بخشی از مقاله
1 مقدمه
گردشگری بهعنوان یکی از مهمترین پدیدههای هزاره سوم، طی نیم قرن گذشته با رشد تصاعد گونه خود تأثیر بسزایی در رشد و پویایی اقتصادی و تبادلات فرهنگی کشورها داشته است. طبیعت گردشگری در هر جامعه، متأثر از عوامل پیچیده و درهم تنیده اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. به عبارت دیگر گردشگری دارای ابعاد مادی و معنوی است که هر کدام می توانند دیگری را مجذوب خود نمایند. در عین حال که می توان گردشگری را یک صنعت و فعالیت اقتصادی دانست ، همچنین مجموعه ای است پیچیده و متشکل از پدیده های اجتماعی که به صورت مستقیم و غیرمستقیم (حتی قبل از اقتصاد) فرهنگ و اجتماع را تحت تأثیر می گذارد ( برنز، .(125 :1385 آثار مثبت جهانگردی در کاهش تنش های سیاسی و تثبیت صلح جهانی مؤثر است. ورود گردشگران باعث بروز حس میهن دوستی و عرضه ی فرهنگ و افتخارات در مردم می شود و آنان سعی در ارائه ی هرچه بیشتر دستاوردهای خود در قالب صنایع دستی و هرآنچه ارزش هنری دارد، می کنند.
تغییر و تحول در کیفیت و سطح زندگی، الگوهای فرهنگی- رفتاری و نظام ارزشی، روابط خانوادگی، نگـرش هـا، آداب و سنن ساختار جامعه و به طور کلی تأثیر بر فرهنگ ساکنان محلی و یا گردشگران، از جمله تعاملاتی است که گردشگری بـین جامعه ی میزبان و میهمان پدید می آورد. از این رو گردشگری هم باعث رواج و تقویت عناصر فرهنگی مثبت می شود و هم ناهنجاری اجتماعی در یک فرهنگ را ایجاد می کند( سحابی و مرادی، .(1390
1
امروزه فرهنگ های مناطق و گروه های انسانی مختلف در تماس روزافزون با هم قرار گرفته اند، نکتـه ی مـورد بحـث تأثیر تماس و تلاقی فرهنگ هاست و این امر چالش فراوانی را در عرصـه ی فرهنـگ و تمـدن بشـری بوجـود آورده اسـت. گردشگر با عبور از مرزهای جغرافیایی و ورود به مجامع دیگر به دلیل تفاوت های فرهنگی با مقصد به تبـادل فرهنگـی مـی پردازد و گاهی آن را به چالش کشانده و پیامدهایی را از جمله جهانی شدن رقم مـی زنـد. تـاکنون تحقیقـات قابـل تـوجهی پیرامون گردشگری و فرهنگ انجام نشده، و در اکثر موارد به این موضوع به عنوان بخشی در پژوهش یا مقاله اشاراتی شـده است. در این تحقیق ضمن بررسی اثرات فرهنگی و اجتماعی گردشـگری، نقـش آن در ایجـاد تغییـرات فرهنگـی در اسـتان کرمان تحلیل می شود. متغیر های تحقیق همانگونه که اشاره شد ابعاد مثبت و منفـی فرهنگـی- اجتمـاعی گردشـگری بـه عنوان متغیر مستقل و تأثیر گذار و مقاصد گردشگری که در این تحقیق استان کرمان است، متغیر وابسته می باشند.
.2 گردشگری فرهنگی
گردشگری فرهنگی نوعی از گردشگری است که گردشگر را به فراگیری، آموزش، کنکاش و کسب تجربه درباره ی فرهنگ حال و گذشته ی جامعه ی مقصد و مقایسه ی آن با داشته ها و انگیزه های جامعه ی خود و دیگران وا می دارد و در واقع تجربه ی کیفی میان گردشگر و محیط مورد بازدید قرار می گیرد( رامشت، .(1 :1390 در بعد مفهومی گردشگری فرهنگی، حرکت انسان از مکان معمولی سکونت با هدف دیدار از جاذبه های فرهنگی و بدست آوردن اطلاعات و تجارب جدید برای ارضای نیازهای فرهنگی تعریف شده است. از نظر فنی، گردشگری فرهنگی حرکت انسان برای دیدن جاذبه های فرهنگی خاص همچون مکان های میراث فرهنگی، هنرها و نمایشها است که در خارج از محل سکونت واقع می شوند(.(Bachleitner, 1999: 201 همچنین از نظر باچلیتنر آثار گردشگری فرهنگی عبارتند از:
1. کشف دوباره ی آثار فرهنگی گمشده ی ساکنان محلی و اهمیت یافتن آن.
