بخشی از مقاله
باغ وحشها براي آموزش و تفريح بازديد كنندگان و كارهاي علمي‌روي حيوانات داير مي‌شوند. بسياري از حيوانات از قسمتهايي از جهان آورده مي‌شوند كه بازديد كنندگان امكان يا ضرورت مسافرت به آن مناطق را نمي‌يابند . در باغ وحشها ، حيوانات در جايگاههايي نگهداري مي‌شوند كه تا حدود امكان به زيستگاه طبيعي و اصلي آنها شباهت داشته باشد. باغ وحشها همچنين از نظر تكثير و پرورش حيوانات نادر و كمياب نقش بزرگي ايفا نمايند. سرزمين ايران هم كه به دليل موقعيت جغرافيايي منحصر به فرد خود داراي تنوع قابل توجهي از گونه هاي جانوري با خاستگاه جغرافيايي متفاوت است. نياز به مكانهايي همچو باغ وحش دارد تا بتواند از گونه هايي كه در سطح جهان نا ياب و منحصر به فرد و در معرض خطر انقراض هستند نگهداري و مراقبت كند. از اين رو شناخت باغ وحشها و اهدافشان و كسب اطلاعاتي دقيق از وضعيت گونه هاي موجود در اين مكانها ، ضروري به نظر مي‌رسد.
مقدمه
پرندگان و حيوانات از دير باز مورد توجه خاص و احترام ايرانيان بوده اند ، به نحوي كه در روزگار هخامنشيان، برخي از آنان حتي جنبه تقدس يافته و هنرمندان تصوير آنها راروي ديوار كاخها و معابد نقش مي‌كردند . علاوه بر آن، تصاوير اين حيوانات و پرندگان به اصطلاح مقدس راگاه از سنگ ، نقره ، طلا ومفرغ مي‌ساختند ، يا تصوير آنها را بر آثار هندي خود نقش مي‌كردند . عقاب و شاهين به خاطر بلند پروازي و تيز هوشي و تيز جنگي ، غالباّ به صورت تك تك و زماني باهم ، در يك اثر هنري جلوه گري مي‌كنند .
ا پيشرفت علوم و پي ريزي دانش اكولوژي و توسعه آن كه نقش و اهميت و جايگاه ويژه كليه مجموعه حياتي طبيعت و تاثيرات آنها را بر يكديگر آشكارتر گرداند ، نقش پرندگان در زندگي انسان اهميت بيشتري يافت . مطالعه در زمينه كنترل بيماريها و آفات كشاورزي توسط پرندگان ، اهميت آنها رادو چندان كرده ، زيرا به طوري كه آشكار شده ، پرندگان در زمره مهمترين عوامل كنترل كننده آفات نباتي قرار دارند . پرندگان علاوه بر دانه خواري و نتيجتاّ كنترل علفهاي هرز ، ناقلين بيماريها و بسياري از حشرات مضر را نيز كنترل مي‌كنند . ذكر اين مطلب ضروري است كه بسياري از پرندگان دانه خور ، خساراتي هم به مزارع وارد مي‌كنند، ولي بر خلاف تصور عموم ، حتي اگر شواهد متعددي در مورد نقش زيانبار پرندگان براي محصولات زراعي بيش از آنچه موجود است در دست باشد، باز هم نمي‌توان از ارزشهاي بي شمار آنها چشم پوشيد . اصولأّ در مقايسه با ارزشهاي متعدد پرندگان در زمينه سالم سازي محيط زيست خسارات آنها جداّ قابل اغماض است . از طرف ديگر ، اهميت اقتصادي پرندگان وحشي و اهلي براي انسان به عنوان منبع تامين پروتئين ، آنچنان روشن است كه بي نياز از توضيح است . تنها با توجه به نقش پرندگان در طبيعت است كه مي‌توان به ارزش وجودي و اهميت واقعي آنها پي برد .
انسان شهر نشين امروز ، براي جبران دست كم برخي از زيانكاريها و لطمات هولناكي كه به طبيعت وارد آورده است ، مي‌بايست دست به تمهيدات براي حفظ تنوع زيستي زده و سعي در نگهداري بازمانده هاي طبيعت داشته باشد. ايجاد باغ وحش ها ، از جمله اين تمهيدات است . متاسفانه ، شناخت و آگاهي مردم ايران از باغ وحش ها بسيار اندك است .
در باغ وحش تهران ، حدود 30 گونه پرنده وجود دارد كه در شرايطي كه چندان هم مناسب نيست به حيات خود ادامه مي‌دهند . اميد است كه با ارائه مطالبي در زمينه وضعيت پرندگان باغ وحش تهران ، باتوجه به اهداف حفاظتي ، تحقيقاتي ، آموزشي و تفريحي باغ وحش ها ، شرايط مساعدي براي نگهداري پرندگان فراهم گردد.
فصل اول
كليات
1-1- هدف
پرندگان كه گروه عظيمي‌از جانوران مهره دار را تشكيل مي‌دهند ، داراي نقش و اهميت ويژه اي در طبيعت هستند . در حقيقت پرندگان باز گوكننده و نمايانگر وضعيت اكولوژي محيط زيستشان هستند . بنابراين يك پرنده شناس بايد يك محيط شناس خوب نيز باشد و اينجاست كه پيوستگي مسائل زيست محيطي روشن مي‌گردد . وجود گونه هايي از پرندگان در باغ وحش تهران و شرايط زيستي آنها در اسارت ، نگارنده را بر آن داشت تا پژوهش خود را بر اين اساس قرار دهد. با اين اميد كه كارشناسان علاقه مندان و دست اندركاران محيط زيست به باغ وحش ها، به عنوان مكاني مهم و حساس براي حفظ و بقاي گونه هاي مختلف جانوري توجه داشته باشند.
1-2- پيشينه تحقيق
در تابستان 1378 ، خانم مهندس علي عسگري ، وضعيت باغ وحشهاي ايران را از زمان پيدايش تا كنون مورد بررسي قرار دادند ، غير از اين ، هيچگونه پيشينه تحقيقي در رابطه با اين موضوع موجود نمي‌باشد .
1-3- روش كار و تحقيق
بازديد چند مرحله اي از باغ وحش تهران و مراجعه به كتابخانه ها ، روش جمع آوري اطلاعات براي انجام اين پروژه بوده است . كتابخانه ها و سازمانها و مراكز مراجعه شده ، شامل موارد زير مي‌باشد :
- اداره كل منابع طبيعي استان تهران
- كتابخانه موزه آثار طبيعي و حيات وحش دارآباد
- كتابخانه سازمان حفاظت محيط زيست
- كتابخانه دانشكده منابع طبيعي دانشگاه تهران
- باغ وحش تهران
فصل دوم
معرفي باغ وحشها و اهداف آنها
2-1- باغ وحش و سابقه تاريخي آن
نخستين باغ وحشي كه تاريخ به آن اشاره مي‌كند ، باغ شعور است كه 1100 سال قبل از ميلاد به وسيله نخستين پادشاه سلسه چو در چين ايجاد شد . در قرن هاي بعد نيز باغ وحش هايي به عناوين و اشكال گوناگون از جمله پاركهاي پادشاهان و رجال ، كارناوال و سيرك به وجود آمده است ، ظهور باغ باغ وحش به شكل عمومي‌و عام المنفعه آن از زماني آغاز شد كه محققين مبتكر ، جانوران عجيب و غريبي را از كشورها و مناطق ناشناخته به همراه مي‌آورند و مردم براي ارضاي حس كنجكاوي به تماشاي آنها مي‌شتافتند . البته اين سيستم به يك موزه زنده شبيه تر بود تا به باغ وحش به معناي امروزي آن ، در اين باغ وحشها حيوانات را در قفس هايي كه فقط به اندازه جثه آنها گنجايش داشت نگهداري مي‌نمودند . امروزه اينگونه قفس ها تقريباّ از ميان رفته است و تمايل عمومي‌بر آن است براي كليه جانوران محيطي فراهم شود ، كه به زادگاه و زيستگاه طبيعي آنها شباهت داشته باشد ولي اين منظور هنوز در اكثر باغ وحش ها بيشتر به وسيله تزئينات مصنوعي و اشكال معماري و بعضاّ با گياهان گوناگون تامين مي‌شود و در نتيجه گرچه بعضي از تماشاگران اين محيط را طبيعي و مناسب تشخيص مي‌دهند ولي براي حيوانات درون آن همچنان به منزله قفس است . براي نگهداري از حيوانات صرفاّ تغذيه مناسب و بهداشت كافي نيست بلكه بايد پا به پاي آن براي ارضاي عادات بيولوژيكي حيوانات مثلاّ از لحاظ گروه بندي ، خوابيدن ، تميز كردن و پاسداري قلمرو نيز وقت كافي مبذول گردد .
به دليل آگاهي از علاقه وافر ايرانيان به شكار و سر و كار داشتن آنها با حيوانات تا آن حد كه بعضي از آنها را سمبل قرار داده اند ، مي‌توان يقين حاصل كرد كه در ايران پيش از اسلام ، باغ وحش وجود داشته است و اعراب فن تاسيس و اداره آن را مانند فنون ديگر ، از ايرانيان آ موختند و بنا به ذوق و سليقه و فرهنگ خود در آن تغييراتي دادند.
