مقاله مدل عوامل کلیدی موفقیت شرکت های دانش بنیان

بخشی از مقاله

مدل عوامل کلیدی موفقیت شرکت های دانش بنیان

چکیده:

در دنیای امروز، دانش و نوآوری اساسی ترین عامل پیشرفت در عرصه های اقتصادی و صنعتی محسوب می شود. عبور از اقتصاد وابسته به صنایع اولیه و متکی بر فروش مواد خام و کم فرآوری شده تنها از مسیر اقتصاد نوآور و تولید دانش بنیان میسر است. در شرایط کنونی کشورمان و مشکلات اقتصادی آن، توجه بیشتر به شرکت های دانش بنیان و کمک به توسعه و ارتقاء توانمندی آنها، با هدف رهایی از فروش منابع طبیعی کشورمان و حرکت به سمت تولید دانش بنیان بیش از پیش ضرورت می یابد. به عبارت دیگر راه شکوفایی اقتصاد از مسیر تولید دانش بنیان و بسترسازی برای ایجاد شرکت های دانش بنیان می گذرد.
با توجه به اهمیت بسیار زیاد شرکت های دانش بنیان برای رشد اقتصادی کشور، توجه ویژه به آنان لازم است. شرکت های دانش بنیان نیز، مانند هر سازمان دیگری، الزاما باید دارای ویژگی هایی باشند که بدون آنها نمی توان توقع عملکرد موثر و منطبق با نیازها و اهداف را از آنها داشت. در این پژوهش با توجه به فاکتورهای موفقیت شرکت های نوپا و در حال رشد که در ادبیات موضوع عنوان شده است، مدلی جامع در خصوص شرکت های دانش بنیان ارائه شده است.

مدل متشکل از پنج فاکتور اصلی نیروی انسانی(کارآفرین، مدیریت و منتورینگ)، محصول و فن آوری(تحقیق و توسعه، مالکیت فکری و نمونه اولیه محصول دانش بنیان)، بازاریابی و فروش(بازاریابی و استراتژی)، تامین مالی(سرمایه شخصی، بانک و سرمایه گذاری مخاطره پذیر) و دولت(مالیات و نظام ملی نوآوری) می باشد.

کلید واژه ها: شرکت های دانش بنیان، عوامل کلیدی موفقیت، تحقیق و توسعه

-1 مقدمه

امروزه اقتصاد کشورهای توسعه یافته بر محور بنگاه های کوچک و متوسط می گردد. به نحوی که حجم وسیعی از فعالیت بنگاه های فعال در کشورهای در حال توسعه و حتی توسعه یافته را بنگاههای کوچک و متوسط تشکیل می دهد. این امر شاید یکی از علل پیشرفت سریع تکنولوژی در دهه گذشته باشد. این دگرگونی ها باعث تغییر الگو از فرآورده های فیزیکی به تکنولوژی را باعث شده است. در یک اقتصاد دانش محور، رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال متناسب با ظرفیت نوآوری تحقق می یابد. بدین معنی که دستاوردهای ناشی از طرح های پژوهشی باید به طور پیوسته از طریق سرمایه گذاری به محصول، فرآیند و یا سیستم های نوین تبدیل گردد. موتور محرک پیشرفت های فناوری، ایده های خلاقانه ای است که در ذهن مبتکران و مخترعان شکل می گیرد و با پیگیری جدی کارآفرینان در قالب کسب و کاری جدید به بار مینشیند.

