بخشی از مقاله
نقد برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران
چکیده
بدون تردید برنامه درسی ملی مهمترین پروژه اجرائی مطالعاتی حوزه برنامه درسی در کشور است. این سند به سفارش مراجع عالی تصمیم گیری، تدوین شده است، بنا به همین موقعیت و جایگاه باید به نقد آن اهتمام ورزید تا تحولات آتی نظام آموزشی، مسیر صحیح و قابل دفاعی را بپیمایند. هدف این نوشتار، تحلیل محتوای سند برنامه درسی ملی ایران می باشد. بدین منظور، ابتدا اصول و محتوای سند برنامه درسی استخراج و سپس با اصول حاکم بر برنامه ریزی درسی مقایسه شده است. روش تحقیق مورد استفاده، تحلیل محتوا و واحد تحلیل نیز متن سند بوده است، و در پایان نقاط قوت و ضعف سند، در آن بخش بیان شده است. نتایج، به صورت خلاصه عبارتند از عملیاتی و قابل تحصیل نبودن بعضی از اهداف، وجود چهار چوب مفهومی منسجم در بعد افعال تفصیلی، عدم ضرورت در ساختار نظام، تاکید بر تمرکز، ابهام در مفاهیم به کار رفته حوزه های یادگیری، عدم نگاه جدی به تربیت جنسی، عدم تبیین جایگاه معلم، عدم بیان اصول کاربردی و اجرایی جهت تحقق آموزش از راه دور.
کلید واژگان
برنامه درسی ملی، تحلیل محتوا، اهداف، جایگاه معلم
مقدمه
با تصویب سند تحول راهبردی نظام تربیت رسمی و عمومی جمهوری اسلامی ایران در هشتصدو بیست و ششمین جلسه شورای عالی آموزش و پرورش، بخش های مختلف نظام آموزشی کشور مخاطب این سند تحولی قرار گرفتند. براساس این سند، تحول در زیر نظام برنامه درسی یکی از الزامات عملی برای رسیدن به اهداف پیش بینی شده بود و لذا طراحی و تدوین " برنامه درسی ملی " به عنوان نقشه راه نظام برنامه درسی در دستور کار متولیان آموزش و پرورش قرارگرفت.
با آغاز عملیاتی کردن راهکارهای مورد نظر سند و بروندادهای اولیه برنامه درسی ملی، تغییر در برنامه های درسی نیز در برنامه سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی قرار گرفت. از طرف دیگر براساس مصوبات شوراهای عالی انقلاب فرهنگی و آموزش و پرورش، مقرر شده بود که ساختار جدید آموزشی از سال تحصیلی91-1390 اجرا شده و براساس آن و متناسب با اسناد بالا دستی، برنامه ها وکتاب نیز تغییر نماید. و نتیجه آن
تهیه، برنامه سند ملی در نگاشت چهارم آن است که پس از اصلاح نگاشتهای اول، دوم، سوم تحریر گردیده است.
سند برنامه درسی ملی در حکم قانون اساسی نظام محتوایی آموزش و پرورش یک کشور است که بر اساس آن، خط مشیها و اجزای برنامههای درسی در دورههای مختلف تحصیلی و فعالیتهای درسی و تربیتی مشخص میشود. این طرح به گونهای طراحی شده است تا دانش آموزان بتوانند به درستی استعدادهای خود را شناسایی کنند و در شغلی متناسب با علایق و ظرفیتهای خود، مشغول به کار شوند. با اجرایی شدن طرح یاد شده، از عطش افراد برای ورود به دانشگاهها کاسته میشود، زیرا کارنامه دوازده ساله آموزشی دانش آموزان به وضوح تواناییهای آنان را نشان میدهد و راه را برای ورود به بازار کار، تسهیل میکند. در واقع اهداف به گونهای طراحی شده است که مسیرهای بسیاری را پیش روی دانش آموزان باز میگذارد. از مزایای دیگر طرح این است که کارهای عملی دانش آموزان، جانشین آزمونهای تستی، دانشی، ذهنی و حافظهای شده و از طرفی نظام ارزشیابی انسانی میشود.