دررستم التواريخ كه نوشته اي است طنز گونه آمده است :« شاه سلطان حسين صفوي هم باغ وحشي داشت كه در آن از انواع قوش ها ، تازي ها و سگان شير گير پلنگ فرسا ، فيلان مست منگلوسي ، اسب هاي برق رفتار ، تذروهاي خوش رنگ ، بوقلمون ها و خروس هاي رنگارنگ و مرغ هاي نغمه سرا و شير و موسوره و موش خرما وافعي و سنگ پشت نگهداري مي‌شد.»
در خاطرات مخبراسلطنه هدايت آمده است :
«در زمان ناصر الدين شاه در تهران دو باغ وحش بود ، يكي در انتهاي خيابان لاله زار فعلي قرار داشت كه بعد ها ناصرالدين شاه آن را به نودهزار تومان فروخت و التماس هاي پزشك معالجش را كه نگاهدارد كه سبب لطافت هواي تهران است ، نشيند . در اين باغ وحش از شير و پلنگ و خرس و گرگ و بعضي از طيور و حيوانات كوهي نگهداري مي‌شد ...و ديگري دردوشان تپه (تپه خرگوش ) .در اين باغ وحش ناصرالدين شاه از شير ميمون هايي كه بين شير و ميمون يا در حقيقت ميموني بي آزار كه از كمر به بالا به شكل شير بوده اند ،
دو عدد شير و يك عدد خرس و دو عدد ببر و تعدادي گوزن ، آهو و بز كوهي كه كنار هم به آزادي مشغول گشت دادن بودند ، نگهداري مي‌شد . مظفرالدين شاه هم بعد از مراجعت از فرنگ ، باغ وحشي به سبك آن جا تاسيس كرد كه حيواناتش از گرسنگي مردند ، چون بودجه آن را متصديان مربوطه بالا كشيدند . درباره باغ وحش دوشان تپه گفته مي‌شود كه : ((پس از ساخته شدن قصر سلطنتي دوشان تپه در عهد ناصرالدين شاه در سنه 1269 هجري در جنب جنوبي درياچه عظيمي‌كه با قايق و كرجي روي آن سير و تفريح مي‌نمودند ، آب از ميان آنها جاري بود و درندگاني از قبيل شير و ببر و پلنگ و ساير وحوش را در آن جاي دادند و هر روز به آنها طعمه مي‌دادند ، و از جانب ديگر بروج و ابنيه مخصوصه براي طيور ساختند . پيش ترها ، باغ وحش در خود شهر ، نزديك دروازه شميران بود و بعد از ساختن باغ وحش دوشان تپه وحوش و طيور به آنجا منتقل شدند . ))
((به طور كلي از سرگرميهاي خلفاي اسلام ، نگاهداري پرندگان اهلي ، وحشي و آهو و امثال آن بوده ، الناصر خليفه اموي ، در كاخ الزهر خود ، باغ وحش بزرگي ساخت و باغ وحش بزرگتري براي نگاهداري پرندگان احداث نمود و تمام اطراف و بالاي اين باغ سيم كشي مخصوصي داشت كه پرندگان بيرون نروند . بعضي از آنها به نگاهداري ماهي علاقه داشتند و آن ها را در ظرف هاي بلورين بزرگ مي‌پرورند ، حتي بعضي از خلفاي اسلام علاوه بر درندگان، عقرب و رطيل هم نگه مي‌داشتند و با آن سرگرم مي‌شدند . ))
پس از انقراض قاجاريه ، اقدامي‌براي تاسيس باغ وحش صورت نگرفت و تنها عملي كه انجام شد ، داير كردن باغ وحش خصوصي و حقير در محوطه اي نا مناسب واقع در خيابان ولي عصر در سال 1332 بود . صاحب اين باغ وحش آقاي دولتشاهي و پزشك سرپرست اين باغ وحش يوهانس آلماني بود .
در اين باغ وحش گونه هايي از قبيل ، شير ،ببر ، خرس ، كرگدن سياه ، گورخر ، انواع ميمونها ،فيل ،بوفالو ، قوچ و ميش ، كل و بز ، زرافه ، پلنگ ، گرگ ، روباه ، مرال ،شترمرغ ، انواع پرندگان شكاري ، در محيطي نا مناسب كه به اعتراض مردم انجاميد نگه داري مي‌شد . البته بايد اذعان داشت كه با توجه به نظر بسياري از افرادي كه ساليان عمر خود را در اين راه گذارده اند ، پزشكان و مسئول اين باغ وحش ، به خوبي به كار خود واقف بوده و دلسوز بوده اند . اين باغ وحش بعد از انقلاب توسط بنياد مستضعفان مصادره گرديد وبيشتر حيوانات آن به سر نوشتي نا معلوم دچار شدند .
در سال 1361 ، آقاي وكيل و سپس آقاي رزم آموز سرپرستي باغ وحش را به عهده گرفتند و باغ وحش را به محل فعلي آن در مجتمع فرهنگي ورزشي ارم انتقال دادند . كه تا حال حاضر نيز باغ وحش در اين مكان (بزرگراه كرج - تهران ) قرار دارد.
شايان ذكر است كه برنامه ايجاد موزه تاريخ طبيعي و باغ وحش بزرگ تهران با توجه به رشد و توسعه اقتصادي در ايران و همچنين نيازهاي جامعه در سالهاي آينده براساس مطالعات و گزارشات جناب آقاي اسكندر فيروز در سال 1350 به سازمان حفاظت محيط زيست ارائه شد كه متاسفانه اين طرح به اجرا در نيامد در اين طرح كه طي چند برنامه قرار بود به اجرا درآيد تمامي‌هزينه هاي عمليات برآورد گرديده بود. در گزارش ايشان چنين آمده است :
)) باغ وحش بزرگ تهران شامل قسمتهاي مختلف خواهد بود . مناطقي براي انواع حيوانات ايران در نظر گرفته مي‌شود كه در آن مناطق با توجه به محيط زيست طبيعي هر يك از گياهان و در ختاني كاشته شده و پستي و بلنديهايي ايجاد مي‌شود براي پرندگان آبزي ، درياچه هاي مصنوعي ايجاد مي‌گردد .
براي حيوانات افريقايي مناطق به خصوص با گياهان و درختان افريقايي آماده خواهد شد و همچنين براي حيوانات قطبي و غيره . به علاوه تأسيساتي براي رفاه بازديدكنندگان ايجاد مي‌شود.اين تأسيسات شامل دربهاي ورودي _ رستوران _ محل نمايش فيلم و مراكز اطلاعات و پخش نشريات خواهد بود . براي انجام عمليات مربوطه يكدوره ده ساله پيش بيني مي‌شود . براي ايجاد موزه تاريخ طبيعي و باغ وحش بزرگ تهران ، زميني به مساحت 300 هكتار در قسمت شرق تهران در نظر گرفته شده است . در مورد تهيه طرح باغ وحش از موسسه آرشيتكت باري ويز و آقاي لوتارويتبورگ كه داراي صلاحيت كافي مي‌باشند دعوت به عمل آمده است كه ماستر پلان باغ وحش را تهيه نمايند.))
در مشهد و شيراز و كرمان نيز در حال حاضر ، در محوطه اي به نام باغ وحش ، از چند گونه حيوان نگهداري مي‌شود كه چندان قابل ذكر و توجه نيست .
امكانات فعلي و موجود در باغ وحش تهران ، عبارتند از :
نمازخانه، قايقراني ، سواركاري ، غرفه فروش مواد غذايي ، غرفه فروش غذاي حيوانات ، فضاي بازي بچه ها ، كالسكه سواري ( در حال حاضر امكان استفاده نيست ) ، فروش حيوانات خانگي ، پانسيون حيوانات خانگي و سرويس هاي بهداشتي . در حال حاضر سه دامپزشك نيز به مراقبت از حيوانات مي‌پردازند .
2-2- اهداف ايجاد باغ وحش ها
به طور كلي هدف از ايجاد باغ وحش گردآوري انواع مختلف جانور زنده و قرار دادن آنها در محوطه اي نظير محيط زيست طبيعي آنها به منظور باز ديد علاقه مندان مي‌باشد . با ايجاد باغ وحش سيستم تفريحات سالم براي مردم به خصوص كودكان و نوجوانان گسترش مي‌يابد . در دوراني كه تمدن ماشيني ،فاصله شهروندها را با طبيعت روز به روز زيادتر مي‌كند وجود باغ وحش لااقل گوشه اي از طبيعت و موجودات زنده و محيط زيست و نحوه زندگي آنها را براي مردم مي‌نماياند .
باغ وحش و فضاي سبز آن اگر به طريق مناسب ايجاد گرديده باشد بلاشك گردشگاهي براي افراد به ويژه ساكنان شهرهاي نزديك آن خواهد بود . به علاوه باغ وحش هاي عظيم حتي باعث اشتهار شهرها گرديده و موجب جلب جهانگردان طبيعت و گردشگران مي‌شود مانند باغ وحش سان ديگو . همچنين باغ وحش در برانگيختن افكار عمومي‌نسبت به حفظ منابع طبيعي و ايجاد حس حيوان دوستي در مردم نقش به سزايي دارد . از طرف ديگر باغ وحش اصولاً لابراتوار وسيعي است كه هم مي‌تواند مورد استفاده دانش آموزان و دانشجويان و دانشمندان علوم طبيعي قرار گيرد و هم در مطالعات نخجيرداري و اكولوژي مفيد واقع شود . ايجاد محوطه هايي براي نگهداري حيوانات با شرايطي نظير محيط زيست طبيعي آنها موجب تكثير نسل حيوانات به ويژه حيوانات نادر و در معرض خطر انقراض است و اين موضوع از نقطه نظر آنكه امروزه به دست آوردن گونه هاي مختلف حيوانات بسيار مشكل بوده و هزينه گزافي دارد و نيز آنكه بيشتر ممالك جهان ، زنده گرفتن حيوانات وحشي را ممنوع كرده اند قابل اهميت مي‌باشد .
