بخشی از مقاله
*** این فایل شامل تعدادی فرمول می باشد و در سایت قابل نمایش نیست ***
چندپارچگي مديريت سازمان هاي مرتبط با گردشگري مذهبي ـ فرهنگي کلان شهر مشهد
چکيده
چندپارچگي ، تعدد و عدم ارتباط سازمند سازمان هايي که مديريت گردشگري شهر را عهده دارند، منجر به مسايل و مشکلاتي همچون موازي کاري، خلاء فعاليتي و خدماتي، پرت نيروي انساني و سرمايه و در نهايت ناکارآمدي سامانه گردشگري شهر شده است . بطوريکه چند پارچگي در مديريت اجزاء و عناصر سامانه گردشگري شهر از جمله جاذبه هاي گردشگري، واحدهاي اقامتي، پذيرايي، دفاتر خدمات مسافرتي، حمل و نقل ، تبليغات و... مشهود است . سازمان هايي همچون آستان قدس رضوي، شهرداري مشهد، اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري، اوقاف و امورخيريه ، سازمان حج و زيارت و... هريک بخشي از عناصر و فعاليتهاي گردشگري شهر را با حداقل تعامل ، مشارکت و ارتباط سازمند عهده دار مي باشند. در اين راستا تحليل ما بيانگر آن است که ناکارآمدي سامانه گردشگري شهر مشهد، عمدتا در پي گسستگي مديريت گردشگر شهري، يعني عدم مديريت يکپارچه سازمان هاي مرتبط با گردشگري شهر به وجود آمده است . بنابراين شايسته است ، نهادي فرادست متشکل از کنشگران فوق تشکيل شود تا براي برقراري ارتباط سازمند اجزاء و عناصر گردشگري شهر در راستاي توسعه پايدار شهر و منطقه که جداي از کارکرد گردشگري نيست ، تلاش و فعاليت نمايد. اين پژوهش از نظر روش شناختي بر پايه نظريه سيستمي مي باشد و روش جمع آوري اطلاعات برمبناي کتابخانه اي - اسنادي و نيز ميداني(پرسشنامه ، مصاحبه و...) بوده و جهت تجزيه و تحليل داده ها از نرم افزار SPSS و Exeel و ... استفاده شده است . هدف اصلي اين پژوهش ، آن است که چگونه مي توان از توان و ظرفيت هاي هر يک از اين سازمان ها در قالبي سازمان يافته ، ضمن برخورداري از منافع حاصل از گردشگري شهر از ميزان اثرات سوء آن کاست و در راستاي پايداري شهر و منطقه بهره مند شد؟
واژهاي کليدي: چند پارچگي و مديريت يکپارچه گردشگري، گردشگري مذهبي ، سامانه گردشگري .
١. مقدمه
مديريت گردشگري ، عامل گرداننده ، تأثيرگذار در پويايي، هدايت ، کنترل ، بهبود کارکردهاي گردشگري و... است . سازمان هاي مرتبط با گردشگري، از جمله عناصر تشکيل دهنده سامانه گردشگرياند، که به طور مستقيم و يا غير مستقيم ، مديريت گردشگري شهر و منطقه را عهده دارند و نقش مؤثري را در پويايي و دستيابي به مديريت يکپارچه و خوب ايفا ميکنند.
در واقع ماهيت گردشگري، چون فعاليتي چند بخشي است ؛ لازم ميآيد که حداکثر هماهنگي ميان سازمان متولي گردشگري و ساير ادارات و دواير دولتي مرتبط و ميان بخشهاي عمومي و خصوصي ايجاد شود به گونه اي که بتوان از سازمان ها و بخشهاي مختلف مرتبط گردشگري به نحو مطلوب و نظامند استفاده نمود؛ لذا با ايجاد کميته مشورتي و يا فرادست گردشگري، مرکب از نمايندگان سازمان ها و ادارات دولتي، بخش خصوصي و ساير سازمان هاي مرتبط براي مديريت يکپارچه گردشگري مي توان به اين مهم دستيابي پيدا کرد (سازمان جهاني جهانگردي، ١٣٧٩: ٦٢).