اما برنامه درسی ملی نیز مانند همه طرحها و برنامههای آموزشی دارای نقاط ضعفی است و برای اجرایی شدن بهتر آن، باید شناخت درستی
1
از خطاهای موجود حاصل شود. و در این نوشتار نیز سعی شده است نقاط قوت و ضعف سند بررسی گردد شاید مورد استفاده برنامه ریزان بعدی قرار گیرد. جهت نقد سند باید به سراغ محتوای سند برویم و ببینیم که سند به لحاظ روش شناسی و محتوایی و ساختاری از چه محاسن و ایراداتی برخوردار است.
قبل از نقد سند ابتدا تعریفی از برنامه درسی ملی و اهداف تدوین برنامه ی درسی ملی از خود سند بیان می کنیم و سپس محتوا و ساختار آن را نقد خواهیم کرد.
تعریف برنامه درسی ملی
برنامه درسی ملی سندی است که نقشه ی کلان برنامه ی درسی و چارچوب نظام برنامه ریزی درسی کشور را به منظور تحقق بخشی به اهداف آموزش و پرورش نظام جمهوری اسلامی تعیین و تبیین می نماید و موجب وحدت بخشیدن به کلیه اجزای برنامه ها و نوسازی و بازسازی برنامه های درسی و تربیتی مبتنی بر فلسفه ی تعلیم و تربیت در نظام جمهوری اسلا می و قانونمند شدن امور برنامه ریزی درسی خواهد شد.
اهداف تدوین برنامه ی درسی ملی
* تعیین رویکرد و اهداف برنامه درسی در سطح نظام آموزشی، دوره های تحصیلی و حوزه های یادگیری
* تعیین منطق، جهت گیری ها و ابعاد هر یک از حوزه های
یادگیری
* تعیین اصول، سیاست ها و فرآیند طراحی و تدوین و اجرای برنامه ی درسی
* تعیین اصول و سیاست های ناظر بر مواد و منابع آموزشی و همچنین تعیین ساختار، اصول و فرایند ارزشیابی و اصلاح و تبیین نظام برنامه ریزی درسی کشور
اجزاء و مولفه های برنامه ی درسی ملی
-1 مبانی فلسفی و علمی
-2 اهداف و الگوی هدف گذاری
-3 ساختار، زمان و محتوا
- 4 راهبردهای یاددهی – یادگیری
-5 ارزشیابی پیشرفت تحصیلی
-6 فرایند تولید برنامه ها و مواد و رسانه های تربیتی
-7 الزامات و اقتضائات اجرایی
-8 ارزشیابی برنامه ی درسی ملی و فرایند اصلاح
جریان عقلایی تدوین اسناد راهبردی برای هدایت اقدامات نهادهای مختلف در کشور با تدوین سند چشم انداز ملی کشور توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام آغاز گردید. طبق برنامه تعیین شده نهادها و بخش های مختلف کشور براساس آن موظف به تدوین اسناد راهبردی شدند. در وزارت آموزش و پرورش بعد از طرح تدوین سند ملی آموزش و پرورش، سند برنامه درسی ملی، دومین سند راهبردی است که در حال تدوین است. هم اکنون ویراست چهارم آن منتشر و در اختیار صاحبنظران قرار داده شده است.
این سند برای هدایت فرایند برنامه ریزی درسی در کلان کشور تدوین شده است که دارای بخش های مختلفی از جمله مبانی، اهداف و الگوی هدف گذاری، حوزههای یادگیری و... است. یکی از بخشهای مهم و حساس و در عین حال ابتکاری (به زعم تدوین کنندگان آن) سند برنامه درسی ملی، اهداف و الگوی هدفگذاری آن است. زیرا تعداد زیادی از برنامه های درسی در یک بازه زمانی خاص تحت تاثیر اهداف این سند شکل خواهد گرفت و عملیاتی خواهد شد.