2-3- لزوم ايجاد باغ وحش در شهرهاي بزرگ
شهرهاي بزرگ با وسعت و جمعيت روز افزون خود متأسفانه فاقد محل هاي مناسب براي تفريح ساكنين خود مي‌باشد . ايجاد باغ وحش براي مردم و به خصوص خانواده ها، سالمترين تفريحگاه خواهد بود ، كه در اوقات فراغت در آن به سير و سياحت بپردازند .همچنين گياهان و درختان باغ وحش موجب سالم گردانيدن هواي شهرها شده و بر زيبايي آنها مي‌افزايد . به علاوه وجود جانداران ايران و كشورهاي جهان سبب برانگيختن حس كنجكاوي تماشاگران و آنها راوادار به مطالعه بيشتر در زندگاني حيوانات نموده و از اين راه باعث بالارفتن سطح معلومات و آگاهي افراد خواهد شد . هجوم مردم به باغ وحش هاي ناقص و ابتدايي در شهر هاي تهران ، مشهد و اصفهان كه داراي تعداد معدودي حيوانات در شرايط نه چندان مناسب هستند ، مويد لزوم ايجاد باغ وحش بزرگ در شهرهاي مختلف با آخرين اسلوب مي‌باشد
2-4- ضوابط ايجاد باغ وحش
ابتدا بايد ضوابط و سوابق موجود چه از لحاظ وضع جوي ومكاني و چه از لحاظ اجتماعي مورد بررسي قرار گيرد تا بتوان باغ وحشي را كه مطلوب نظر باشد به وجود آورد . انواع باغ وحش هايي كه مي‌توان مورد مطالعه قرار داد به شرح زير است :
الف – باغ وحش اكولوژيكي : كه عبارت است از باغ وحشي كه حيوانات يك منطقه به خصوص مثلا ً كويري يا قطبي در آن نگهداري مي‌شوند . مانند باغ وحش آلينزو در شهر اينسبورگ اتريش ب – باغ وحش تاكسوناميك : در اين نوع باغ وحش گروههايي از انواع حيواناتي كه از نظر زيست شناسي مشابهت دارند جمع آوري مي‌شوند . اسليم بريج انگلستان كه انواع پرندگان مهاجر در آن نگهداري مي‌شوند و يا مزرعه كت اسكيل ايالت نيويورك كه مركز انواع سم داران است از اين نوع باغ وحش ها به شمار مي‌روند .
پ – باغ وحش منطقه اي : كه زيستگاه مجموعه اي است از حيوانات يك محيط يا يك منطقه جغرافيايي خاص .
ت – باغ وحش اونيورسال : در اين نوع باغ وحش بر حسب امكانات سعي مي‌شود كه نمونه هايي از جانوران مهره دار تمام نقاط جهان گردآوري شود . اكثر باغ وحشهاي جهان به ويژه در شهرهاي بزرگ از اين نوع هستند . مسئله مهم آن است كه كداميك از انواع باغ وحشهاي مذكور براي شهرهاي بزرگ ايران مناسب است . ولي موضوع به اين سادگي نيست ، زيرا مقصود اين نيست كه به جمع آوري چندين هزار گونه از حيوانات مهره دار بپردازيم و از هر گونه يك جفت يا سه چهار رأس در محوطه هاي خاص در مجاورت يكديگر قرار دهيم ، در چنين صورتي حتي با استفاده از بهترين متخصصان و آرشيتكتها و پس از صرف سالها وقت و هزينه اي سرسام آور صاحب باغ وحشي خواهيم بود نظير باغ وحش فرانكفورت يا حداكثر سان ديگو كه خود آنها بزودي كهنه و متروكه خواهند شد .
هدف ايجاد باغ وحش مكاني است كه انواع باغ وحش هاي اكولوژيكي و تاكسونوميك و منطقه اي را در محيطي مناسب با هم تلفيق دهد .
2-5- حيوانات باغ وحش
حيوانات باغ وحش را از راههاي مختلف گرد مي‌آورند . در قرن پيش براي جمع آوري حيوانات به سرزمينهاي دور دست سفر مي‌كردند ولي امروزه حيوانات باغ وحش را بيشتر از صيادان حرفه اي مي‌خرند يا با باغ وحشها و سازمانهاي شكار كشورهاي ديگر مبادله يا خريداري مي‌كنند . سوداگران حرفه اي حيوانات ،در صيد وحوش به طور سالم و نگهداري از آنها در قرنطينه قبل از حمل به جاهاي ديگر مهارت كافي دارند و راه و رسم نگهداري و تغذيه آنها را به خوبي مي‌دانند . از لحاظ حفظ سلامت حيوانات ، محل آنها اغلب با هواپيما صورت مي‌گيرد . شكار حيوانات راههاي گوناگون دارد . پرندگان و نهنگها را با تور مي‌گيرند . با قرار دادن مواد چسبناك بر انتهاي چوبي بلند برخي از پرندگان را صيد مي‌كنند . اين مواد چسبنده كه باعث گرفتاري پرنده مي‌شود بعداً به وسيله ماده حلال از روي پرها پاك مي‌گردد. براي گرفتن پستانداران از تله ، دام و محوطه مخصوص استفاده مي‌شود . تفنگهاي مخصوص كه با آنها از راه دور مواد سست كننده يا فلج كننده به بدن حيوانات تزريق مي‌گردد از موثرترين و انساني ترين روشهايي است كه امروزه به كار برده مي‌شود . بسياري از حيوانات باغ وحش در اسارت متولد شده اند . اينها نماينده نسلي هستند كه هيچگاه به طور وحشي در طبيعت نزيسته اند .
حيواناتي كه در باغ وحش متولد مي‌شوند، مورد مراقبت خاص قرار مي‌گيرند . ميزان رشد آنها مرتباً زير نظر دامپزشك قرار دارد . خيلي از حيوانات در اسارت نمي‌زايند و بقيه فقط با شرايط و تغذيه تنظيم شده توليد مثل مي‌كنند. براي زايش ماده هاي آبستن ، لانه هاي مخصوص تهيه مي‌شود . اگر مادر از بچه مراقبت نكند يا آنها را از خود براند بچه ها را جدا مي‌كنند . نوزادان بسياري از حيوانات مثل گربه ها و برخي از حيوانات را مانند نوزاد انسان در دستگاه گرم كننده يا انكوباتورمي‌گذارند ، بقيه را در محل تولد با رطوبت و گرماي منظم نگهداري و مراقبت دقيق مي‌كنند ، و به آنها غذاي مخصوص مي‌دهند . تركيب غذاي نوزادان در پرورشگاه باغ وحش شامل شير غليظ شده يا پودر شير ، شربت قند ، ويتامينهاي مختلف و آنتي بيوتيك است . به بچه ها بايد در روز و شب در فواصل معين غذا داده شود . هر چه بچه ها بزرگتر شوند به تدريج فرمول غذايي آنها نيز تغيير مي‌كند، تا وقتي كه بتوانند از غذاي حيوانات بالغ تغذيه كنند . پرندگان ممكن است در باغ وحش جفتگيري كنند و لانه بسازند و تخم بگذارند و از تخم بچه در آورند . اگر بعد از تخمگذاري پرندگان به تخم خود توجه نكنند ممكن است آنها را در ماشين جوجه كشي تبديل به جوجه كرد .
تخم مارها ولاكپشتهاي دريايي و مارمولكها را نيز ممكن است در دستگاه جوجه كشي كه داراي رطوبت زياد باشد گذاشت . بعضي از حيوانات فقط بر اثر توليد دسته جمعي و حفاظتي كه از آنهاشده است باقي مانده اند . همچنين باغ وحشها در صورتي كه در توليد مثل حيوانات موفقيت داشته باشند مي‌توانند نسل آن دسته از حيوانات را كه تقريباً در معرض خطر نابودي هستند نجات دهند . براي نجات زندگي آنها باغ وحشها محوطه هايي را به اين حيوانات اختصاص داده اند كه بتوانند در آنجا توليد مثل كنند و بچه دار شوند . بطور كلي حيوانات پيشرفته يا advanced ، اسارت را به خوبي مي‌فهمند، مثل كوسه كه بلافاصله متوجه مي‌شود كه در اسارت قرار دارد.