به عبارتي ديگر گردشگري مشتمل بر بخشها، عناصر متعدد و پيچيده اي همانند جاذبه ها، مراکز اقامتي و پذيرائي، تأسيسات زيربنايي ، حمل و نقل ، عناصر سازماني، تبليغات ، اطلاعات ، بازارهاي داخلي و بين المللي و... ميباشد که در ارتباط متقابل با يکديگر کليت سامانه گردشگري را در يک مکان ايجاد ميکنند. برنامه ريزان و مديران ، بايد براي پويايي سامانه گردشگري شهر، ارتباط نظامند در حفظ کليت آن ايجاد کنند و از چند يکپارچگي عناصر و بخش هاي آن بپرهيزند. در واقع برنامه ريزان گردشگري براي پويايي سامانه گردشگري و تحصيل تقاضاي گردشگري در يک شهر و ناحيه ، بايد به گونه اي به حفظ کليت سامانه گردشگري و ارتباط نظامند وپرهيز از چندپارچگي آن پرداخته که خدمات ، تسهيلات و امکانات مورد نياز گردشگري را در بهترين شکل فراهم کنند، تا گردشگران به راحتي بتوانند نياز و خواسته خود را برآورده سازند [١٣: ٥-٧٣] و [٧:٦٢]. . سازمان جهاني جهانگردي، .(14-16 :1379
در اين راستا بايد اذعان داشت که سازمان ها و اداره هاي مختلفي، ساختار مديريت گردشگري شهر مشهد را تشکيل داده اند؛ که هر يک مجموعه و يا بخشي از مديريت گردشگري را عهده دار مي باشد و بعضي از خدمات مورد نياز گردشگران را ارائه مي دهند.
تعدادي از اين سازمان ها (مانند آستان قدس رضوي، سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان خراسان رضوي، شهرداري مشهد و اداره کل اوقاف و امور خيريه خراسان رضوي) به طور مستقيم مديريت گردشگري مذهبي - فرهنگي شهر را عهده دارند و تعدادي ديگر از مراکز دولتي به جهت ماهيت سازماني و تصدي گري که در منطقه عهده دارند(مانند استانداري و فرمانداري)، به طور غير مستقيم مرتبط با مديريت گردشگري مذهبي - فرهنگي مي شوند. همچنين گروهي ديگر از سازمان ها و ادارات با توجه به اينکه مجموعه اي از خدمات مورد نياز (واحدهاي اقامتي،حمل ونقل و...) گردشگران را بر عهده دارند و از عناصر سامانه گردشگري محسوب شده (مانند اداره کل راه و ترابري استان خراسان رضوي، فرودگاه ، راه آهن و...)، مرتبط با مديريت گردشگري مذهبي - فرهنگي شهر مي شوند؛ به علاوه اتحاديه ها و شرکت هاي تخصصي ديگري نيز (اتحاديه هتل داران ، هتل آپارتمان داران ، مهمان پذيران ، دفاتر خدمات مسافرتي و...)، مديريت بخشي از خدمات مورد نياز گردشگران را برآورده مي سازند؛ البته سازمان ها، مراکز ادارات ديگري(مانند محيط زيست ، صدا و سيما، نيروي انتظامي و...) به نوبه خود قسمتي از خدمات مورد نياز گردشگران را برآورده مي سازند و مرتبط با مديريت گردشگري مذهبي - فرهنگي شهر مي شوند( قاسمي، ١٣٨٧: ١٨ ).
بر اين اساس در زير براي تبيين ساختار مديريت سامانه گردشگري مذهبي - فرهنگي شهر مشهد، ابتدا به بررسي مديريت و عناصر سازماني هر يک از سازمان هايي که به طور مستقيم و يا غير مستقيم درگيرگردشگري شهر و يا منطقه مي باشند، پرداخته و در نهايت ، خلاءها و همپوشيهايي که هر يک از اين سازمانها با يکديگر دارند را شناخته و به ضرورت ايجاد مديريت يکپارچه در راستاي توسعه پايدار گردشگري پرداخته شده است .
٢. روش تحقيق
اين پژوهش با بهره گيري از روش پيمايشي و نيز اسنادي - کتابخانه اي انجام گرفته است . در واقع براي انجام اين پژوهش ، ابتدا مطالعات اکتشافي از اسناد تاريخي، منابع آماري، نقشه و... انجام گرفته و سپس با مطالعات ميداني(مشاهده ، پرسش نامه و...) فرآيند تحقيق تکميل شده است . تعيين حجم نمونه با بهره گيري از فرمول کوکران (فرمول زير) با توجه به جامعه آماري(متوسط گردشگران وارد شده طي دهه گذشته حدود چهارده ميليون گردشگر برآورد شده ) با احتمال ٩٥.٥درصد صحت در گفتار به صورت تصادفي از ميان گردشگران شهر مشهد انتخاب شده است . براي تجزيه و تحليل آمار و اطلاعات به دست آمده ، از نرم افزارهاي موجود رايانه اي(EXCEL,SPSS و...) استفاده شده است .
