بخشی از مقاله

بـرنــامــه ارتقاء فرهنگ و سواد تغذيه اي جامعه


موضوع بند «ب» ماده 84 قانون برنامه چهارم توسعه

پيشگفتار:
به استناد بند ب ماده 84 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، تدوين برنامه ارتقاء فرهنگ و سواد تغذيه اي جامعه با همكاري دستگاه هاي ذيربط، به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي محول گرديد كه با تشكيل كميته فرابخشي برنامه مذكور را تدوين نمايد. سند پيوست حاصل اين همكاري و مشاركت صميمانه است.


جــاي دارد از آقـــاي دكتر علي اكبر سياري معاون محترم هماهنگي و دبير مجامع، خانم ها دكتر ربابه شيخ الاسلام مدير كل و زهرا عبداللهي معاون محترم دفتر بهبود تغذيه جامعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، آقايان حسين محمد عليزاده هنجني و مجيد مزيد آبادي فراهاني از سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور، دكتر حميد صاحب و دكتر اميد زماني از سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران كه در تهيه اين سند مشاركت داشته اند تشكر و قدرداني نمايم. اميد است با همكاري بخش هاي مختلف در جهت ارتقاء فرهنگ و سواد تغذيه اي جامعه گام هاي اساسي و موثر برداشته شود.

دكتر مسعود پزشكيان
وزير

مقدمه:
يكي از مهمترين عوامل شكل دهنده الگوي غذايي جامعه، مجموعه عادات و فرهنگ غذا و تغذيه ای افراد آن جامعه است اين عادات از بدو تولد در درون خانواده شكل مي گيرد كه خود وابسته به بستري است كه جامعه فراهم مي آورد. اما مجموعه عواملي كه اين بستر را مي سازد از فرهنگ و آداب و سنن هر جامعه گرفته شده است كه خود تحت تأثير وضعيت جغرافياي، فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و آگاهيهاي تغذيه اي در افراد جامعه است.


اطلاعات موجود حاكي از آن است كه در حال حاضر در كشور ما روند بيماري هاي مزمن هشدار دهنده است. چاقي و اضافه وزن در درصد بالايي از جمعيت كشور وجود دارد كه خود زمينه ساز بيماري هاي قلبي و عروقي، ديابت و انواع سرطان هاست و از دلايل عمده آن تغيير الگوي مصرف و رفتارهاي نامطلوب غذايي است. از سوي ديگر در زمينه بروز سوء تغذيه در كودكان و كمبود ريزمغذي ها (كمبود آهن، روي، ويتامين هاي A و D، B2 و كلسيم) در گروه هاي مختلف جامعه، باورها و رفتارهاي غذايي مردم و ناآگاهي هاي تغذيه اي جامعه يكي از عوامل اساسي است.


تحقـيـقات نشــان داده است كه خانوارها از مواد غذايی و مغذي محدود موجود در خانواده نيز استفاده بهينه نمي كنند. بنابراين مي توانيم دريابيم كه تنها دسترسي اقتصادي به منابع غذايي، لزوما" استفاده مناسب و بهينه از منابع موجود در خانوار را تأمين نمي كند بلكه نكته اصلي، سازگار نمودن شيوه و فرهنگ غذا خوردن با سلامتي است و قطعا" مراقبت و تأمين سلامت كودكان، نوجوانان و زنان كه افراد در معرض خطر هستند از اولويت به سزايي برخوردار مي باشد.
در سطح كشور سازمانهاي مختلفي در امر فرهنگ و سواد غذا و تغذيه اي جامعه نقش آفرين هستند. ذيلا" به وضعيت موجود فعاليتهاي هر يك پرداخته مي شود.


در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، زيرمجموعه هاي مختلفي از جمله معاونت سلامت دست اندركار آموزش هستند. در اين مجموعه با بكارگيري توان موجود در بخش بهداشت، شامل حدود 25000 واحد بهداشتي ـ درماني و حدود 60 تا 70 هزار نفر از افراد شامل بهورز، كاردان، كارشناس و پزشك آموزشهاي مرتبط با غذا و تغذيه در سطح كشور به افراد، بويژه گروههاي آسيب پذير ارائه مي گردد. بعلاوه با در نظر گرفته شدن دفتر بهبود تغذيه جامعه در چارت تشكيلاتي اين وزارتخانه، اهميت موضوع پذيرفته شده است.