2. امکان توسعه ی آگاهی های منطقه ای در بعد فضایی و هویت فرهنگی و گسترش حس خوب تعلق به یک فرهنگ.
3. ایجاد زیربناهای اقتصادی در یک دوره ی بلند مدت.
4. افزایش اشتغال در یک اقتصاد در حال رکود.
گردشگری فرهنگی در کنار مزایای فرهنگی و اقتصادی، ممکن است مضراتی همچون تهاجم فرهنگی، تخریب آثار فرهنگی و ... به بار بیاورد. تهاجم فرهنگی ممکن است به واسطه ی افراط در ایجاد جذابیت گردشگری و برخورد بیش از حد تجارت مابانه با جلوه های فرهنگی در مقاصد گردشگری بوجود آید و اعتبار و اصالت مناسک مذهبی، آداب و رسوم، جشن ها و نمایش ها، صنایع دستی و ... بواسطه ی ارائه ی نامناسب آنها به عنوان جاذبه ی گردشگری از بین برود. تخریب آثار فرهنگی نیز ناشی از دیدار بیش از حد گردشگران از مکان های تاریخی و باستانی است که نگرشی غیر مسئولانه نسبت به ظرفیت پذیری منطقه مسبب آن است( پاپلی یزدی و سقایی، .(97 :1385
عادات اجتماعی و فرهنگ بومی و همه ی آنچه در آن به عنوان میراث فرهنگی تبلور می یابد از جاذبه ها و پتانسیل های گردشگری فرهنگی است. در جریان گردشگری فرهنگی همین جنبه های معنوی فرهنگ بومی و همچنین تبلور عینی آن به عنوان میراث فرهنگی از پارامتر های اساسی هستند که به شذت دارای اهمیت اقتصادی بوده و اطلاعات در آن به صورت دیداری منتقل می شود(بونی فیس، .(143 :1380
2
.3 معرفی منطقه ی مورد مطالعه و موقعیت تاریخی آن
کرمان پهناورترین استان ایران است. استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار گرفته جمعیت این استان در سال 1390 و براساس آمار مرکز آمار ایران برابر با 2 938 988 نفر بوده است و مرکز آن کلانشهر کرمان است. کرمان با مساحت بیش از 183/285 کیلومتر مربع و در برگرفتن بیش از 11 درصد از وسعت ایران یکی از پهناورترین استان های ایران میباشد. حد شمالی استان کرمان را بیرجند و استان یزد، جنوب استان هرمزگان، شرق سیستان و بلوچستان و غرب آن را استان فارس محدود می کنند( شکل .(1 از لحاظ تاریخی، سابقه سکونت در این ناحیه به هزاره چهارم پیش از میلاد می رسد. گنجینه های فرهنگی، تاریخی و معماری ارزشمندی در گذر زمان دراین استان پدید آمده که نمایان گر روند تاریخی و حیات اقتصادی ـ اجتماعی این منطقه است. استان کرمان همچنین بیش از 660 اثرملی ثبت شده دارد ( سایت استانداری کرمان).