با تمام ویژگیهای منحصر به فرد شرکتهای کوچک دانش بنیان و نقش اصلی آنها در توسعه پایدار جوامع و رشد اقتصادی درجهان، متأسفانه این شرکت ها در مقایسه با شرکت های بزرگ از احتمال شکست بسیار بالاتری برخوردارند (بامبک 1،1981 و سعادت, .(1390 بر این اساس نقش شرکتهای دانش بنیان در توسعه فناوری، رشد اقتصادی و ایجاد اشتغال تنها در صورت بقاء آنها مفهوم می یابد چرا که شرکت تازه وارد باید بتواند بقاء یافته و فعالیت خود را در مدت زمان قابل توجهی ادامه دهد. بنابراین مؤسسات کوچک دانش بنیان از یک سو موتور اصلی رشد اقتصادی و توسعه فناوری کشورها محسوب شده وز ا سوی دیگر شدیداً مستعد ابتلاء به مشکلات متعدد و نرخ بالای شکست هستند (فخاری و همکاران , .(1392 همچنین آنها اغلب کارآفرینان، مهندسان جوان و خوش فکری هستند که فاقد دو عامل اصلی موفقیت در بازار رقابتی یعنی دانش و تجربه مدیریتی و منابع مالی کافی می باشند (استیری، .(1389

براساس مطالعات صورت گرفته بر روی شرکت های دانش بنیان بزرگ ترین مشکل این شرکت ها به خصوص در مراحل رشد اولیه دسترسی آنها به منابع مالی می باشد (انصاری و همکاران, .(1384 به گونه ای که بسیاری از متخصصان به شکاف تامین مالی2 برای بنگاه های کوچک و متوسط اشاره می کنند و همچنین در تحقیقات مشابه دیگری مشکلاتی از قبیل نداشتن تیم مدیریتی قوی (چندلر و هنکس3، (1998، بازاریابی ضعیف و یا نبود بازار برای کالاهای دانش بنیان (کریستنسن4 و بوور(5 و بسیاری عوامل دیگر باعث شکست این گونه شرکت ها می شود. از آنجایی که وجود این گونه شرکت ها برای حرکت چرخ اقتصادی جامعه و رسیدن به اقتصاد درون زا و اقتصاد مبتنی بر دانش بسیار ضروری و حیاتی است، در این پژوهش به بررسی عواملی که وجود آنان به موفقیت شرکت دانش بنیان می انجامد، پرداخته خواهد شد.

-2 بیان مساله

با وجود آنکه عبارت شرکت های کوچک و متوسط به علت کارکردهای ویژه آن، سالهاست در ادبیات مدیریتی و اقتصادی جهان جایگاه خاصی داشته است اما عبارت "شرکت های دانش بنیان" یا فناوریمحور عبارت نسبتاً جدیدی محسوب می شود به طوری که هنوز بسیاری از کشورها تعریف روشنی از آن ارائه نکرده اند (رادفر, .(1387 برخی محققین واژه مؤسسات دانش بنیان را مؤسساتی نامیده اند که از دارایی های دانشی خود به عنوان منبع اصلی مزیت رقابتی استفاده می کنند (صلواتی سرچشمه, (1390 .در پژوهش دیگری مشخصات مؤسسات دانش بنیان بدین شکل خلاصه گردیده است: نسبت نیروهای متخصص به کل کارکنان در این مؤسسات

زیاد است، تغییرات فناوری در این مؤسسات نسبت به صنایع سنتی زیادتر است، در این مؤسسات تحقیق و توسعه بیشتری صورت گرفته و رشد و توسعه در آنها بیشتر متکی بر توسعه فناوری است. علاوه بر این مزیت رقابتی آنها عمدتاً نوآوری در فناوری هاست و نهایتاً این شرکت ها بازارهای جدید را به سرعت تسخیر می کنند (الهیاری فرد, .(1390 اتحادیه اروپا نیز برای تعریف شرکت های کوچک فناورانه، ویژگی های مشابهی را به عنوان خصوصیات متمایز کننده در تعریف این مؤسسات ارائه نموده است (کنعانی, .(1378

در ایران بر اساس ماده یک قانون حمایت از شرکت های دانش بنیان مصوب 1389، شرکت های دانش بنیان به این صورت تعریف شده است:

»شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان، شرکت یا مؤسسه خصوصی یا تعاونی است که به منظور هم افزایی علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمی و اقتصادی (شامل گسترش و کاربرد اختراع و نوآوری) و تجاری سازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوری های برتر و با ارزش افزوده فراوان به ویژه در تولید نرم افزارهای مربوطه تشکیل می شود.«