١. چند پارچگي در مديريت و سازمان هاي مرتبط با جاذبه هاي گردشگري مذهبي - فرهنگي مشهد
چندپارچگي در سازمانهايي است که مديريت جاذبه هاي گردشگري شهر و منطقه را عهده دارند، بيش از همه نمود دارد که از آن جمله مي توان به آستان قدس رضوي، شهرداري، ميراث فرهنگي، اوقاف و... اشاره کرد.
-آستان قدس رضوي
از نظر تاريخي اداره اين بارگاه در قرون اوليه اسلامي بر عهده کليداري بود که در ساعات خاصي از روز آن را ميگشود؛ وي بزرگ ساداتي بود که سرپرستي شيعيان طوس را نيز برعهده داشت . در دوره صفويه با رسميت يافتن مذهب تشيع در ايران ، توجه شيعيان به زيارت افزايش يافت و املاک زيادي وقف اين مجموعه گرديد، تا اينکه شاه عباس (٩٦٦ه .ق ) اقدام به تأسيس تشکيلات اداري براي رسيدگي منظم به اموري مانند وقف ، نذورات ، امکانات رفاهي زائران ، توسعه حرم و... در قالب کشيکها نمود. او خود را توليت آستان قدس ناميد و با انتصاب جانشيني(نائب التوليه ) سرپرستي اين مجموعه را به او سپرد و از آن زمان تا به حال ، اداره آستان قدس بر عهده متولي(نائب التوليه ) بود که از طرف شاه و يا اول شخص مملکت انتصاب ميشده است . اگر چه تشکيلات اداري آستان قدس از آن زمان تاکنون تغييرات زيادي ديده و آخرين آن در سال ١٣٨٣بازنگري و مکمل آيين نامه مورخ ١٣٧٧بوده است ؛ اما وجه مشترک همه آنها با اندکي تغيير، موروثي بودن مشاغل آن است [٥: ١٠٧-١٠١].
به هر حال قدرت اقتصادي - فرهنگي کنوني سازمان غير دولتي آستان قدس رضوي(مجموعه حرم ، تشکيلات اداري، موقوفات ، شرکت هاي اقتصادي، بخشهاي فرهنگي و...) از يک طرف ماحصل کارکرد(فرهنگي، اقتصادي و...) زيارت و گردشگري مذهبي - فرهنگي ميباشد که ريشه در باورهاي مذهبي - فرهنگي شيعه دوازده امامي(اعتقاد به امامت و...) دارد. توليت اين سازمان بر عهده رهبري نظام است ؛ ايشان اين سمت را بر عهده يکي از روحانيون شهر واگذار نموده است . وي در حال حاضر(سال ١٣٨٨) علاوه برتوليت آستان قدس رضوي، نماينده ولي فقيه در استان ، نماينده مجلس خبرگان ، عضو شوراي مصلحت نظام و... نيز ميباشد.
مسئولين آستان قدس رضوي در توجيه محبوبيت و رابطه عاطفي خود با حکومت ، به بيانات امام خميني (ره ) در جمع کارکنان آن سازمان استناد ميکنندکه فرموده اند‹‹ اصلا مرکز ايران آستان قدس است ››[٣:١٩]. و همچنين با توجه به حکم انتصاب توليت آستان قدس (درتاريخ ١٣٥٩.١.١٥) از طرف رهبر انقلاب اسلامي که صراحتا در آن حکم آمده که هيچ يک از نهادهاي جمهوري اسلامي، يا اشخاص عادي حق دخالت در موقوفات و ساير متعلقات آستان قدس را ندارند.
اين سازمان به دلايل متعدد از جمله داشتن حکم توليت (حکم بدون تاريخ ، تام الاختيار و...) از طرف مقام رهبري، نمايندگي ولايت فقيه ، نمايندگي مجلس خبرگان ، ثبات مديريتي ، درآمدهاي سرشار ناشي از عوايد وقف ، فعاليت هاي اقتصادي، اعانات و... از قدرت سياسي و اقتصادي قابل توجهي در سطح محلي(مشهد) و منطقه اي (استان ) و ملي و بين المللي برخوردار شده و در رقابت با ساير سازمان هاي مرتبط با گردشگري شهر و منطقه ، فاصله زيادي گرفته است . اين سازمان به صورت بسته عمل مي کند و در برنامه ريزيها و مسايل و مشکلات شهر و منطقه که قسمت عمده آن مرتبط با کارکردهاي گردشگري شهراست از خود تعامل و مشارکتي نشان نمي دهد(مانند عدم شرکت اين سازمان در جلسات کار گروه گردشگري که در محل استانداري جهت هماهنگي با سازمان هاي مرتبط با گردشگري شهر برگزار مي گردد).
• اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان خراسان
اين اداره در راستاي وظايف اصلي خود که همانا مديريت و توسعه گردشگري شهر و منطقه ، حفظ و احياء آثار تاريخي و... است ؛ مسئوليت سياست گذاري، بازاريابي، نظارت بر آموزش گردشگري، نظارت بر واحدهاي اقامتي(هتلها، هتل آپارتمانها، مهمانپذيرها، دفاتر خدمات مسافرتي ) و... که ازجمله ساختارهاي گردشگري شهر ميباشند را عهده دار است . در واقع هر چند مديريت بنيادي ترين جاذبه شهر(بارگاه حضرت رضا عليه السلام ) بر عهده آستان قدس رضوي است ، اما نظارت بر عناصر ثانويه گردشگري شهر بر عهده اين سازمان مي باشد و آن را مرتبط مستقيم با گردشگري مذهبي - فرهنگي شهر نموده است .
• اداره کل اوقاف و امور خيريه خراسان رضوي
اين اداره به جهت مديريت مستقيم بر بعضي از جاذبه شهر مشهد(گنبد خشتي، گنبد سبز، مدارس علميه نواب و عباسقلي خان )، نظارت بر حسينيه ها(يکي از واحدهاي اقامتي مورد استفاده زائران ) و نيز انجام فعاليت هاي عمراني همانند ساخت راه و زائرسرا، ايجاد بازار، اشتغال در پيرامون جاذبه هاي مذهبي - فرهنگي منطقه و نظاير آن به طور مستقيم با گردشگري مذهبي - فرهنگي شهر و منطقه ارتباط داشته است . اين سازمان توانسته در طول سال حدود هفت ميليون گردشگر مذهبي - فرهنگي را در بقاع متبرکه که توليت آن را عهده دار است ، جذب نمائيد(اداره کل اوقاف و امور خيريه استان خراسان رضوي، ١٣٨٧).
• شهرداري مشهد
اين سازمان علاوه بر نظارت بر بافت قديمي شهر که اهميت حفاظتي دارد، در خصوص امور زائران و گردشگري شهر نيز اعمال مديريت کرده و خدمات قابل توجهي را به گردشگران شهر ارائه ميدهد. شهرداري مشهد مديريت مستقيم تعدادي از جاذبه گردشگري شهر(کوهسنگي، فرهنگسراي بهشت ، وکيل آباد، پارک ملت و طرق ) را عهده دار است ؛ در عين حال ارائه خدمات به گردشگران مذهبي از طرف معاونت فرهنگي، اجتماعي اعمال ميگردد. مدير کل امور زائرين و گردشگري شهرداري زير نظر اين معاونت داراي ٤ اداره در زمينه هاي خدمات و امور زائرين ، اداره مراکز اقامتي و رفاهي، اداره امور گردشگري و اداره امور ميراث فرهنگي ميباشد.
البته بايد توجه داشت شهر مشهد در ايام اوج گردشگري خود(مذهبي، باستاني و فصل تابستان ) با انبوه عظيمي از گردشگران مذهبي - فرهنگي مواجه مي شود؛ بطوري که جمعيت حدود ٢.٤ ميليوني شهر تا حدود شش ميليون نفر افزايش پيدا ميکندو شهر با ناپايداري هاي متعدد زيست محيطي، کمبود مسکن ، اختلال در ارائه خدمات به شهروندان ، قطعي آب ، ترافيک و محدوديتهاي ترددي، سد معبر خيابانها، افزايش جرم و... مواجه ميگردد که عملا شهرداري کانون پاسخگويي به اين ناپايداريها است .
٢. چند پارچگي در مديريت واحدهاي اقامتي مشهد
تنوع واحدهاي اقامتي شهر مشهد با توجه به ساختار و کارکرد آن به نوبه خود چندپارچگي و تعدد مديريتي را در واحدهاي اقامتي شهر مشهد به وجود آورده است ؛ بطوريکه سازمانهاي متعددي همچون اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان مديريت هتلها، هتل آپارتمانها و مهمانپذيرها، شهرداري مديريت کمپ هاي زائر، اداره کل اوقاف و امور خيريه مديريت حسينيه ها، منازل شخصي، بخش خصوصي، مدارس (در فصل تابستان و ايام نوروز)، آموزش و پرورش و ساير سازمانهاي دولتي به صورت جداگانه مديريت زائر سراهاي تابعه خود را در شهر مشهد عهده دارند. اين در حالي است که منازل شخصي، مدارس و... نيز به نوبه خود چند پارچگي مديريتي را در بخش واحدهاي اقامتي ايجاد نموده اند.