زيستگاه جانوران را در باغ وحشهاي جديد طوري ميسازند كه تا حد امكان به محيط زيستي طبيعي آنها ، نزديك باشد . در بعضي قسمتها ظاهراً به نظر مي‌رسد كه يك دسته از حيوانات مختلف با هم زندگي مي‌كنند ولي در حقيقت آنها به وسيله خندقها يا پرچينهاي مخفي از هم جدا هستند . خيلي از حيوانات با هم سازگارند ، و مي‌توانند در يك محوطه زندگي كنند . اين گونه حيوانات عبارتند از ، گورخرافريقايي ، و شترمرغ در افريقا و ايموها و كانگروها در استاليا ، لاماهاي وحشي و خوكچه در امريكاي جنوبي . برخي از ميمونها مثل بابونها ، مكاكها و گاهي نخستينيهاي ديگر در يك جزيره صخره اي نگهداري مي‌شوند . اين جزيره در ميان استخر بزرگي قرار دارد كه حيوانات نتوانند از آن فرار كنند . حيوانات نر اغلب با هم جدال مي‌كنند بنابراين بايد براي حفظ آرامش ،نرها را به استثناء يكي ، از محوطه خارج ساخت . قفسهاي بزرگ پرواز براي پرندگان ممكن است در داخل يا خارج ساختمان قرار داشته باشد ولي بايد در آنها وسعت كافي براي درختها و استخرها منظور گردد . در اين گونه قفسها پرندگان مي‌توانند پرواز و جفتگيري كنند و لانه بسازند و جوجه هاي خود را بزرگ نمايند . حيوانات ظريف و كوچك معمولاً در ساختمانهاي مخصوصي كه از لحاظ درجه گرما و رطوبت و روشنايي تنظيم شده است ، نگاهداري مي‌شوند . با اين ترتيب مي‌توان حيوانات بياباني را در سردترين هوا و پنگوئنها را در گرمترين هوا در معرض تماشا قرار داد
.
در بسياري از باغ وحشها حيوانات و تماشاچيان به وسيله خندقهايي از هم جدا مي‌شوند . عمق و پهناي اين خندقها به قدرت جهش حيوان بستگي دارد . خندقها ممكن است خشك يا از آب پر باشند . بعضي از پرندگان تندبال و بسياري از دوزيستان و خزندگان به جايگاهي كه داراي تهويه مطبوع باشد ، نياز دارند در بسياري از باغ وحشها نيز براي به نمايش گذاردن حيوانات شب فعال ، از جايي كه داراي نور قرمز تيره است استفاده مي‌كنند.
به طور كلي حيوانات باغ وحشها را به چهار روش تقسيم بندي مي‌كنند و در كنار هم قرار مي‌دهند :
1) بر اساس رده بندي حيوانات
2) بر اساس تقسيمات جغرافيايي : در اين روش حيوانات هر قاره در يك قسمت از باغ وحش قرار مي‌گيرند .
3) بر اساس زيستگاه : حيوانات بومي‌ايران در زيستگاههاي جنگلي خزر ، كوهستاني ، جنگلي زاگرس ، بيشه زارها و جنگلهاي گرمسيري خوزستان ، بياباني ، بلوچي واستپي قرار مي‌گيرند .
4) بر اساس روش مردم پسند : در اين روش به نظرات مردم توجه مي‌شود و حيوانات طوري كنار هم قرار مي‌گيرند كه براي بازديد مردم جالبتر و جذّابتر باشد .
خوراك و نحوه تغذيه حيوانات باغ وحش به قدري مختلف است كه وجود يك آشپزخانه با مواد زياد و متنوع ضرورت است . اين مواد عبارتند از : ميوه تازه ، سبزي ، غلات ، علوفه ، لوبيا ، دانه هاي روغني ، شير وگوشت اسب و همچنين ويتامينها و مواد معدني كه تقريباً به همه خوراكها اضافه مي‌شود .
بدون تغذيه دقيق متعادل ( بعضي از غذاها بايد باوزن حيوان متناسب باشد ) ، حيوانات باغ وحش خوب رشد نمي‌كنند و بچه نمي‌آورند و همچنين ممكن است براي ابتلا به بيماري مستعد گردند .
رژيمهاي غذايي مخصوص براي بسياري از حيوانات باغ وحش لازم است . فكها و پنگوئنها ماهي مي‌خورند . مارمولك ها و قورباغه ها از كرم ، جيرجيرك ، سوسك يا حشرات زنده ديگر تغذيه مي‌كنند . فلامينگو و لك لك سفيد و پرندگان ديگر كه رنگهاي شفاف دارند چنانچه با غذاهاي رنگيزه دار از قبيل هويج ، چغندر و ساير غذاهايي كه به مقدار زياد موادرنگي قرمز و زرد دارند تغذيه كنند داراي پرهاي خوشرنگ خواهند شد . به پرندگان تندبال شربتي از عسل يا شكر داده مي‌شود . معمولاً براي پرندگان ، مجموعه اي از دانه ها و غلات ، گوشت و تخم مرغ پخته به همراه ويتامين ها و مواد معدني فراهم مي‌آورند .
2-6- مراقبتهاي پزشكي
مراقبتهاي پزشكي از حيوانات بيمار يا مجروح در بيمارستانهاي باغ وحشها انجام مي‌شود . در اين بيمارستانها دامپزشكان به عمليات جراحي ، جا انداختن استخوانها و مداواي حيوانات بيمار مبادرت مي‌ورزند . حيواناتي كه تازه به باغ وحش رسيده اند در اتاقهاي مجزا نگاهداري مي‌شوند ، تا اطمينان حاصل شود كه از بيماري وانگل مبرا هستند . حيوانات بيمار را تا وقتي كه سلامت خود را باز نيابند در جاي آرامي‌نگاه مي‌دارند . يكي از كارهاي لازم ، گرفتن ناخنها ، كوتاه كردن چنگالها ، تراشيدن سمها ، قطع شاخها ، تعمير و كشيدن دندانهاي حيوانات است .قبلاً براي آرام نگاهداشتن حيوانات از قفسهاي تنگ مخصوص استفاده مي‌شد ، امّا امروزه تقريباً همه باغ وحشها از داروهاي سست كننده كه مي‌توان از دور به بدن حيوانات تزريق نمود ، استفاده مي‌كنند .
2-7- باغ وحش ويژه كودكان
كودكان در هر لحظه از زندگي خود به نكته هاي بسياري بر مي‌خورند كه هر يك از اين نكته ها قابل كشف و شناخت و يادگيري است . يك آموزش خلاق سعي مي‌كند كه همواره از تمامي‌مباحث و ماجراهاي پيرامون كودكان به نفع آموزش استفاده كند . بدين ترتيب هر مكان و هر زمان مي‌تواند جزيي از برنامه هاي آموزشي باشد . حساس كردن كودكان نسبت به محيط خود و افزايش آگاهي آنها ، از وظايف اصلي و مهم مربّيان است . امروزه باغ وحشهاي مخصوص كودك ، يكي از قسمتهاي بسيار مهّم را در اكثر باغ وحشها تشكيل مي‌دهند . در اين محوطه هاي مخصوص ، كودكان مي‌توانند به حيوانات نزديك شده و حتي به آنها دست بزنند . لمس حيوانات ، سبب افزايش انس و الفت كودك نسبت به حيوانات خواهد شد وجود چنين محوطه هايي براي باغ وحش تهران و ديگر باغ وحشها و تدبير آن بسيار ضروري است . چرا كه اكنون ، كودكان هستند كه مقصد را تعيين مي‌كنند و براي كودك شناخت محيط اطرافش و موجودات آن بسيار شيرين و جذاب است . باغ وحش ها ، جاهايي هستند كه روزانه مورد بازديد بسياري از كودكان و نوجوانان قرار مي‌گيرد و تماشاي حيوانات ، لمس آنها و حتّي غذا دادن به حيوانات مي‌تواند براي بچه ها بسيار هيجان آور و آموزنده باشد .
2-8- نحوه طراحي باغ وحش ها
براي احداث يك باغ وحش آموزشي ، تفريحي و تحقيقاتي ، علاوه بر رعايت اصول ساخت باغ وحش بايد به خصوصيات تك تك گونه ها آشنا بود . رفتار شناسي جانوري در باغ وحشها امروزه به صورت يك اصل كلي در آمده است و باغ وحشهايي به موفقيت رسيده اند كه توانسته باشند شرايط زيست هر يك از گونه ها را به صورت طبيعي بازسازي كرده و نيازهاي بومشناسي آنان را دقيقاً رعايت نموده باشند . ناگفته نماند كه هر باغ وحش براي نيل به موفقيت نياز به كارشناس مجرّب براي هر يك از راسته هاي جانوري دارد. به هر حال ، اصول زير بايد با توجه به مثالهايي كه از وضع موجود باغ وحشهاي تهران به ميان مي‌آيد ، مورد توجه قرار گيرند :
1- استفاده از خندق هاي محافظتي به جاي نرده ، توري و يا هر مانع ديگر ، تا حدّ امكان . اين امر باعث خواهد شد تا بيننده هر چه بيشتر خود را نزديك به حيوان حس كند ، در نتيجه نا خودآگاه به حيوان علاقه پيدا كرده و در نهايت برانگيختن حس حيوان دوستي كه يكي از اهداف باغ وحش است ، بر آورده خواهد شد . همچنين به كار بردن شيشه (عموماً براي پرندگان ) صحيح نيست ، چرا كه بيننده احساس ديدن مستقيم حيوان را بدون شنيدن صداي اين جانوران نخواهد يافت . در هر صورت به كار بردن نرده و توري ( مانع ديد ) و شيشه ( مانع صدا ) باعث تنفر بازديد كننده از باغ وحش خواهد شد .
2- رعايت فاصله ديد از اهميت بالايي برخوردار است چرا كه بيننده از لحاظ رواني سعي دارد هر چه بيشتر به محل نگهداري حيوان نزديك شود تا بهتر قادر باشد جانور مورد نظر را مورد بازديد قرار دهد . از نظر امنيتي فاصله بازديد كننده از ديوار محل نگهداري حيوانات چيزي حدود 5/0 متر منطقي به نظر مي‌رسد از طرف ديگر ، محل نگهداري گونه ها نبايد آنقدر وسيع باشند تا جانور از بيننده فاصله بگيرد و قابل تشخيص نباشد . در صورت اجبار به ساخت چنين فضاهايي ( مثلاً براي پرندگان آبزي درياچه نسبتاً وسيعي مورد نياز است ) مي‌توان از تلسكوپهاي با پايه ثابت استفاده نمود .