از آنجا که تعریف قانونی فوق کاستی ها و مشکلات اساسی در ترسیم مؤسسات دانش بنیان کشور دارد، (ایراداتی نظیر ابهام در ارزش افزوده فراوان و عدم صحت همیشگی آن به عنوان ویژگی این مؤسسات، عدم اشاره به بدنه کارشناسی، لزوم حرکت در حوزه فناوری های برتر بدون اشاره به نیازهای واقعی صنعت در یک کشور در حال توسعه و عدم اشاره صریح به کوچک بودن مؤسسات دانش بنیان)، بنابراین چنین تعریفی نمی تواند مبنای تحلیل ها قرار گیرد. بنابراین با توجه به شرایط اقتصادی و فناوری کشور یک تعریف تحلیلی مناسب برای مؤسسات دانش بنیان ارائه می شود (فخاری و همکاران, :(1392

"شرکت های دانش بنیان مؤسسات کوچک و متوسط بخش خصوصی هستند که با هدف توسعه فناوری، تجاری سازی نوآوری ها و اختراعات، کاربردی کردن تحقیقات و بومی سازی فناوری های مورد نیاز کشور توسط کارشناسان خبره تشکیل می گردند. در این شرکت ها تحقیق و توسعه هسته مرکزی فعالیت ها بوده و مزیت اساسی این شرکت ها دانش فنی و توانایی های علمی پرسنل آن است.

-3 اهمیت مساله

به دلیل نو بودن مقوله شرکت های دانش بنیان و اثربخشی آنها در رشد تولید ناخالص ملی و میزان اشتغالی که می تواند این شرکت ها برای دانش آموختگان دانشگاهی در مقاطع کارشتاسی ارشد و دکترا فراهم نماید، توسعه این شرکت ها بسیار اهمیت دارد و از آنجایی که شرکت های دانش بنیان نقش بسیار مهمی در اقتصاد دانش بنیان ایفا می کنند توجه ویژه به آنان لازم است. شرکت های دانش بنیان نیز مانند هر سازمان دیگری، الزاما باید دارای ویژگی هایی باشد که بدون آنها نمی توان توقع عملکرد موثر و منطبق با نیازها و اهداف را از آن ها داشت. این ویژگی ها عوامل اصلی و پایه ای عملکرد یک شرکت دانش بنیان هستند که نبود هر یک می تواند راه موفقیت را مسدود کند و در واقع الزاماتی اساسی هستند که به عنوان اهداف واسط برای دستیابی به هدف اصلی باید قبلا حاصل شوند.

بر اساس توقعات جامعه امروز، ماموریت دانشگاهها ایفای نقشی پررنگ و محوری در توسعه اقتصادی و اجتماعی می باشد. این امر در صورت تحول دانشگاه از فضای سنتی که وظیفه خود را تحقیق و تدریس میدانست به دانشگاه کارآفرین امکان پذیر می باشد. در ایران، با عنایتی که برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور به موضوع کارآفرینی داشته است، تصویب طرح توسعه کارآفرینی در دانشگاه های کشور (کاراد) صورت گرفت که به فعالیت هایی در سطح برخی از دانشگاههای کشور منجر شده است (زارع یکتا، .(1387
بررسی های انجام شده در ایالات متحده و اروپا و کشورهای جنوب شرق آسیا نشان می دهد که اگر آموزشهای کارآفرینی در کنار سایر اقدامات ترغیب کننده و تسهیل کننده قرار گیرند، اثربخشی قابل توجهی خواهند داشت (شهرکی پور، .(1385

دانشگاه ها و سایر نهادهای تولیدکننده دانش، بعنوان تولید کننده نیروی محرکه رشد اقتصادی در آینده، نقشهای بیشتر و پررنگتری را ایفا می کند.