سند برنامه درسی ملی در حکم قانون اساسی نظام محتوایی آموزش و پرورش یک کشور است که بر اساس آن، خط مشیها و اجزای برنامههای درسی در دورههای مختلف تحصیلی و فعالیت های درسی و تربیتی مشخص میشود. این طرح به گونهای طراحی شده است تا دانش آموزان بتوانند به درستی استعدادهای خود را شناسایی کنند و در شغلی متناسب با علایق و ظرفیتهای خود، مشغول به کار شوند. با اجرایی شدن طرح یاد شده، از عطش افراد برای ورود به دانشگاهها کاسته میشود، زیرا کارنامه دوازده ساله آموزشی دانش آموزان به وضوح تواناییهای آنان را نشان میدهد و راه را برای ورود به بازار کار، تسهیل میکند. در واقع اهداف به گونهای طراحی شده است که مسیرهای بسیاری را پیش روی دانش آموزان باز میگذارد. از مزایای دیگر طرح این است که کارهای عملی دانش آموزان، جانشین آزمونهای تستی، دانشی، ذهنی و حافظهای شده و از طرفی نظام ارزشیابی انسانی میشود.
2
با اجرایی شدن این طرح تحولات مثبتی در زمینه آموزش به دانش آموزان ایجاد میشود. و هویت ایرانی و اسلامی در آموزش و پرورش پر رنگ تر می شود، زیرا کتابهای درسی که برگرفته از الگوهای غربی بود و هیچ تناسبی با انقلاب اسلامی و فرهنگ مردم نداشت، اما طرح برنامه درسی ملی با فرهنگ ایرانی - اسلامی مطابقت دارد و نیازهای آموزشی افراد را در زمینههای گوناگون پیشبینی کرده است. این برنامه اولین بار است که در ایران اجرا میشود و حتی در جهان نیز منحصر به فرد است. تلاش شده است با استفاده از تجربه های کشورهای دیگر، برنامه درسی دانش آموزان بومی سازی و دروسی که هیچ گونه سنخیتی با فرهنگ ایرانی و دینی ندارد، کنار گذاشته شود.
هم اکنون ما به سمت و سویی حرکت میکنیم که »حافظه محوری« بر نظام آموزشی حاکم است و تمامی مـدارس، خانــوادهها و دانش آموزان به دنبال قبولی و کسب رتبه بالا در کنکور هستند و در واقع یک نوع آموزش سطحی را دنبال میکنند، اما چرخشی که در برنامه درسی ملی نهادینه شده، پنج عنصر را پیشبینی کرده است که اولین آن »تفکر، تعقل و اندیشه ورزی« است و اگر بخواهیم تحول در نظام آموزشی اتفاق بیفتد باید همین عنصر در درون نظام آموزش و پرورش و فرهنگیان به خوبی نهادینه شود و ساز و کارها برای تحقق عینی این هدف محقق شود.
علارغم محاسن سند باید بدانیم، برنامه درسی ملی نیز مانند همه طرحها و برنامههای آموزشی دارای نقاط ضعفی است و برای اجرایی شدن بهتر آن، باید شناخت درستی از خطاهای موجود حاصل شود.
یکی از ضعفهای برنامه این است که قبل از تدوین آن باید فلسفه آموزش و پرورش آماده شده و در اختیار تولیدکنندگان قرار گرفته باشد که متاسفانه چنین شرایطی فراهم نشد و همزمان با تولید فلسفه آموزش و پرورش، اقدام به تدوین برنامه درسی ملی شد. رویکرد برنامه در بعضی موارد ممکن است ضعفهایی داشته باشد یا در بحث قابلیتهای اجرایی تلاش بر این بود که سطح قابلیتهای اجرایی کشور، با یک نگاه حداکثری ارتقاء یابد. در بعضی موارد در این زمینه تندیهایی صورت گرفته باشد و شاید کششی با این حجم وجود نداشته باشد. در هر کار انسانی خطاوجود دارد و قطعاً برنامه درسی ملی هم ایراد و خطاهایی خواهد داشت، اما تلاش شده است با برگزاری نشستها و سمینارهای مختلف مشکلات آن برطرف شود. در همایش نقد برنامه درسی ملی در نگاشت چهارم که در دانشگاه تربیت معلم برگزار شد، استادان دانشگاهها و دانشجویان رشتههای مرتبط حضور یافتند و نقدها و پیشنهادهایی برای رفع ایرادات ارائه دادند. نقدهایی که بر اساس مبانی و اصول، ارائه شده بود اعمال و تغییراتی در طرح حاصل شد که گامی بزرگ برای رفع اشتباهات احتمالی محسوب میشود. در نگاشت سوم نیز چند مورد اصلاحات در سه
نشست انجام و نقاط ضعف برطرف شد. همچنین در نگاشت دوم نشستهای مختلف برای بررسی موانع و مشکلات طرح برگزار شد.