بر اساس مطالعات به عمل آمده ، واحدهاي اقامتي شهر مشهد داراي ويژگيهاي خاص خود ميباشد؛ به طوريکه ضمن برخورداري از تنوع (هتلها، هتل آپارتمان ها، مهمانپذيرها، زائرسراها، حسينيه ها، خانه هاي اجاره اي، کمپها و...)، بيشترين تقاضاها را واحدهاي اقامتي ارزان قيمت ، داراي ظرفيت دستجمعي با امکانات پخت و پز، نزديکي به حرم مطهر، استقرار در مسير راههاي اصلي منتهي به پايانه مسافربري و... دارا مي باشند. بر اساس تحليل مکاني انجام گرفته با استفاده از(Arcgis) بيانگر آن است که ٦٧.٤٤ درصد
هتل ها،٨٤.٦٦ درصد هتل آپارتمانها، ٩٥ درصد مهمانپذيرها، ٩٨ درصد حسينه ها، ٩٧.٩٨ درصد منازل اجاره اي و٧٨.٢ درصد زائرسراها در شعاع ١ کيلومتري حرم مطهر استقرار يافته اند.
مأخذ: سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان خراسان رضوي، ١٣٨٧.
٣.چند پارچگي در مديريت واحدهاي پذيرايي مشهد
واحدهاي پذيرايي نيز از جمله عناصر سامانه گردشگري مي باشند؛ مديريت اين واحدها در داخل شهر بر عهده شهرداري مشهد و رسيدگي به مسائل بهداشتي آن بر عهده سازمان بهداشت و درمان است . به علاوه آموزش تخصصي آنها بر عهده اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان است ؛ البته مديريت رستورانهاي بين راهي نيز بر عهده اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان مي باشد، که هر يک به نوبه خود از جمله نمودهاي چندپارچگي در مديريت گردشگري شهر مشهد است .
بر اساس آمار و اطلاعات اخذ شده از اتحاديه رستوران داران شهر مشهد تا پايان سال ١٣٨٨، تعداد ٣٢٨ واحد پذيرايي در سطح شهر مشهد فعاليت داشته است (اتحاديه رستوران داران ، ١٣٨٨). البته واحدهاي پذيرايي مشهد نيز داراي ساختار خاص خود بوده چنانکه کارکرد اين واحدها، عمدتا(٩٧درصد) نقش آشپزخانه اي داشته و در جهت کاهش قيمت با يکديگر رقابت ميکنند؛ قيمت غذاها در شهر مشهد عليرغم نقش گردشگري آن از تمام نقاط ايران کمتر است ؛ پايين بودن هزينه پذيرايي و خوراک را مي توان در مواردي همچون هيأتي بودن ساختارگردشگري شهر، بالا بودن تقاضا، پائين بودن دستمزد نيروي انساني کم تخصص ، ورود کالاهاي قاچاق مواد غذايي مانند: برنج ، دام زنده ، چاي و... از کشورهاي همجوار و... جستجو کرد. پراکندگي فضايي رستوران هاي شهر مشهد در انطباق با بخش هاي زواري و جاذبه هاي گردشگري شهر است ؛ به طوريکه اگر دايره اي به شعاع هزار متر در پيرامون حرم مطهر ترسيم کنيم حدود ٣٠ درصد رستوران هاي شهر در اين محدوده قرار گرفته اند؛ حال اگر محوري از حرم مطهر تا وکيل آباد (يکي از مناطق گردشگري شهر) به عرض پانصد متر ترسيم کنيم ، حدود پنجاه درصد از رستوران هاي شهر در اين محدوده استقرار يافته اند. در واقع واحدهاي پذيرائي(رستوران ها)علاوه بر واحدهاي اقامتي (هتل ها و هتل آپارتمان هاي داراي رستوران ) عمدتا نيازهاي پذيرايي زائران و گردشگران مذهبي - فرهنگي شهر مشهد را مرتفع مينمايند. همچنين عمده هيأتهاي مذهبي و