-4 مبانی نظری

-1-4 فاکتورهای موفقیت شرکت های دانش بنیان

مفهوم عوامل کلیدی موفقیت به چهار صورت مورد استفاده قرار میگیرد: (1 به عنوان یک جزء اساسی در مدیریت سیستم های اطلاعاتی (2 به عنوان یک مشخصه ی منحصر به فرد سازمان
(3 به عنوان یک ابزار ذهنی برای مدیران تا تفکر خودشان را قوت دهند.
(4 توصیفی از توانایی ها و منابع کلی لازم برای موفقیت در بازار مورد نظر (گرانرت6، (1992 در این پژوهش رویکرد نهایی مورد نظر قرار گرفته است. در واقع به دنبال منابع، مهارتها و ویژگی هایی از سازمان هستیم که برای موفقیت بنگاه دانش بنیان ضروری است.

کونینگهام( 2000 ) 7 بیان کرده است که بیشتر عوامل شکست در شرکت های با تکنولوژی بالا موضوعات کسب و کار مربوط می شود تا دلایل مرتبط با فناوری. علاوه بر این پژوهش های دیگری کوپر8 و همکاران (1994) و دالکویست9 و همکاران (2000 ) نیز بیان کرده اند که هیچ فاکتور منحصر به فردی به تنهایی بر روی سرنوشت بنگاه تاثیر نمی گذارد و ابعاد متعددی احتمال موفقیت آن را شکل می دهند. بل10 و مکنمارا(1991) 11 مدلی به نام مدل بل میسون12 را معرفی کردند که به شناسایی چهار حوزه اصلی و دوازده مشخصه آنها می پردازد.

نیروی انسانی فناوری محصول بازاریابی/ فروش تامین مالی/ کنترل
مدیرعامل مهندسی/ فناوری ( تحقیق و طرح کسب و کار عملیات، کنترل
توسعه(13

تیم محصول بازاریابی توانایی مالی
هیئت مدیره تولید فروش جریان نقدی

به طور مشابه، مک میلان14 و همکاران (1987) نیز چهار بعد کارآفرین، محصول، بازار و تامین مالی را شناسایی کردند. کاکاتی15 (2003) به منظور تقویت بعد پیش بینی پذیری مدل موجود، دو عنصر قابلیت های برخاسته از منابع و استراتژی رقابتی را به آن اضافه کرد. کوپر و همکاران ( (1994 مقداری متفاوت تر کار کردند و چهار گروه سرمایه نیروی انسانی، مدیریت دانش، دانش در صنعت خاص بنگاه و سرمایه مالی را به عنوان پیش بینی کننده های عملکرد بنگاه جدید شناسایی کردند.

دیویدسون16 و کلوفستن(2003) 17 یک خط مشی با رویکرد کسب و کار با هشت مرحله اساسی برای بنگاه تعریف کرد:

ایده کسب و کار، محصول، بازار، سازمان، تخصص گروه فنی، انگیزه گروه فنی، ارتباط با مشتری و ارتباطات دیگر. همچنین توضیح داده است که می توان مراحل را بر اساس روند توسعه (ایده، محصول، بازار و سازمان) و افراد کلیدی (موسس، مدیرعامل، هیئت مدیره، تخصص و انگیزه) و جریان منابع خارجی(مشتری و سایر روابط بنگاه) تقسیم کرد.

در مجموع، با توجه به ادبیات و نقش مدل بل میسون و دیگر شاخص های بدست آمده توسط محقق به مدل مفهومی زیر دست یافتیم که در ادامه به توضیح هر یک خواهیم پرداخت.