×شکل - ×1 موقعیت جغرافیایی استان کرمان
×
به لحاظ گردشگری این استان غنی از اماکن و بناهای تاریخی و فرهنگی است. سرزمین کهنسال و پهناور کرمان در فلات ایران، یکی از قدیمی ترین کانون های مدنیت به شمار می آید. کشف دست ساخته های متنوع سنگی، سفالی و فلزی از هزاره ی چهارم پیش از میلاد مسیح از تپه ها و دشت های این سامان بیانگر آن است. همچنین کشف آثار گوناگون فرهنگی، هنری و صنعتی در مناطقی از جمله تپه یحیی در بافت، تل ابلیس جنوب کرمان و ... گواه ظهور زندگی اجتماعی در این پهنه از زمین است. این امر آنجا اهمیت می یابد که اگرچه زیبایی های طبیعی این استان نظیر کویر و کلوت های شهداد، آبشار راین و ... کم نمی باشد اما هدف بسیاری از گردشگران ضمن دیدار از منابع طبیعی، آشنایی با آداب و سنن و تمدن و فرهنگ این مرز و بوم است. چنانچه جشنواره های محلی گردشگری نظیر جشن گردوی بافت هرساله شاهد
3
میهمانان بسیاری از نقاط مختلف کشور می باشد. در چنین مراسم هایی گردشگر با دیدن نوع پوشش، زبان، صنایع دستی و
... از نزدیک فرهنگ منطقه را لمس می کند. این بازدیدها ضمن تعاملات اجتماعی، تبادلات فرهنگی نیز در پی خواهد داشت. به هر حال توسعه و گسترش گردشگری در یک منطقه و یا یک ناحیه، موجب تغییرات اجتماعی و فرهنگی آن منطقه گردیده و می بایست جهت جلوگیری از آثار منفی و نیز تقویت آثار مثبت آن در جامعه ی میزبان مورد بررسی و ملاحظه قرار گیرند.
. 1 .3 جاذبه های طبیعی استان کرمان
استان کرمان با توجه به ویژگی های طبیعی خود از دشت های مرتفع و فضاهای کویری گسترده ای برخوردار است که برخی از آن ها هم چون دشت ها و مناطق ییلاقی، مورد استفاده وسیع گردشگری قرار می گیرند و برخی دیگر هم چون فضاهای کویری مورد استفاده ی تورهای کویری در صنعت گردشگری ایران قرار می گیرند. کویر شهداد، قله های مرتفع و برف گیر هزار، دریاچه ی زیبای هامون، چشمه های متعدد آب معدنی از جمله منابع طبیعی گردشگری استان کرمان هستند.
.2 .3 جاذبه های اجتماعی استان کرمان
شیوه معیشت عشایر، جشن ها و آیین های سنتی و باستانی، غذاهای محلی، شیرینی های خانگی و آداب و رسوم حاکم بر مراسم های مختلف از جمله جاذبه های اجتماعی مناطق مختلف ایران هستندکه همگی برآیند شیوه زندگی اجتماعی مردمان هر ناحیه است. زیست بوم های عشایری از فضاهای جالب توجه استان کرمان است که می تواند در خدمت توسعه گردشگری قرار بگیرد. در استان کرمان همانند دیگر مناطق ایران جشن ها و آیین ها به سه دسته ی ملی، محلی و مذهبی تقسیم می شوند که در میان جشن های ملی؛ نوروز باستانی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. استان کرمان همانند سایر استان های ایران؛ از انواع غذاهای سنتی و خوش طعم برخوردار است که برخی از آنها در مناسبتهای ویژه و تعداد بسیاری نیز به شکل عادی در طی سال تهیه میشود. استان کرمان در لایه های مختلف اجتماعی خود از جاذبه های کم نظیر و زیبایی برخوردار است که آشنایی با آن ها از مهم ترین ویژگی های گردشگری اجتماعی است. بیش از 110 دانشگاه و مرکز آموزشی عالی، 700 مسجد، 400 کانون فرهنگی و هنری در مساجد و 122 کتابخانه از جمله ظرفیت های فرهنگی و هنری استان کرمان بشمار می روند.
.4 اثرات فرهنگی و اجتماعی گردشگری
اثرات گردشگری بر فرهنگ و اجتماع غیرملموس و در روندی طولانی و به آرامی و ممکن است به صورت ناخواسته و ناخودآگاه صورت می گیرد. گردشگری دارای آثار فرهنگی و اجتماعی متعددی است که بی توجهی به آن می تواند پیامدهای نامطلوبی در پی داشته باشد. منظور از اثرات اجتماعی گردشگری تغییراتی است که در زندگی مردم جامعه ی میزبان به وجود می آید و این تغییر به دلیل تماس مستقیم میزبانان و گردشگران با یکدیگر است و منظور از اثرات فرهنگی تغییراتی است که در هنر ، آداب و رسوم و معماری و سایر ابعاد فرهنگ مردم ساکن در جامعه میزبان رخ می دهد( سحابی و مرادی،.(1390