دفتر بهبود تغذيه جامعه در سال هاي اخير برنامه هاي فراگير و متعددي را با همكاري بخش هاي مختلف، از جمله برنامه مشاركتي و حمايتي كاهش سوء تغذيه كودكان، پيشگيري و كنترل اختلالات ناشي از كمبود يد، اجراي طرح آهن ياري دختران دبيرستان ها، غني سازي مواد غذايي با ريزمغذي ها از جمله غني سازي آرد با آهن و اسيد فوليك، برگزاري كارگاه هاي آموزشي تغذيه و رشد كودكان ويژه پزشكان و آموزش كاركنان بهداشتي درماني و كاركنان ساير بخش ها در زمينه هاي مختلف تغذيه را طراحي و اجرا نموده است.


آموزش و پرورش نيز كه بعنوان يكي از مهمترين عوامل مؤثر در توسعه كشورها شناخته مي شود. از آنجايي كه دانش آموزان و اولياي آنها و كاركنان مدارس، بخش قابل توجهي از جمعيت كشور را در برمي گيرند، از اين رو آموزش اطلاعات صحيح غذا و تغذيه اي به حدود 18 ميليون دانش آموز و يك ميليون معلم، تأثير چشمگيري بر سلامت جامعه خواهد داشت. آموزشهاي صورت گرفته در زير مجموعه اين وزارتخانه طي سالهاي 79-75 بيشتر دانش آموزان مدارس، معلمان، كارشناسان بهداشت و تغذيه، سرايداران و خدمتگذاران را در بر مي گرفته است كه در قالب طرحهاي بهداشتياران، تربيت مدرس، آموزش غذا و تغذيه، برگزاري كارگاه آموزشي تغذيه، طرح آهن ياري، آموزش ضمن خدمت تغذيه و بهداشت، طرح شير در مدرسه صورت گرفته است. همچنين همكاري در تأليف كتب درسي و تهيه و انتشار جزوات و بروشورها نيز در دستور كار اين وزارتخانه قرار داشته اند.


سازمان نهضت سوادآموزي كه آموزش بخشي از بزرگسالان كشور را بر عهده دارد مي تواند نقش تعيين كننده‌اي در آموزش سواد تغذيه اي داشته باشد. اگرچه سهم اين سازمان مي تواند در آموزش سواد تغذيه اي قابل توجه باشد اما مطالعه جامعي در خصوص حجم فعاليتها و ميزان اثربخشي آنها در دست نيست.
سازمان صدا و سيما از جمله مراكزي است كه بويژه در سالهاي اخير سهم آن در فرهنگ سازي بيشتر مورد توجه قرار گرفته است. صداي جمهوري اسلامي ايران طي سالهاي 81-1379 در حدود 117 برنامه و سيماي جمهوري اسلامي ايران در طي اين مدت 416 برنامه باعنوان غذا و تغذيه داشته است.


فعاليتهاي سازمان بهزيستي بعنوان يكي از سازمانهاي ذيربط با گروههاي آسيب ديده و آسيب پذير جامعه، در سالهاي گذشته در قالب تهيه جزوات، پمفلت و تدوين و چاپ مجموعه هاي آموزشي محدود بوده است. همچنين در اين زمينه غذا و تغذيه طرحهاي تحقيقاتي متعددي نيز اجرا شده است و همايشهايي نيز با موضوعيت غذا و تغذيه و بهداشت توسط اين سازمان اجرا شده است. سازماندهي اين مجموعه نيز به گونه اي است كه مراكز بهزيستي از نظر تغذيه تحت نظارت قرار دارند.


انستيتو تحقيقات تغذيه‌اي و صنايع غذايي كشور بعنوان يك مركز پژوهشي علمي و در عين حال نقش آفرين در آموزش تخصصي غذا و تغذيه شناخته مي شود. در حوزه آموزش عمومي و فرهنگ سازي تغذيه اي نقش اين انستيتو از موضع اصلاح سواد تخصصي و در عين حال حضور تخصصي در آموزشهاي عمومي قابل توجه است. در اين سازمان در سالهاي اخير گروه تخصصي ويژه اي تحت عنوان تحقيقات آموزش همگاني مورد توجه قرار گرفته است. از جمله فعاليتهاي اين مجموعه طي سالهاي 81-1378 را مي توان تعداد زيادي برنامه در صدا و سيما بعلاوه نشر چندين مقاله علمي و آموزشي و تعدادي فيلم و همينطور سمينار