3- عدم وجود مانع ديد بين بازديد كننده و محل نگهداري حيوانات ، هر گونه مانع موجب آزار رواني بينندگان خواهد شد .
4- استفاده از پوشش گياهي محل زيست اصلي گونه و رعايت مرفولوژي زمين
5- رعايت فضاي كافي براي هر حيوان به منظور جلوگيري از فشار رواني و برقراري رفتارهاي استرئو تايپ . اين پديده در هنگام فصل مستي جنسي به اوج خود مي‌رسد
6- به كار بردن نسبت جنسي مناسب با توجه به خصوصيات زيستي حيوان
7- رعايت تراكم در واحد سطح ، اين عمل نيز بر اساس يافته هاي زيست شناختي حيوان صورت مي‌گيرد .
8- قرار دادن موانع كوچك در محوطه حيوانات براي استراحت حيوان به دور از ديد بينندگان اين موانع بايد كمتر از تعداد حيوانات باشد تا بينندگان قادر باشند حداقل چند حيوان را در محل بازديد كنند .
9- دادن اطلاعات لازم به هر گونه به وسيله تابلوهاي رنگي و تصويري كه اطلاعاتي از قبيل نام حيوان ، محل زيست ، نوع غذا ، عادات مخصوص و... را در اختيار بازديد كنندگان قرار دهد .
10- به كار بردن مصالح طبيعي مانند نرده هاي چوبي ، آلاچيق هاي پوشالي ، آبشخور با نماي سنگي و صخره اي و از اين قبيل و همچنين رنگهاي متناسب با محيط
11- در اختيار گذاشتن ساعات غذا دهي به حيوانات براي باز ديد كنندگان براي به حداقل رساندن تغذيه جانوران توسط باز ديدكنندگان با غذاهاي نامناسب
در هر صورت نكات فوق ، موارد كلّي است كه بايد در طراحي و مديريت باغ وحش در نظر گرفت . مطالب فوق و ويژگيهاي اختصاصي و ضروري هر گونه در جاي خود ، كمك به مديريت بهتر ، نشاط و شادابي جانوران و در نهايت جلب بازديد كنندگان خواهد بود
فصل سوم
مقدمه اي بر پرنده شناسي
3-1- رده بندي پرندگان
براي رده بندي پرندگان از تغييرات ظاهري موجود در سيستمهاي استخواني و ماهيچه اي آنها استفاده مي‌شود . در حال حاضر بهترين شيوه براي مشخص كردن جايگاه و رده بندي پرندگان ، تعيين تغييرات و وضعيت DNA در پرنده ، علاوه بر چگونگي شكل ظاهر و ويژگيهاي اكولوژيك آنهاست .
بر اساس رده بندي كلي پرندگان در دنيا ، 29 راسته ، 187 تيره و بيش از دو هزار جنس و حدود 9600 گونه تا كنون شناسايي شده است
در سطح ايران ، 19 راسته ، 67 تيره ، 199 جنس و 504 گونه شناخته شده است . لازم به ذكر است كه ايران با وسعت 184/ 648 /1 كيلومتر مربع ، كه نزديك به 60 0/0 آن بياباني و نيمه بياباني و بخش قابل توجهي از آن گسترده اي از دشتهاي نيمه خشك است ، از لحاظ تنوع گياهي و گوناگون جانوري به نسبت وسعتش بسيار غني است . علت اين غناي زيستي و به خصوص غناي تنوع گونه اي پرندگان در ايران يكي وجود انواع زيستگاههاي متفاوت است . علت ديگر موقعيت خاص زيست جغرافيايي ايران است كه در فصل مشترك سه ناحيه عمده زيست جغرافيايي جهان قرار گرفته است پرندگان ايران بيشتر در ارتباط با ناحيه زيست جغرافيايي “ديرين شمالگان” (پالئاركتيك ) است . در واقع بسياري از گونه هاي غرب ديرين شمالگان در نهايت گسترش شرقي خود به مناطق شمالي و ارتفاعات البرز مركزي و زاگرس در ايران مي‌رسند و اين در حالي است كه گونه هاي شرق ديرين شمالگان دامنه پراكنششان به شمال شرق ايران تا مناطق مرتفع و كوهستاني خراسان ادامه مي‌يابد . بخش عمده اي از پرندگان جنوب شرقي ايران را گونه هايي از ناحيه زيست جغرافيايي شرقي ( اورينتال ) تشكيل مي‌دهند و تعدادي از پرندگان جنوب غربي ايران نيز از ناحيه آفروحاره اي ( حبشي يا اتيوپيايي ) به ايران رسيده اند .
پرندگان ايران عمدتاً يكي از چند وضعيت زير را دارند :
- گروهي در ايران مقيم هستند
- گروهي در ايران جوجه آوري مي‌كنند ( بيش از 320 گونه )
- گروهي مهاجر واقعي هستند كه هر ساله در طول حداقل يك فصل از سر زمينهاي ديگر به ايران آمده و سپس باز مي‌گردند .
- گروهي نيمه مهاجرند يعني جمعيتي از آنها مقيم و جمعيتي ديگر مهاجرند .
- گروه مهاجر عبوري هستند كه مدت كوتاهي براي تغذيه و استراحت در مسير مهاجرتي خود از شمال و شرق ناحيه زيستي خود به آفريقا و عربستان و يا از شمال شرقي اروپا به شبه قاره هندوستان در زيستگاههاي مساعد ايران اطراق مي‌كنند .
- گروهي از پرندگان ايران نيز مهاجر داخلي هستند كه دامنه حركت هاي فصلي آنها از مناطق شمالي به زيستگاههاي جنوبي و بالعكس است و يا به صورت عمومي‌از مناطق مرتفع به مناطق كم ارتفاع تر آمده و مجدداً در بهار و تابستان به مناطق مرتفع تر باز مي‌گردند .
- تعدادي از پرندگان ايران نيز به صورت اتفاقي و يا سرگردان به طور نامنظم و در شرايط بعضاً غير معمول و شايد نامساعد در ايران ديده شده اند .
در ايران با وجوديكه حدود 20 0/0 مجموعه گياهان بومي(اندميك ) هستند ، تقريباً هيچ گونه پرنده بومي‌وجود ندارد . تنها هفت گونه از پرندگان ايران كه اكثراً برخاسته از زيستگاههاي خاص كوهپايه اي با بوته زارهاي كوتاه و پراكنده اند ، خاستگاهشان اين منطقه از جهان است . اين گونه ها عبارتند از :
1- صعوه ابروسفيد ( prunella ocularis )
2- سسك كوچك ( phyloscopus neglectos )
3- چكچك ابلق خاوري( oenathe picata )
4- چكچك دم سرخي oenathe xanthopryana ) )
5- سينه سرخ ايراني Irania gutturalis ) )
6- كمر كلي بزرگ ( sitta tephronata )
7- زاغ بور( podoces pleskei )
در بين اين گونه پرنده ، زاغ بور تنها گونه اي است كه پراكندگي آن منحصر به كوير مركزي و كوير لوت ايران و بخشي از پاكستان است . اين گونه بيش از هر گونه ديگري خاص ايران محسوب مي‌شود .
3-2 - عادات و رفتار
واكنشهايي كه پرندگان در برابر عوامل محيط اطراف از خود نشان مي‌دهند ، يا به عبارت ديگر ، كليه اعمال و تظاهراتي كه پرنده در طول حيات خود دارد ، عادات و رفتار ناميده مي‌شود . عادات و رفتار از مباحث بسيار مهم و جالب در خصوص زندگي كليه جانوران است.
عادات و رفتار كليه موجودات از دو حالت خارج نيست : يا معلول عوامل دروني و غريزي است كه در اين صورت موروثي بوده ، در نهاد پرنده وجود داشته و از والدين به جوجه ها منتقل مي‌گردد . حدوث چنين اعمالي در نتيجه تحريكات دروني پرنده و عامل آن ژنتيكي است و به علت وجود ژن از والدين منتقل شده است ، حركت كردنها، آواز خواني ، هشداردادن ،اعمال جفت گيري ، آشيانه سازي و غيره از اين مقوله اند . حالت دوّم ، عادات و رفتار اكتسابي است كه در اثر فراگيري از والدين و گاهي ديگران در پرندگان به وجود مي‌آيد . اين قبيل عادات را رفتار اكتسابي گويند . معمولاً عادات و رفتار در پرندگان، از اوايل دوره زندگي به شيوه هاي متنوع صورت مي‌گيرد . اكتساب اين قبيل رفتارها را مي‌توان به صورت زير خلاصه كرد :
1- كسب عادات Habituation : بعضي از پرندگان به سرعت و برخي كندتر پاره اي عادات را فرا مي‌گيرند . دست آموزشدن ، نترسيدن از انسان يا موجودات ديگر نمونه هايي از اين گونه رفتار هاست
2- آزمون و خطا : مانند استفاده از موادي مناسب براي آشيانه سازي يا تغذيه جوجه ها با دانه در محيطهاي شن و سنگريزه دار و تشخيص دانه از سنگريزه . پرنده در اثر تجربه در مي‌يابد كه از چه موادي بايد بيشتر استفاده كند تا بتواند براي آشيانه سازي بهتر ، آن را شكل بدهد يا از آن تغذيه كند . همچنين بازي كردن با والدين ، مانند پريدن بر پشت والدين يا بازي با پرندگان ديگر ، از اين قبيل رفتارهاست
3- جايگيري : اين كار زماني صورت مي‌گيرد كه پرنده داراي زندگي اجتماعي است . اين نوع يادگيري در بسياري از پرندگان آبزي ديده مي‌شود . مثلاً جوجه اردكها يا جوجه نمازها عادت مي‌كنند والدين را تعقيب كرده ، جاي آنها را اشغال كنند . اين آنقدر ادامه مي‌يابد كه ديگر پرنده ، والدين را فراموش مي‌كند .