-2-4 نقش فاکتورها در موفقیت شرکت دانش بنیان

-1-2-4 نیروی انسانی

-1-1-2-4 کارآفرین

روبرتز(1991) 18 نقش کارآفرین و عملکرد او را به عنوان وسیله ای برای نوآوری توصیف کرد. اوکی(2003) 19 نیز اشاره کرده است که کارآفرین فنی نقش کاتالیزور کلیدی را دارد. یافته های کاکاتی (2003 ) و دیدگاه هوفر (1987) نشان می دهد که کیفیت کارآفرینی نقش کلیدی در جمع آوری و کاربردی کردن منابع دارد. علاوه بر اینها اوکی (2003) بیان می کند که اگرچه که توانایی فنی ضروری است، اما تضمین موفقیت در توانایی توسعه ی مهارتهای مدیریتی برای به کارگیری تخصص ها نهفته است. همچنین اوکی و موخار20 اظهار می دارند که علاوه بر داشتن دانش فنی، کارآفرین بایستی اعتقاد عمیقی به پتانسیل بازار محصول دانش بنیان داشته باشد. در واقع نقش کارآفرین ترکیبی از دانش فنی، توانایی های مدیریتی و چیزی شبیه عشق و علاقه باشد.

-2-1-2-4 مدیریت

ویژگی های سرمایه انسانی کارآفرین، یک فاکتور مهم برای تشخیص توانایی بنگاه در بالابردن توان مالی هم از درون و هم از برون است (چندلر و هنکس21، 1998؛ کوپر22 و همکاران، 1994؛ پنا23، 2002؛ واتسون24 و همکاران، .(1998

ویژگی هایی مانند تحصیلات، تجربه کار قبلی و تجربه راه اندازی قبلی به عنوان شاخص هایی در توانایی کارآفرین و درجه مسئولیت پذیری کارآفرین جلوه نمایی می کنند. در این شرایط، سرمایه گذاران بر روی کارآفرین، همانند یک شرکت، سرمایه گذاری می کنند (کلمن و راب، .(2011

تشخیص این که شرکت های جوان و پویا آیا این توان ذاتی را دارند که به واحدهای اقتصادی مهم تبدیل شوند کار ساده ای نیست زیرا ممکن است این شرکت ها در مراحلی باشند که هنوز هیچ محصول واقعی یا بنگاه سازمان یافته ای به منصه ظهور نرسیده است و به همین دلیل است که اینگونه سرمایه گذاری با ریسک و خطر فراوانی رو به رو است. بنابراین لازم است در مراحل نخست ارزیابی های بسیار دقیق از اینگونه شرکت ها به عمل آید که این ارزیابی ها تنها به ارزیابی های اقتصادی و فنی محدود نمیشود.

مهمترین شاخص ارزیابی شرکت های نوپا، وضعیت مدیریی آنهاست و بررسی این وضعیت به تجربه و دانش و مهارت فراوانی نیاز دارد. از جمله مواردی که باید گروه مدیریتی از آنها برخوردار باشد عبارتند از: انسجام و وحدت، سابقه، تعهد، دانش تجاری، برخورداری از تمامی مهارتهای تخصصی لازم، تمایل به پذیرش مشاوره

ماهیت تکنولوژیکی های بالا با تغییرات فراوان وسریع همراه است و موفقیت در این محیط بستگی به مدیریت موفق همراه با تغییرات دارد (لئونارد25 و باراتون26، .(1992 بدین ترتیب بنگاه ها برای این تغییرات سریع نیازمند مدیریتی هستند که نه تنها توانمند باشد بلکه تیمی از مدیریت افراد متخصص باشد که بتواند تغییرات بازار را مدیریت کند (ایزنهارت 27 و برون28، .(1998 رور29 و میدیگ30 (1986) تایید کردند که موسسین بنگاه های موفق تکنولوژی بالا دارای تیم مدیریتی بزرگتر و کاملتری بودند. بدین ترتیب تنوع در تیم مدیریتی که در آن متخصصین از حوزه های تکنیکالی متفاوتی مانند بازاریابی و تامین مالی حضور دارند، یکی دیگر از عوامل کلیدی موفق شرکت های دانش بنیان است(روبرتز31 ، 1968 و کوپر، .(1973 عملکرد بالا در بنگاه های جدید به ندرت توسط یک فرد