برشمرد. مركز امور مشاركت زنان نيز از جمله مراكز مرتبط با فرهنگ و سواد تغذيه اي جامعه شناخته مي شود كه اگرچه سهم آن در آموزش زنان بطور عام بسيار قابل توجه است اما گزارش خاصي در اين زمينه در دسترس نيست. اما جمع بندي وضع موجود در حوزه فرهنگ و سواد غذا و تغذيه اي جامعه عليرغم

وجود و حضور سازمانهاي متعدد در اين عرصه وضعيت مطلوبي را نشان نمي دهد. واقعيت آن است كه اصولا" خود نوع نگاه به فرهنگ و سواد تغذيه اي از موضع تمركزگرايانه دولتي و عمومي و تعريف نقش عمده فقط براي تعدادي سازمان و وزارتخانه بيانگر ورود به موضوع از نقطه اي غير فراگير است. چرا كه اگرچه اين سازمانها داراي نقش جدي در فرهنگ و سواد تغذيه اي جامعه هستند اما بطور بديهي حوزه فرهنگ حوزه اي متعامل بين جامعه و نهادهاي فعال در آن است. بعلاوه بجز معدودي در اغلب موارد ارزيابي ميزان اثربخشي برنامه هاي آموزشي اجرا شده ارزيابي نشده است.


نتيجه آنكه عليرغم فعاليتهاي مراكز متعدد در زمينه آموزش و سواد غذا و تغذيه اي، اين حوزه بعنوان يكي از نقاط مهم و اثرگذار و در عين نيازمند به اصلاح و تكميل در نگرشها و كاركردها شناخته مي شود. چرا كه بروندارهاي آن يعني رفتار غذا و تغذيه اي جامعه همچنان منطبق بر الگوهاي علمي نبوده است. اين امر آنگاه اهميت بيشتري مي يابد كه در نظر داشته باشيم، جامعه ايران دوره گذار تغذيه اي را در بخشي از خود تجربه مي نمايد و در اين ميان وجود نگره ها و آموزه هاي منسجم و متناسب با پس زمينه هاي فرهنگي و سنتي جامعه داراي اثرگذاري بالايي در جهت دادن به رفتارهاي تغذيه اي جامعه است. از علائم ناكافي بودن و عدم انسجام در آموزشها مي توان دوگانگي در نگاه و رفتار مراكز علمي با سياستگذاري و اجرايي را در امر مصرف و تبليغات كالاهاي غذايي مثل روغن هاي نباتي، تنقلات و ... مشاهده نمود.


بنظر مي رسد امر آموزش و فرهنگ تغذيه اي اولا" نيازمند انسجام و ثانيا" انطباق با موازين علمي متناسب با بستر فرهنگي و سنتي جامعه مي باشد كه در عين حال در قالب برنامه هاي فراگير و نه موارد محدود و معدود طراحي و اجرا گردد.

محدوديت ها و تنگناها:
- شناخت ناكافي از وضعيت ميزان آگاهي ، نگرش و عملكرد مردم و سياستگذاران در زمينه موضوعات مختلف تغذيه.
- نبود راهنمای غذايی در کشور که موجب عدم هماهنگی در برنامه های آموزش همگانی تغذيه شده است.
- ناکافی بودن آگاهی های تغذيه ای گروههاي مختلف جامعه.
- وجود بعضی از عادات و رفتارهای غذايی غلط در کشور که از يک طرف سوء تغذيه و کمبود ريز مغذی ها و از سوی ديگر روند رو به گسترش بيماريهای مزمن را سبب شده است.


- نامتعادل بودن الگوي مصرف گروههاي غذايي.
- کم توجهی به مسائل زيستی و سلامت غذا و تغذيه‌اي در بخشی از آموزشها و تبليغات رسانه ای
- کم توجهی به سفره ايرانی بعنوان يکی از روشهای نهادينه شده در بهبود سبک مصرف مواد غذايی.
- متناسب نبودن آموزشها با نيازهاي جامعه
- عدم پايش و ارزشيابي برنامه هاي آموزشي غذا و تغذيه.

هدف كلي:
ارتقای فرهنگ و سواد غذا و تغذيه ای

راهبردها:
- آموزش همگاني ثمربخش
- آموزش گروههاي خاص موثر بر فرهنگ و سواد غذا و تغذيه اي جامعه .