عادات و رفتار پرندگان يا به صورت اعمال انفرادي يا به شيوه رفتارهاي گروهي صورت مي‌گيرد . نمونه هاي انفرادي به شرح زير است : چرب كردن و جلادادن پرها كه به آن پر آرايي گفته مي‌شود ، خارش بدن به كمك پاها كه به منظور مواظبت از پرها ، به خصوص پرهاي سر و اطراف منقار انجام مي‌گيرد ، حمام گيري كه مي‌توان آن را در اغلب پرندگان مشاهده كرد ، چرب كردن كه خود نوعي پر آرايي است و براي غيرقابل نفوذ شدن پرها در برابر آب صورت مي‌گيرد ، حمام آفتاب گرفتن كه در اغلب پرندگان ديده مي‌شود ، اين عمل معمولاً پس از پر آرايي يا خاك بازي صورت مي‌گيرد . خاك بازي عملي است كه به وسيله آن ، پرنده گرد و خاك را به داخل پرهاي خود پخش مي‌كند . اين عمل در اغلب ماكيانها ديده مي‌شود . ظاهراً هدف خاك بازي پرندگان ، خشك كردن پر وبال است .
مورچه گيري عمل انفرادي ديگري است كه طي آن پرنده مورجه ها را مي‌كشد و مايع بدن آنها را با منقار بر روي پوست بدن خود پخش مي‌كند . گاهي هم پرنده به محلي كه لانه مورچه ها قرار دارد مي‌رود و به مورچه ها اجازه مي‌دهد تا از روي پرها و بدنش بالا رفته ، چربي يا آلودگي موجود روي روي پرها را از بين ببرند .
به اين اعمال انفرادي در زمان اسارت نيز بايد توجّه كافي داشت و شرايطش را براي پرنده ايجاد نمود . از كارهاي ديگري كه به صورت انفرادي يا مستقيماً به وسيله بعضي از پرندگان انجام مي‌گيرد ، اعمالي است كه به راحتي و آسايش پرنده منجر مي‌شود به جمع و جور كردن پرها ، خوابيدن ، يك پا را بالا نگه داشتن ، انتخاب زيستگاه و محل تغذيه ، بازي كردن يا سرخوردن پرنده برروي لايه هاي هوا و مانند آن از اين اعمال است .
علاوه بر عادات و رفتار ياد شده ، هنگاميكه پرندگان به صورت گروهي زندگي مي‌كنند ، اعمالي را انجام مي‌دهند كه مي‌توان بعضي از آنها را به اختصار شرح داد :
1- رفتار تهاجمي‌در برابر پرندگان همان گونه : مانند جنگ يا تهديد بعضي از جفتها با ديگر همنوعان براي دور كردن رقبا از محل آشيانه يا منبع غذا .
2- عادات و رفتار دفاعي در برابر دشمنان به منظور حفظ نسل خود : مانند فرار پرندگان كوچك و مخفي شدن آنها از چشم قرقي ها ، يا بي حركت نشان دادن خود در مواقع احساس خطر . در حالات اخير معمولاً پرنده يك چشمش را به طرف جهت حركت قرقي باز مي‌گذارد . اين واكنش و ساكت ماندن در اغلب پرندگان قابل شكار ، به خصوص وقتي كه پناهگاهي مناسب در نزديكي آنها وجود ندارد ، ديده مي‌شود . به اين عمل مرده بودن يا يخ زدن گويند.
3- ارتباط و هشدار به يكديگر در هنگام بروز خطر
4- تهديد دشمنان در هنگام احساس خطر : ژستهاي خاص گرفتن و نمايش دادن در برابر دشمن ، يا منحرف كردن دشمن از آشيانه و جوجه ها از طريق تظاهر به شكسته بودن بال يا پا .
5- حمله به دشمن : مخصوصاً هنگام دفاع از آشيانه وجوجه ها . محله يك دسته گنجشك به مارها هنگاميكه به آشيانه آنها نزديك مي‌شوند .
6- از دحام وبرسر دشمن ريختن : مانند دسته ها ي پرندگان كوچكي كه ناگهان برسر قرقي يا جغد مي‌ريزند تا اورا از محل فراري مي‌دهند . اين ، نوعي رفتار گروهي براي ارعاب دشمن است .
7- جستجوي اشياء عجيب و مشكوك : به منظور احتراز از خطرات احتمالي آنها ، علاوه بر نمونه هاي ذكر شده ، اغلب پرندگان دريايي مانند پليكان ها ، باكلان ها ، كاكايي‌ها و پرستوهاي دريايي و بسياري از گونه هاي حواصيل داراي رفتارهاي دسته جمعي ديگري مانند مهاجرت يا توليد مثل در محلي معين هستند. حتي بعضي از اين پرندگان گاه علاوه برفصل توليد مثل ، در فصول ديگر هم به صورت گروهي زندگي مي‌كنند وبه احتمال قوي تنها پس از اينكه فصل جوجه آوري مي‌رسد، بعضي از آنها به منظور جفت يابي و آشيانه سازي از ديگران جدا مي‌شوند.
3-2-1- عادت غذايي
تغذيه كليه حيوانات به طور مستقيم يا غير مستقيم بستگي به گياهان دارد . از بين موجودات زنده ، تنها گياهان سبزينه دار مي‌توانند از عناصر طبيعي موجود در خاك و هوا ، مواد غذايي توليد كنند . حيوانات مجبورند براي تأمين مواد غذايي لازم به اشكال مختلف از گياهان تغذيه كنند . احتمالاً پرندگان عمده ترين گروه بزرگ حيوانات اند كه تغذيه آنها اساساً از حيوانات است و فقط گروه كوچكي از آنها اختصاصاً از مواد غذايي گياهي تغذيه مي‌كند. عادات غذايي پرندگان ديررس و زودرس با هم تفاوت بسيار دارد. چشمان جوجه هاي زودرس باز و حواس بينايي و شنوايي آنها رشد كرده است . لذا اين جوجه ها ، فوراً آشيانه را ترك كرده ، با والدين به دنبال غذا مي‌روند.
در نتيجه سريعاً مجموعه اي از خصلتهاي ذاتي تغذيه ، به همرا فراگيرهاي سريع از والدين ، به آنها كمك كرده ، مشكل تغذيه آنها حل مي‌شود . برعكس ، تغذيه جوجه هاي ديررس ، يعني آنهايي كه احتياج به مواظبت و نگهداري به وسيله والدين دارند، نسبت به گروه جوجه هاي زودرس شكل ديگري دارد . در اين گروه ، جوجه ها كه هنگام تولد چشمشان بسته است ، يكي دو ساعت پس از تولد، سرشان را بالا نگه داشته بادهان بسيار باز ، غذا طلب مي‌كنند . اين شكل طلب غذا ، آغاز تلاش براي ادامه زندگي و بقاء است . گذشته از جوجه ها ، عادات غذايي گونه هاي مختلف پرندگان بالغ نيز تفاوت بسيار دارد. هر گونه پرنده در ارتباط با منقار ، دم ، پاها ، اندازه بدن ، رنگ پرها ، عادات متفاوت توليد مثل ، حركات متفاوت فصلي و وضعيت زيستگاه ، باغذاي خاصي سازگاري پيدا كرده است . از ديگر عادات غذايي ، مي‌توان عادات تغذيه فلامينگوي معمولي رامورد بررسي قرار داد. فلامينگوها از مواد آلي ، پلانكتون ، يا موجودات ريزي كه در كف رودخانه يا درياچه هاي كم عمق وجود دارد ، تغذيه مي‌كنند . روش تغذيه آنها به اين صورت است كه با چرخاندن گردن ، نيم نوك بالايي منقار را به شكل بيل در مي‌آورند و لايه سطحي مواد آلي را به داخل دهان مي‌برند . پس از آن بابستن دهان و ايجاد فشار هوا به وسيله پوسته قابل ارتجاع زير منقار ، آبهاي اضافي را خارج مي‌كنند و مواد آلي را بلعيده ، را مورد استفاده قرار مي‌دهند .
3-3- نقش پرندگان در جوانع انساني
بعضي از علايق و نظريّات انسانها در مورد پرندگان ريشه در گذشته هاي بسيار دور دارد . انسان پرندگان را به دلايل فراوان به خود نزديك مي‌دانسته ، زيرا آنها شبيه انسان برروي دو پا راه مي‌روند ، آواز مي‌خوانند ، براي خود خانه ميسازند و نمايش رقص دارند.