در این نوشتار نیز سعی شده است نقاط قوت و ضعف سند بررسی گردد شاید مورد استفاده برنامه ریزان بعدی قرار گیرد. از جمله این موارد می توان موارد زیر را ذکر نمود:
*برای بررسی اینکه اساساً چه موضوعی در سند تحول باید به عنوان محور قرار گیرد و آیا محور قرار دادن مبارزه با نفس صحیح میباشد یا نه، ما باید ببینیم کدام یک از مفاهیم را برای نوشتن یک سند انتخاب میکنیم. بنده انتخاب مفهوم »حیات طیبه« را برای محور قرار گرفتن در سند تحول راهبردی، صحیح نمیدانم.
* در سند نویسی وقتی که میخواهیم هدفی را ذکر کنیم، باید اهداف، عملیاتی و قابل تحصیل باشند. در حالیکه اساساً حیات طیبه، حصولی است و تحصیلی نیست. انسان موظف است جهاد کند، صبر کند،
...و در یک کلمه تقوا پیشه کند، آنگاه خدا به ما حیات طیبه میدهد. لذا حیات طیبه مفهومی است که یک هدیه الهی محسوب میشود؛ یعنی نتیجه کاری است که ما برای رسیدن به هدف ملموسی که جلوی رویمان است؛ انجام میدهیم.
* اهداف دارای سلسله مراتب میباشند. مثلاً اهداف فوری، میانمدّت و بلندمدت داریم. همینکه ما از قلّه اهداف به نام تقرّب الیاالله
یک پلّه بیاییم پایینتر و حیات طیبه را ذکر کنیم، نیاز ما را برای برنامهنویسی برطرف نمیشود. ما باید هدفی را تعیین کنیم که عملیاتی تر باشد، آنوقت آن اهداف بالاتر خود بهخود حاصل شوند. حیات طیبه قابل برنامهریزینیست، اما «تحقق ملکۀتقوا» یک هدف عملیاتی است و
اهداف ساحت های مختلف که در این سند آمدهاست، اولاً همه فقط به وسیله تقوا به دست میآید، ثانیاً اگر کسی اینها را غیر از طریق تقوا به دست آورد ارزش ندارد، بلکه ممکن است ضرر هم داشته باشد و به عبارت دیگرتقوا، روشنتر و عملیاتیتر از حیات طیبه است.
* همچین در تعریف و صورت بندی هدف غایی سند، هیچ استنادی به منابع دیگر نداده است و روشن نکرده است که براساس چه مبانی هدف غایی چنین تعریف شده است. زیرا اسناد و منابع رسمی دیگری در کشور به تعریف غایت دست زده اند. مانند شورای عالی آموزش
و پرورش در مصوبه خود در خصوص اهداف آموزش و پرورش هدف غایی را چنین تعریف کرده است. کمال انسان در نظام تعلیم و تربیت اسلامی رسیدن به قرب الهی است.
* عملیاتی و قابل تحصیل نبودن بعضی از اهداف،
* الگوی هدف گذاری سند، چهار چوب مفهومی منسجمی در بعد افعال تفصیلی دارد که در تدوین اهداف، در سطوح مختلف راهنمای عمل برنامه ریزان و مجریان قرار می گیرد، اما سند در سطح پنجم، یعنی در بعد اهداف جزیی تنها به بیان چند اصل اکتفا کرده و مسئولیت تولید اهداف
3
