یا تمرکز نکردن آنان در انجام سایر تکالیف یادگیری میشوند. بنابراین تصمیم گرفتند به کار گرفتن ترازوی دقیق را از برنامه حذف کننداز. این نوع ارزیابی معمولاً در یک تا دو کلاس درس انجام میشود و طبیعتاً نوعی نمونه گیری علمی نیز یعنی به نمونه ی نیاز داریم که معرف جامعه دانش آموزان باشد.
- آزمایش اولیه ی برنامه
آزمایش اولیه برنامه وقتی انجام میشود که برنامه برای ارائه در کلاس درس اماده با شد هر چه قبلاً برخی از فعالیت یادگیری که در تنا سب آنها با تواناییهای فراگیر تردید وجود دا شت ارزیابی شدهاند ولی آن ارزیابی برای پاسخ به سوالات اساسی کافی نیست. اکنون باید به اجرای تجربی مواد درسی جدید پرداخت و بر اساس آن به سوالاتی از این قبیل پاسخ داد:
- آیا فعالیت یادگیری از توالی منطقی برخوردارند؟
- آیا به تمرینهای بیشتری نیاز است؟
- آیا فعالیتهای یادگیری امکان تحقق تمامی هدفهای برنامه را به وجود میآورند؟
- امکان اجرای برنامه روش پیشنهادی وجود دارد؟
- چه مطالبی از برنامه را میتوان حذف کرد بدون آنکه به اصل آن لطمه بخورد؟
آزمایش اولیه ی برنامه در نمونه ی کوچک - چهار تا شش کلاس - صورت میگیرد تا برنامه ریزان این امکان را داشته باشند که نتایج اجرای هر بخش از برنامه را به طور دقیق بررسی کنند و تغییرات احتمالی را در برنامه انجام دهند تا نسخه ما قبل نهایی تدوین شود.
- اجرای آزمایش برنامه
با انجام ارزشیابیهای دو مرحله ی قبل اکنون نسخه ی ما قبل نهایی برنامه برای اجرای آزمای شی آماده شده ا ست این مرحله از ارزیابی به منظور بررسی کارایی برنامه انجام میشود . نمونه هایی که برنامه برای آنان اجرا میشود معرف جامعه هستند و در انتخاب آنان تفاوتهای منطقه ای زبانی و یا قومی در نظر گرفته میشود معمولاً انتخاب نمونه در این موارد به صورت ت صادفی طبقه ای ا ست . حجم نمونه بین 30 تا 50 کلاس متغیر است در این مرحله که برنامه در شرایط واقعی اجرا می شود.
چنانچه ارزیابیهای انجام شده در مراحل قبلی به خوبی صورت پذیرند، در این مرحله تجزیه و تحلیل دادههای به د ست آمده از ارزیابی فقط شرایط ا ستفاده از برنامه را تعیین کرد. پی شنهادهای از قبیل ت سهیلات فیزیکی مورد نیاز برای اجرای برنامه، چگونگی تربیت معلمان، کافی یا ناکافی بودن پیش دان ستههای دانش آموزان و ... میتوانند از نتایج اجرای این مرحله از ارزیابی باشند. به عبارت دیگر چون نمونه در این مرحله معرف واقعی جامعه است و شرایط و ویژگیهای جامعه با مفروضات برنامه را سنجیده است، پیشنهادهای کاربردی پیرامون تجهیزات امکانات و نیروی انسانی مورد نیاز برای اجرای برنامه ارائه میشود.
مطالعات صورت گرفته
مومنی مهموئی و زارعیان - 1389 - به بررسی نقش و کارکرد ارزشیابی در مراحل تدوین برنامه درسی پرداختند. هدف از این مقاله بررسی تفاوت روندهای ارز شیابی بر ا ساس شش مقوله مرحله تدوین برنامه، مو ضوع مورد ارز شیابی، معیار، نوع داده ها، روش خلا صه کردن داده ها و نقش است. در مورد هر مقوله، گروه تدوین بر وظیفه خاصی تمرکز دارد. از این رو در هر مرحله، انواع خاصی از ارزشیابی مورد نیاز ا ست تا اجرای موفقیتآمیز و ا ستفاده از برنامه جدید را حمایت کند. هیچ مبنای نظری پذیرفتهشدهای برای میزان مورد نیاز تجربیات اندوخته شده بهمنظور تعیین حداقل الزامات ارزشیابی که بایستی در تشخیص کارآیی کاربرد وسیع برنامه جدید در نظام آموزشی بهکار رود، وجود ندارد و هر نظامی میبایست استانداردهای ارزشیابی را براساس شرایط خود تعیین کند. ملکی و محمدی مهر - 1388 - به برر سی فرایند ارز شیابی برنامه های درسی پرداختند.
سلسبیلی - 1389 - به ارزیابی برنامه درسی طراحی شده، تدوین شده و اجرا شده فارسی دوره ابتدایی - بخوانیم و بنوی سیم - بر اساس معیار توجه به کل نگری در آموزش توانایی های زبانی پرداخته است. یافتههای به دست آمده از برنامه درسی طراحی و تدوین شده فارسی دوره ابتدایی، از توجه محدود و کم به کل نگری با توجه به معیارهای برگرفته از مبنای نظری کل نگری و همچنین معیارهای در نظر گرفته شده در برنامه در سی طراحی شده فار سی دوره ابتدایی، حکایت می کند. بردا شت از کل نگری در این برنامه در سی تدوین شده و کتاب های در سی تألیف شده، بردا شتی محدود در حوزه کل نگری ا ست.