استفاده تجاري از پر و بال پنگوئن به منظور زينت دادن يا استفاده از پوست آن جهت ساختن كفش و دستكش، باعث گرديده كه جمعيت بعضي از پنگوئن ها و به خصوص شاه پنگوئن به شدت كاهش يابد . علاوه بر تجارت پوست حيوانات ، خريد و فروش پر و بال رنگي پرندگان براي استفاده در لباسها و تزئينات تا قبل از جنگ جهاني اوّل رواج بسيار داشته است . جمع آوري و تهيه كلكسيون تخم پرندگان وحشي در اروپا ، به خصوص در انگلستان از سوم متداول بوده است . استفاده از پر پرندگان دريايي براي بالش ، لحاف وغيره نيز در گذشته بسيار معمول بوده است. پرورش پرندگان قابل شكار مانند قرقاول، كبك و بلدرچين به منظور شكار تفريحي و استفاده از گوشت آنها در بسياري از كشور ها رواج فراوان دارد. علاوه بر پرندگان خانواده قرقاول ، پرندگان مهاجر و آبزي مخصوصاً سرسبز ، به دليل گوشت لذيذ و سفيدش ، اهميت بسياري دارد . مدفوع پرندگان درياي ، يكي از كودهاي داراي مواد غذايي بسيار غني فسفاته و ازته براي گياهان است .
3-3-1- جنبه هاي اقتصادي – اجتماعي پرندگان
استفاده اقتصادي از گياهان و حيوانات وحشي همواره از مسائل قابل بحث در جامعه بشري بوده است . بشر هميشه سعي داشته براي بهره برداري روز افزون اقتصادي از منابع طبيعي ، در جهت ايجاد نژادهاي گياهي و حيواني اصلاح شده به شدت تلاش كند . در اين خصوص، فعاليتهاي كه در زمينه اصلاح نژاد و پرورش پرندگان صورت گرفته ، و تأثير منافع اقتصادي آنها در زندگي انسانها ، برهمه روشن است . انسان براي اينكه بتواند حداكثر استفاده را ازمنابع طبيعي ببرد، بايد شناخت درستي از طبيعت داشته باشد. بدين منظور بايد اجزاي تشكيل دهنده طبيعت و روابط متقابل بين اين اجزا را بشناسد. پرندگان يكي از عناصر اصلي موجود در طبيعت تلقي مي‌شوند ، لذا بايد حداكثر كوشش را در شناخت علمي‌آنها به عمل آورد . گذشته از ارزشهاي علمي‌كه پرندگان را به عنوان يكي از عوامل اصلي متعادل كننده طبيعت بشمار مي‌آورد ، ارزشهاي آموزشي ، تفريحي ، اقتصادي و زيبايي آنها چندان زياد است كه اهميت تحقيق براي تهيه آمار لازم در مورد هريك از آنها بر هيچ كس پوشيده نيست . از سوي ديگر ، دگرگونيهاي كه در محيط زيست انسان رخ مي‌دهد ، گاهي كند و زماني خيلي سريع است . از عواملي مهمي‌كه تغييرات آني محيط زيست را به خوبي نشان مي‌دهد، پرندگان موجود در محيط هستند.
از آنجا كه پرندگان به سهولت جابه جا مي‌شوند و در دسترس ودر ديد هستند ، به آساني مشاهده مي‌شوند.
بدين سبب به محض وقوع آلودگي در يك منطقه ، پرندگان سريعاً اين آلودگي را نشان داده و شاخص برجسته‌اي در طبيعت براي اين منظور به شمار مي‌روند.
پس از ظهور انسان بر روي كره زمين و تا سالهاي بسيار بعد از آن ، انسان به صورت عنصري از حيات وحش در طيبعت به شمار مي‌رفت و همانند ديگر حيوانات وحشي به منظور يافتن غذا و پناهگاه ، مجبور به استفاده از منابع طبيعي بود . امّا از آنجا كه انسان قابليت تفكر و تجمع در گروههاي بزرگ و ايجاد امكاناتي در جامعه اش را داشت ، رشد فكري او سريع و بقاي او دائمي‌شد. هر چه شهر نشيني پيشرفت مي‌كرد ، انسان مي‌انديشيد كه با ايجاد محيطهاي مصنوعي مي‌تواند بيشتر در آسايش بوده ، زندگي آزادتري داشته باشد. تصادفاً در همين ارتباط بود كه انسان هرروز از محيط طبيعي دور تر گرديد . در حقيقت انسان خود را فريب مي‌داد، چرا كه ضعيف تر از آن است كه بتواند مستقل از محيط طبيعي به بقاي خود ادامه دهد.
به علت افزايش جمعيت انسانها از يك سو كه همراه با استفاده بي رويه از منابع طبيعي بوده، و از سوي ديگر آلوده كردن اين منابع در نتيجه توسعه صنايع بدون برنامه ريزي (به خصوص در اين امر آلودگي منابع آبي و اقيانوسها بيشتر مصداق پيدا مي‌كند ) ، زيستگاهها در مقياس وسيعي منهدم شده و ازاين روي كاهش و گاه نيز انقراض گونه‌هاي بسياري را باعث گرديده است .
3-4- نقش پرندگان و تأثير آنها بر آفات و بيماري ها
پرندگان همزمان با منافعي كه براي انسان دارند، داراي مضراتي نيز هستند . بعضي از اين پرندگان ، به خصوص آنهايي كه مانند گنجشكها يا بعضي از انواع قمري و زرده پرها در جوار انسان زيست مي‌كنند ، گاهي جزء آفات كشاورزي بوده ، وخساراتي به مزارع وارد مي‌آورند . با وجود اعتراف به نمونه هايي از خسارت زدن پرندگان به مزارع و باغها ، تغذيه تعداد زيادي از آنها به صورتهاي مختلف در زندگي انسان نقش مهمي‌دارد . بعضي از پرندگان دريايي ، به علت تغذيه از حيوانات ، ماهيها و فضولات كنار ساحل ، كمك بزرگي به پاك سازي سواحل درياها از آلودگي مي‌كنند. تعداد زيادي از پرندگان مانند كلاغ ، كوركورها وكركس ها كه از زبالها يا حيوانات مرده و مريض تغذيه مي‌كنند، نقش بسيار مهمي‌در پاكسازي طبيعت دارند. مضافاً اينكه از بين بردن آلودگي ها به خودي خود كمك بزرگي به جلوگيري از شيوع بيماريها در انسان مي‌كند. در ميان پرندگان ، انواع شكاري نسبت به آلودگي ها حساستر بوده ، سريعاً واكنش نشان مي‌دهند. علاوه برآن بعضي از پرندگان شكاري مانند عقاب طلايي ، در كنترل طبيعي جمعيت تعداد زيادي از پستانداران كوچك از قبيل خرگوش و موش بسيار ارزنده است .
3-4-1- بيماريها و آفات مهم
بين انسان و پرندگان بيماريهاي مشترك زيادي وجود ندارد، امّا گاهي پرندگان عامل انتقال بعضي از بيماريها به انسان يا حيوانات ديگر مي‌شوند. مهمترين بيماري ويروسي و خطرناك كه ازاين طريق به انسان منتقل مي‌گردد، psittacosis يا تب طوطي است . ويروس اين بيماري براي نخستين بار در طوطي ها كشف گرديد، ولي بعداً معلوم شد كه اغلب پرندگان درصورت آلوده شدن مي‌توانند ناقل اين بيماري باشند. به همين دليل ، نام اين بيماري به ornithosis كه از لغت لاتين << پرنده >> گرفته شده ، تغيير يافت . براساس مطالعات هايسون معلوم شده كه بيماري سل ، يكي از شايع ترين بيماريها در پرندگان بوده و هنگاميكه پرندگان شكاري از پرندگان آلوده به اين بيماري تغذيه مي‌كنند، فوراً آلوده و بيمار مي‌شوند . گفته مي‌شود كه منبع آلودگي و ابتلاي عقاب طلايي به اين بيماري، كبوتر جنگلي مبتلا به سل است .
بيماري وبا يا Fowl chelora از بيماريهاي عفوني بسيار حاد در بين اكثر پرندگان است . عامل بيماري از طريق خون به كليه اندامهاي بدن منتقل مي‌گردد. عامل بيماري در فضولات است و در محلهاي آلوده دو تا چها هفته زنده مي‌ماند. بنابر نظر بسياري از دانشمندان ، بيماري سل و وبا در پرندگان وحشي احتمالاً در اثر تماس با پرندگان اهلي به وجود آمده است . گزارشهاي فراواني دال برانتقال انواع ميكروبهاي بيماري زا به نام Salmonellae از پرندگان به پستانداران و انسان وجود دارد . اين بيماري بصورت مستقيم يا غير مستقيم از طريق مصرف غذاي آلوده منتقل مي‌گردد. آزمايشهاي بعدي روشن ساخت كه گاهي آلودگي منتقل شده از پرندگان به يكديگر بسيار سريع است ، بطوري كه اگر پرندگان يك منطقه به اين بيماري آلوده شوند ، سرعت انتقال آن و آلوده كردن آنها حتي بيشتر از آبهاي آلوده است.
بوتوليسم يا مرض اروپايي اردك (western duck sickness) نوعي بيماري باكتريايي است ودر اثر ميكروب chlostridiumكه در مواد آلي فاسد شده و شرايط كم آبي ، مخصوصاً در باتلاقهايي كه قليايي اند ، به سرعت رشد كرده ، شيوع مي‌يابد. به علت آنكه اين بيماري اختصاصاً در شرايط گرم و كم آب شايع مي‌شود ، بهترين روش كاهش و از بين بردن آن ، تغيير نوسان آب و سيلابي شدن مناطق آلوده است . پرندگان گاه عامل انتقال و شيوع بيماريهايي هستند كه براي خود آنها بي ضرر است . براي مثال تب برفكي در گاو از بيماريهايي است كه بوسيله پرندگان مهاجر ، به خصوص سارها از مناطق مختلف به بريتانيا منتقل شده است . ويروس اين بيماري به پاي پرنده چسبيده و ازاين طريق منتقل مي‌گردد، امّا در خود پرنده ايجاد آلودگي و بيماري نمي‌كند. با تحقيقات ديگر معلوم شده كه اين ويروس از طريق چسبيدن به ته كفش يا حتّي بوسيله باد نيز منتقل مي‌گردد. افرادي كه اقدام به نگه داري پرندگان مهاجر درقفس يا پرندگان شكاري در قوشخانه مي‌كنند، هميشه در معرض خطر اين بيماري قرار دارند.