- جلب مشاركت و همكاريهاي بين بخشي.
اهداف كمي:
- افزايش آگاهي هاي تغذيه اي افراد جامعه در مورد اصول تغذيه صحيح به 20% وضع موجود.


- اصلاح نگرش و عملكرد گروههاي مختلف جامعه در مورد تغذيه صحيح به ميزان 15% .
- افزايش آگاهي هاي تغذيه اي والدين در مورد پايش رشد و تغذيه كودك به 30% وضع موجود.
- افزايش تنوع و تعداد برنامه هاي صدا و سيما براي ارتقاء فرهنگ و سواد غذا و تغذيه به ميزان 30% وضع موجود
- افزايش آگاهي سياستگذاران و مسئولان مرتبط با سلامت تغذيه اي جامعه در بخش هاي ذيربط به ميزان 20% وضع موجود.
- افزايش تعداد برونداد حوزه هاي مختلف سياستگذاري در راستاي تغذيه سالم.
سياست هاي اجرايي:


1- سازماندهي و جهت دهي به اطلاع رساني و آموزش تغذيه متعادل و سالم ذيل شورايعالي سلامت و امنيت غذایي
2- جلب همكاري سازمانها و ابزارهاي اطلاع رساني و آموزش سطح ملي، زير ملي و منطقه ای
3- استفاده از شبكه PHC در آموزشهاي تغذيه اي و بهداشت مواد غذايي، پايش بيماريهاي ناشي از غذا و …


4- اختصاص زمان پخش مناسب و كافي در ساعات پر بيننده به برنامه هاي آموزش غذا و تغذيه .
5- آموزش مورد نياز براي مسئولين فني و مديران كارخانه ها، كاركنان بهداشتي درماني و كاركنان ساير بخش ها


6- تمرکز سياستگذاريها و فعاليت های آموزشی به غذا و تغذيه و هدفمند نمودن آنها
7- نظارت متمرکزبر برنامه های آموزشی وتبليغاتی مرتبط با غذا و تغذيه بويژه در رسانه‌هاي جمعي
8- استفاده از بستر های فرهنگی و سنتی جامعه در جهت آموزش و ارتقاء سطح سواد تغذيه ای
9- توسعه فرهنگ عرضه و مصرف مواد غذايی سنتی وبومی


اقدامات دستگاه هاي اجرايي:
• وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي :
1. تدوين سياست جامع آموزش و فرهنگ سازي غذا و تغذيه در كشور .


2. بازنگري دوره هاي درسي پزشكان و پيراپزشكان و به روز كردن مطالب غذا و تغذيه اي آنها.


3. تدوين دوره جامع بازآموزي پزشكان و پيراپزشكان در مورد غذا و تغذيه و پيگيري تشكيل كلاسها .
4. نظارت بر هر نوع تبليغ كالاهاي خوراكي از تمامي رسانه هاي موجود و صدور مجوز براي تبليغ مواد غذايي براساس قوانين موجود .
5. بكارگيري كارشناس تغذيه در نظام ارائه خدمات بهداشتي درماني (شبكه هاي بهداشتي- درماني كشور) متناسب با سطح بندي آن .
6. نظارت بر برنامه هاي آموزشي دانشگاههاي علوم پزشكي كشور در خصوص غذا و تغذيه .


7. ارائه الگوي استاني براي جيره ميان وعده غذايي دانش آموزان با توجه به نيازهاي تغذيه اي آنان .
8. تدوين و ارسال مطالب آموزشي غذا و تغذيه (پمفلت، پوستر و ...) و ارسال آن به خانوارها.
9. پايش و ارزشيابي برنامه هاي آموزشي غذا و تغذيه .

• انستيتو تحقيقات تغذيه اي و صنايع غذايي كشور :
1. تشكيل گروه آموزش و اطلاع رساني همگاني در مورد غذا و تغذيه.
2. تهيه بانك اطلاعاتي در زمينه آموزش غذا و تغذيه.
3. سنجش نيازهاي آموزشي جامعه.
4. شناخت وضعيت موجود آگاهي و سواد تغذيه اي جامعه از طريق بررسي اگاهي، نگرش و عملكرد مردم و سياستگذاران در زمينه موضوعات مختلف غذا و تغذيه.