انجام می گیرد. 80 درصد این بنگاه ها با یک تیم تاسیس شده اند ( رینولد 32، .(1993 چندلر و هنکس (1998) و رور و کیلی(1990)33 نیز بیان کرده اند که جامع بودن تخصص های تیم همچنین تجربه گذشته ی آنان در آن حوزه، ارتباط بسیار قوی با عملکرد بنگاه دارد.
-3-1-2-4 منتورینگ34
از آنجایی که اغلب موسسین شرکت های دانش بنیان جوانان خوش فکر اما بدون سابقه ی مدیریتی و تجربی برای ورود به بازار هستند، افرادی به کمک این موسسین می شتابند که ما آنها را منتور35 می نامیم. در واقع منتور فردی است صاحب تخصص در حوزه ی فعالیت شرکت دانش بنیان که تجربه ی ورود به بازار در آن حوزه خاص را هم داراست و آمادگی خود را برای مشارکت با شرکت های دانش بنیان اعلام می دارد.

از لحاظ عملی، منتورینگ را می توان فعالیتی حرفه ای ویک ارتباط مبتنی بر اعتماد ارزیابی کرد. اصول منتورینگ به یونان باستان باز می گردد، دورانی که مردان جوان با استفاده از آن از ارزشهای مهم شخصی، اجتماعی، و معنوی بهره مند می شدند.

در گذشته، منتورینگ بر پایه ارتباط شاگرد / صنعتگر (استاد) استوار بود و طی آن جوانان این امکان را مییافتند که در سایه استاد، راه هنروری/ صنعتگری را بیاموزند؛ امروزه، منتورینگ کمتر شباهتی به شیوه سنتی اش دارد و منتی در واقع فردی که تحت آموزش منتور قرار گرفته است و تجربیات عینی را از او آموخته است، در مواجهه با تغییرات، در کوتاهترین زمان ممکن، واکنش مناسب نشان می دهد؛ همچنین در هر موضوعی که منتورینگ به آن پرداخته است ، ازجمله، تغییرات در حوزه کسب و کار - توانایی بهبود، توسعه، سازگاری، و احیای خود در رویارویی با دگرگونی را دارد. (ترانه جو، (1391 در میانه دهه هفتاد میلادی بود که دولت ایالات متحده آمریکا برای نخستین بار منتورینگ را به عنوان ابزاری برای توسعه راهبردی

بازتعریف کرد. منتورینگ در دو سطح اجرایی میشود. این ارتباط مفید آموزشی از همکاری غیررسمی دانشگاهی که در آن منتی)36آموزش گیرنده) برپایه مشاهدات اش آموزش می بیند تا توافق رسمی و ساختارمند بر مجرای انتقال دوسویه تجربیات و دیدگاهها بین متخصصان و منتورها تغییر می کند. هدف منتورینگ در هر دو حالت، چه رسمی و چه غیررسمی، ارائه مشورتهای سودمند از یک فرد حرفه ای و با تجربه به علاقه مندان بهره گیری از تجربه های عملی است (ترانه جو، .(1391

دو دانشگاه در آمریکا در جذب و آموزش منتورها بسیار فعالیت میکند، دانشگاه ام آی تی37 و دانشگاه استنفورد38

مدل منتورینگ ام آی تی39 بعد از حدود 13 سال تجربه ( تاسیس در سال (2000
· تمرکز بر روی تیم منتورینگ

· تلاش زیاد برای انتخاب بهترین و متعهدترین منتورها
· اصول راهنمایی سرسختانه به طوری که توصیه به کارآفرینان بدون تعصب باشد.

· فرموله کردن روندها و فرآیندها
· تعهد بلندمدت به کارآفرینان و سرمایه گذاران (سایت رسمی خدمات منتورینگ دانشگاه ام آی تی)

شبکه ی منتورینگ استنفورد
این شبکه بیشتر بر پایه ی فارغ التحصیلان این دانشگاه است که بالغ بر 3000 فارغ التحصیل دارد.
ماموریت40