تريكومونا از بيماريهايي است كه توسط موجودات تك سلولي تاژك دار منتقل گرديده ، در كبوتر، قمري ، بوقلمون و بعضي ديگر از پرندگان شيوع مي‌يابد. اين بيماري باعث بسته شدن گلو مي‌شود. بنابراين ، پرنده نمي‌تواند غذا بخورد يا نفس بكشد و در نتيجه از گرسنگي مي‌ميرد . شاهينها به علت تغذيه از پرندگان آلوده به اين بيماري ، مبتلا مي‌شوند . نيوكاسل از حادترين و مسري ترين بيماريها در دستگاه تنفس است . اين بيماري مي‌تواند در مدتي كوتاه ، جمعيت عظيمي‌را نابود كند . عامل بيماري ويروسي از دسته Myxovirus است كه باعث جمع و لخته شدن گلبولهاي قرمز خون مي‌شود . اين بيماري مي‌تواند از طريق ترشحات لوله هاي تنفسي و مدفوع پرندگان آلوده ، در محيط انتشار يابد . نوع حاد آن بيشتر در بين مرغان خانگي رايج است و اردكها كمتر به آن مبتلا مي‌گردند تنها راه چاره واكسيناسيون پرندگان و رعايت اصول بهداشت است ، اين امر عملاً در مورد پرندگان اهلي ، امكان پذير است .
بيماري آبله مرغان در گروه ماكيانا شيوع مي‌يابد . و ويروس اين بيماري به سه شكل پوستي ،دهاني يا مختلط شيوع و بروز مي‌كند . اردكها به شكل دهاني مبتلا مي‌گردند ، يعني سينوسها شبيه ديفتري چركي شده ، موادي پنير مانند در آنها توليد مي‌شود .
بيماري بلدرچين Ulcerative entritis كه منشأ دقيق بروز آن نامشخص است ، در دستگاه گوارش ماكيانهايي از قبيل سياه خروس ، قرقاول و بلدرچين كه در قفس نگه داري مي‌شوند ، اختلالاتي به وجود مي‌آورد و در صورت توسعه ، باعث مرگ مي‌گردد . به نظر مي‌رسد كه با رعايت دقيق بهداشت ، اين بيماري كاهش يافته يا از بين مي‌رود .
بيماريها و انگلهاي داخلي پرندگان نسبتاً زياد بوده و به صورتهاي مختلف ديده مي‌شود .
كرم از انگلهايي است كه با آلودگي به آن پرندگان بسيار رنجور و ضعيف شده ، ميزان تخم آنها پايين مي‌آيد و درصورت ادامه و فراواني رشد انگل ، بدن پرنده نسبت به ساير بيماريها كم مقاومت گرديده ، ممكن است از بين برود. به طور كلي بيماريها و انگلهاي داخلي پرندگان طيف وسيعي از قارچها ، باكتريها ، ويروس ها ، نماتودها ، كرمها و غيره را تشكيل مي‌دهد كه هر يك در شرايط ويژه و برگونه هاي خاصي تأثير شديدتردارد. مزيد برانگلها و بيماريهاي داخلي ، تعدادي انگل خارجي وجود دارد كه به طرق مختلف بر روي پرندگان آثار نامطلوب دارد . اگر كه دربعضي از اين انگلها پرنده صرفاً نقش ناقل را دارد و براي خود پرنده آثار زيان بخشي ندارند ، ولي بعضي ديگر ، مخصوصاً گروه مكنده ها ، مانند كنه، كك و پشه ، مي‌توانند باعث كم خوني و در نهايت مرگ ومير گردند . انگلهاي خارجي به علت خراش يا سوراخ در پوست ، باعث ورود باكتريها وقارچها به داخل پوست ودر نتيجه موجب بروز بيماري مي‌شوند . جمعيت پرندگان همانند بعضي از جوندگان از قبيل خرگوش ، گاه به علت شيوع بيماريهاي دوره اي كاهش مي‌يابد و عملاً كنترل مي‌شود . اين امر از نظر اكولوژيكي اهميت بسيار دارد. لذا ، مطالعه احوال جمعيت و بيماريهاي پرندگان از موضوعات قابل توجه است .
3-4-2- بيماريهاي پرندگان دراسارت
توجه به نكات زير براي مديريت صحيح يك باغ وحش ضروري است :
اوّل- سلامت و بنيه كافي :
مهمترين عامل تأمين سلامت ، توجه به سابقه نژادي انتخاب پرنده هاي سالم است. جوجه ها بايستي از گله طبيعي سالم با مقاومت كافي ، قدرت توليد مثل انتخاب گردد . عاري از هر گونه نقص ارثي باشند . بيماريهاو نقص هايي مانند چينه دان آويزان Pendulous crop ويا كجي انگشتان و خميدگي ستون فقرات را بايد منظور داشت . جوجه هايي كه از مادر هاي ضعيف و محروم از غذاي كافي حاصل شده اند ، در دوره زندگي رشد كافي نكرده و. همواره در برابر بيماريها حساس تر خواهند بود.
دوّم - تغذيه مناسب :
عدم تعادل مقدار غذا يا كمبود ويتامين ها و مواد اصلي ، رشد طبيعي را به تأخيرمي‌اندازد و به بيماريهايي كه مستقيماً از كمبود مواد غذايي ناشي مي‌شود منجر مي‌گردد يا بطور غير مستقيم بدن در برابر عوامل خارجي مقاومت خود را از دست مي‌دهد . در اين موارد ممكن است عده اي تلف شده يا رشدشان به كندي ، انجام گيرد .
سوم - محيط زندگي مناسب :
شرايط محيطي و وضع لانه در زندگاني طيور اهميت زيادي دارد . خشك بودن لانه . زه كشي كف لانه ، ميزان نور ، تهويه و حرارت ، مجاورت با انواع حيوانات يا طيور ديگر و بالاخره نوع بسترهمه در امكان انتقال بيماريها اهميت دارند. پش بيني وسايل كامل و كافي دانخوري و آبخوري ضرورت دارد. بستر بايد در هر نوبت كه جوجه جديد وارد جايگاه مي‌شود تعويض گردد. ضمناًجلوي مدخل جايگاه حوضچه مواد ضد عفوني قرار داده شود و هر روزه ماده ضد عفوني تجديد شود.
چهارم - ريشه كني و محدود ساختن بيماريهاي انتقال پذير :
بسياري از بيماريهاي واگيردار ممكنست تلفات سنگيني را باعث شود . نيوكاسل – برونشيت – وبا – انواع سالموتلوز از آن جمله هستند .
بطور كلي بهداشت يعني مقررات و اصولي كه با رعايت آن ، محيط سالمي‌براي زندگاني حيوان بوجود آيد . در ساختمان جايگاه نكات زير را بايد منظور داشت :سهولت شستشو و ضد عفوني ، مجزا بودن لانه ها ،مدخل جداگانه براي هر قفس ، تأمين آب سالم و غذا ، محفوظ داشتن انبار غذا از حمله جوندگان .
زه كشي صحيح از تشكيل مردابچه ها در محوطه جلوگيري مي‌كند و از رطوبت زياد مي‌كاهد . اگر رطوبت كم شود جز عوامل بسيار مقاوم ، بقيه ميكروبها از بين مي‌رود . حتي الامكان بايد سعي شود آب تازه و پاكيزه در دسترس پرنده گذاشته شود . اضافه كردن داروها به آب ، اگرچه در پاره اي موارد ناگزير است امّا بايد توجه داشت كه از اشتهاي طيور به آب كاسته مي‌شود . از اين رو همواره دارو بايد به مقداري اضافه شود كه ذائقه حيوان آن را بپذيرد .
رعايت مقررات بهداشتي از قبيل قرنطينه براي طيور تازه وارد به باغ وحش ، از بين بردن بيماران و معدوم ساختن لاشه ها ، پيدا كردن مبتلايان و جدا ساختن آنها بسيار مهّم است
استفاده از مواد ضدعفوني كننده اي چون فنل ، كرزول ، كربنات سديم ، هيپوكلريت ، آهك و آب آهك ، سود سوز آور ، فرمالدهيد ، براي ضدعفوني كردن جايگاهها بسيار معمول است نور آفتاب از بهترين وسايل ضدعفوني است ، قفسهاي پرندگان بايد طوري بنا شود كه نور آفتاب به اندازه كافي بتواند بر آن اثر نموده و تابيده شود .
انگل كشها نيز بر ضد شپشك ، كنه ، كك و ديگر حشرات به كار مي‌روند . خطرات احتمالي مواد حشره كش براي انسان و ساير حيوانات موجود در باغ وحش را نبايد از نظر دور داشت . شعله و حرارت خشك نيز اگرچه باعث از بين بردن ميكروبها و عوامل بيماري زا مي‌شود ، ولي ميزان اثر آن محدود و در بعضي موارد نيز خطرناك است