• وزارت آموزش و پرورش
1. بكارگيري برنامه تغذيه رايگان مدارس جهت فرهنگ سازي تغذيه اي .
2. گنجاندن مباحث غذا و تغذيه در دوره هاي مدون بازآموزي كاركنان آموزشي

آموزش و پرورش.
3. تدوين برنامه تغذيه رايگان مدارس از نظر نوع و مقدار براساس آخرين يافته هاي علمي و پژوهشهاي كاربردي ملي و منطقه اي .
4. همكاري در اجراي الگوي استاني براي جيره ميان وعده غذايي دانش آموزان با توجه به نيازهاي تغذيه آنان.
5. لحاظ نمودن مباحث غذا و تغذيه در مراحل مختلف بازنگري و تدوين كتب درسي .


6. تقويت درس بهداشت و لحاظ نمودن بحث غذا و تغذيه در آن .
7. همكاري با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي در اطلاع رساني خانوار.

 

• نهضت سواد آموزي :
1. تدوين كتابهاي آموزشي حاوي مطالب غذا و تغذيه براي نوسوادان براي مقاطع مختلف .
2. گنجاندن مباحث غذا و تغذيه براي بازآموزي آموزش ياران .

• سازمان صدا و سيماي جمهوري اسلامي ايران:
1. تقويت فعاليت هاي آموزشي غذا و تغذيه و هدفمند نمودن آنها .
2. اصلاح و بازنگري سياست هاي جاري در امر تبليغات غذا و تغذيه .


3. همكاري در اجراي سياست جامع آموزش و فرهنگ سازي غذا و تغذيه كشور با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي .
4. تهيه و پخش تيزرهاي آموزشي تلويزيوني، تهيه و چاپ مطالب آموزشي مناسب براي آموزش همگاني
•همكاري چند وزارت/سازمان (چندبخشي) :


1. بكارگيري كارشناس تغذيه در كليه واحدها و مراكزي كه خدمات غذايي همگاني دارند از جمله دانشگاهها، مهد كودكها، كارخانه ها، بيمارستانها، مراكز نگهداري سالمندان، .... (مسئول وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي با همكاري كليه وزارت/سازمانهاي ذيربط).
2. گنجانيدن آموزش غذا و تغذيه در كليه دوره هاي بازآموزي و آموزش ضمن خدمت، كارآموزي بدو استخدام كليه كاركنان دولت (مسئول وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي با همكاري وزارت آموزش و پرورش، نيروهاي نظامي و انتظامي و كليه وزارت/سازمانهاي ذيربط).
3. تدوين جزوات آموزشي غذا و تغذيه به صورت پوستر، پمفلت و .... (مسئول وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي با همكاري انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور).


4. ارائه الگوي استاني براي جيره ميان وعده غذايي دانش آموزان با توجه به نيازهاي تغذيه اي آنان (مسئول وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي با همكاري انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور)
5. لحاظ نمودن مباحث غذا و تغذيه در مراحل م

ختلف بازنگري و تدوين كتب درسي (مسئول وزارت آموزش و پرورش با همكاري وزارت بهداشت و انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور
6. استفاده از خدمات تخصصي بازاريابي اجتماعي و ارتباطات سلامت.

منابع:
1- گزارش نهايي وضعيت آموزش غذا و تغذيه در كشور، دبيرخانه شوراي غذا و تغذيه كشور، انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور، سال 1382.
2- برنامه درون بخشي بهبود تغذيه جامعه در برنامه چهارم توسعه، دفتر بهبود تغذيه جامعه، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي سال 1383.
3- سند فرابخشي امنيت غذا و تغذيه در برنامه چهارم توسعه، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، سال 1383.
4- گزارش نهايي چهل و نهمين اجلاس روساي دانشگاه هاي علوم پزشكي و خدمات بهداشتي درماني كشور، راهكارهاي بهبود تغذيه جامعه، دفتر بهبود تغذيه جامعه، سال 1383.
5- گزارش بررسي ملي تعيين وضعيت ريزمغذي هاي آهن، روي، ويتامين A و D در 11 اقليم كشور، دفتر بهبود تغذيه جامعه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور، سال 1382.
6- طرح جامع مطالعات مصرف مواد غذايي و تغذيه در كشور، انستيتو تحقيقات تغذيه و صنايع غذايي كشور، سال 81-1379.

در متن اصلی مقاله به هم ریختگی وجود ندارد. برای مطالعه بیشتر مقاله آن را خریداری کنید